Bitwa o przedmoście warszawskie

Bitwa o przedmoście warszawskie
Wojna polsko-bolszewicka
Ilustracja
Czas

13–16 sierpnia 1920

Miejsce

pod Warszawą

Terytorium

Polska

Przyczyna

ofensywa Frontu Zachodniego

Wynik

zwycięstwo polskiej 1 Armii

Strony konfliktu
 Polska  Rosyjska FSRR
Dowódcy
Franciszek Latinik
Władysław Jung
Stanisław Burhardt-Bukacki
Bolesław Jaźwiński
Jan Rządkowski
Lucjan Żeligowski 		Władimir Łazariewicz
Nikołaj Sołłohub
Siły
1 Armia:
15 Dywizja Piechoty
8 Dywizja Piechoty
11 Dywizja Piechoty
1 Dywizja L-B
10 Dywizja Piechoty 		3 Armia
16 Armia
brak współrzędnych
Multimedia w Wikimedia Commons
Wojna polsko-bolszewicka – przygotowania do obrony na terenie podwarszawskim; sierpień 1920
Przedmoście Warszawskie – polskie pozycje pod Miłosną, sierpień 1920; stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego Colt M1914
Polska piechota na pozycjach obronnych pod Radzyminem

Bitwa o przedmoście warszawskie – część Bitwy Warszawskiej stoczona na przedmościu warszawskim. Walki polskiej 1 Armii gen. Franciszka Latinika z sowieckimi 3. i 16 Armią w czasie II ofensywy Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego w okresie wojny polsko-bolszewickiej.

Charakterystyka obszaru[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Przedmoście Warszawskie.

Przedmoście warszawskie to obszar na wschód od stolicy Polski. To linia fortyfikacji i umocnień ciągnąca się od Ryni nad Narwią, przez Strugę, Zielonkę, Starą Miłosnę, Wiązownę i Józefów aż do Wisły.

27 lipca 1920 dowództwo polskie podjęło decyzję o wykorzystaniu umocnień w trójkącie Warszawa − Modlin − Zegrze, bazując na planie niemieckim z roku 1915. Około 100-kilometrowa zewnętrzna linia obrony biegła od Modlina wzdłuż Narwi, z przyczółkami mostowymi „Dębe” i „Zegrze”, dalej do Serocka, przez Radzymin − Okuniew − Wiązownę − Karczew wzdłuż Świdra do Wisły i Wisłą do Góry Kalwarii[1].

Na pierwszej linii obrony wykonano jeden–dwa rzędy okopów, osłoniętych pojedynczymi zasiekami z drutu kolczastego; na drugiej linii zdążono przygotować tylko pozycję ryglową Borki – Fort Beniaminów i częściowo chronione zasiekami okopy w rejonie Wólki Radzymińskiej. Trzecią linię obrony tworzyły stare umocnienia Pragi[2].

Sytuacja ogólna[edytuj | edytuj kod]

W pierwszej dekadzie lipca 1920 przełamany został front polski nad Autą, a wojska Frontu Północno-Wschodniego gen. Stanisława Szeptyckiego cofały się pod naporem ofensywy Michaiła Tuchaczewskiego[3]. Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego nakazało powstrzymanie wojsk sowieckiego Frontu Zachodniego na linii dawnych okopów niemieckich z okresu I wojny światowej[4]. Sytuacja operacyjna, a szczególnie upadek Wilna i obejście pozycji polskich od północy, wymusiła dalszy odwrót wojsk polskich[5]. 1 Armia gen. Gustawa Zygadłowicza cofała się nad Niemen, a 4 Armia nad Szczarę[6]. Obrona wojsk polskich na linii Niemna i Szczary również nie spełniła oczekiwań. W walce z przeciwnikiem oddziały polskie poniosły duże straty i zbyt wcześnie rozpoczęły wycofanie na linię Bugu[7][8].

Plan polskiego Naczelnego Dowództwa zakładał, że 1. i 4. Armia oraz Grupa Poleska powstrzymają bolszewików i umożliwią przygotowanie kontrofensywy z rejonu Brześcia. Rozstrzygającą operację na linii Bug, Ostrołęka, Omulew doradzał też gen. Maxime Weygand[9].

Utrata twierdzy brzeskiej spowodowała, że plan Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego uderzenia znad Bugu w skrzydło wojsk Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego i rozegrania tam decydującej bitwy przestał być realny[10]. Wojska polskie cofały się nadal, a kolejną naturalną przeszkodą terenową dogodną do powstrzymania sowieckiej ofensywy była Wisła[11].

Położenie wojsk przed bitwą[edytuj | edytuj kod]

Wojsko Polskie[edytuj | edytuj kod]

Celem obrony przedmościa, Gubernatorstwo Wojskowe na Warszawę wydało 5 sierpnia rozkaz operacyjny nr 1. Zarządzono obronę trójkąta Modlin – Zegrze – Warszawa i wyznaczono zewnętrzną linię obrony: Płock – Wyszogród – Modlin, wzdłuż Narwi, przyczółek mostowy Dębe, przyczółek mostowy Zegrze, przechodząc na lewy brzeg Narwi koło Serocka, Radzymin, Okuniew, Wiązowna, Karczew, a do chwili wybudowania linii obronnej Wiązowna – Karczew, linia biegła od Wiązowny: Emów, Rycice, wzdłuż rzeki Świder do Wisły oraz Wisłą do Góry Kalwarii[12].
Obronę odcinków organizowano w sposób następujący[13]:

Grupa „Warszawa” – dowódca płk Bolesław Jaźwiński
Ugrupowanie obronne na przedmościu 5 sierpnia 1920[14]

Razem w „Grupie Warszawa” było 9 baonów i 80 dział.

Grupa „Modlin” – dowódca pułkownik Edward Malewicz
  • 3 pułk kombinowany
Razem w Grupie Modlin było 6 ½ batalionu
Ośrodek Warszawa VI (noyau) – dowódca gen. Antoni Zawadzki.

Razem 6 batalionów. Oprócz tego w jej skład wchodziły oddziały policji i straż obywatelska.

Grupa „Góra Kalwaria” – dowódca gen. Aleksander Żabczyński

Razem Grupa „Góra Kalwaria” liczyła około 1 ½ batalionu i 12 dział

W miarę rozwoju sytuacji operacyjnej Naczelne Dowództwo obsadziło przedmoście warszawskie przede wszystkim wycofującymi się znad Bugu jednostkami 1 Armii[2]. W dniach 11 i 12 sierpnia jej dywizje przyjęły następujące ugrupowanie obronne[15]:

Polskie oddziały broniące przedmościa liczyły w stanie bojowym 39000 żołnierzy, wspieranych przez 259 dział (w tym 56 ciężkich), 450 ckm, 39 czołgów i dwa pociągi pancerne[15]. 11 sierpnia szef lotnictwa Naczelnego Dowództwa przydzielił 1 Armii 8 eskadrę wywiadowczą, 19 eskadrę myśliwską oraz eskadrę toruńską. Szefem lotnictwa armii został podpułkownik Aleksander Serednicki, zaś doradcą technicznym kapitan Franciszek Peter[18].

Organizacja i przybliżone stany bojowe i ewidencyjne jednostek 1 Armii[19][20][d]
Dywizja/ grupa oper. Stan bojowy Stan ewid.
of. bagnety szable km działa walczący[e]
piech. lekkie ciężkie
15 Dywizja Piechoty 111 6964 100 115 51 12 8365 14211
8 Dywizja Piechoty 109 3882 63 43 29 5 4657 9491
10 Dywizja Piechoty 138 4905 666 75 6159 9615
1 Dywizja L-B 74 2874 159 105 3737 5000
11 Dywizja Piechoty 129 7054 142 52 4 7637 10106
grupa „Zegrze” 157 5323 832 83 33 16 7291
grupa artylerii „Radzymin” 86 23 1031 5000
Razem 718 31002 1362 453 4 199 56 38877
Ponadto[20]:
grupa „Noyau” 3509 101 1 3608 4692
artyleria armijna 2 34 194
wojska kolejowe 1129

W swojej dyspozycji z 13 sierpnia gen. Franciszek Latinik napisał[21]:

[...] Stajemy do rozstrzygającej bitwy. Naczelny Wódz, Rząd i Naród w przekonaniu, iż wojska 1-ej armii nie oddadzą ani piędzi ziemi z zajmowanej obecnie linii, nie wątpią, iż o ich piersi rozbije się nawała bolszewicka. Świadomy odpowiedzialności za wynik obecnej bitwy nakazuję wszystkim dowódcom od sekcji do dywizji włącznie utrzymanie zajmowanej linii. W obronie stolicy i w walce o polskie „być albo nie być” można tylko bohatersko oddać życie, lecz nie można zhańbić imienia polskiego.

Armia Czerwona[edytuj | edytuj kod]

3 sierpnia 1920 naczelny dowódca Armii Czerwonej Siergiej Kamieniew wydał dyrektywę podporządkowującą Michaiłowi Tuchaczewskiemu 12 Armię i 1 Armię Konną, działające do tej pory w składzie Frontu Południowo-Zachodniego[22]. Zwrócił też uwagę, iż siły Frontu Zachodniego są zbyt mocno przesunięte na północ, ale Tuchaczewski, zafascynowany własnym planem, zignorował tę uwagę[23]. Rankiem 10 sierpnia 1920 wydał on własną dyrektywę do uderzenia na Warszawę. Polecał w niej ostatecznie rozbić cofające się siły polskie i sforsować Wisłę[24]. Zgodnie z dyrektywą dowódcy Frontu Zachodniego, na przedmoście uderzyć miała 16 Armia komarm. Nikołaja Sołłohuba oraz część sił 3 Armii Władimira Łazariewicza. Po opanowaniu przedmościa, Sowieci planowali 14 sierpnia sforsować Wisłę na północ od Warszawy. W tym celu dowódca 3 Armii wydzielił 21 Dywizję Strzelców komdyw. Iwana Smolina do uderzenia z rejonu Zegrze – Załubice w kierunku Pragi, a dowódca 16 A skierował na północ od Pragi swoje główne siły. Miały one sforsować Wisłę między Nowym Bródnem a Modlinem: 10 DS Nikołaja Kakurina na odcinku od Nowego Bródna do Karczewa, a 8 DS Andrieja Riabinina od Karczewa do Dęblina. W ugrupowanie 16 Armii weszła 27 Dywizja Strzelców Witowta Putny. W atmosferze przepełnionej pewnością zwycięstwa zarysowała się między Putną i Smolinem, tolerowana przez obu dowódców armii, rywalizacja o pierwszeństwo wkroczenia do stolicy Polski. Warszawa miała być zdobyta do 15 sierpnia[15].

Organizacja i przybliżone stany sowieckich 16 i 3 Armii operujących na obszarze przedmościa[25][26][d]
Jednostki organizacyjne „bagnety” „szable” km działa walczący stan ewid.
16 Armia 27 Dywizja Strzelców 3000 235 175 32 6000 14513
2 Dywizja Strzelców 2500 99 32 5000 12000
17 Dywizja Strzelców 3000 406 143 70 6000 14037
10 Dywizja Strzelców 2500 160 87 30 5000 11000
8 Dywizja Strzelców 2500 200 77 26 5000 10979
Razem 13500 1001 581 190 27000 62629
3 Armia 5 Dywizja Strzelców 3000 577 141 29 6000 13031
21 Dywizja Strzelców 3000 290 122 27 6000 12075
6 Dywizja Strzelców 2500 119 30 5000 10181
56 Dywizja Strzelców 2000 103 62 24 4000 5000
Razem 10500 970 414 110 21000 38603

Walki na przedmościu[edytuj | edytuj kod]

Bitwa o przedmoście warszawskie – położenie jednostek z 13 na 14 sierpnia[27]

12 sierpnia patrole sowieckiej 16 Armii nawiązały styczność bojową z oddziałami polskiej 11 Dywizji Piechoty, a już 13 sierpnia dowódcy 21 DS i 27 DS wydzielili gros swoich sił do natarcia na Radzymin. Pozycji polskich przed obu sowieckimi dywizjami nad Rządzą bronił 46 pułk piechoty. Pierwsze natarcie Polacy odparli, ale wieczorem na stanowiska polskie uderzyło zgrupowanie 80 i 81 BS z dywizji Putny oraz 61 i 62 BS z dywizji Smolina. Działania strzelców wspierało 59 dział. Zarówno olbrzymia przewaga Sowietów, jak i źle funkcjonująca łączność i niesprawny system dowodzenia, brak efektywnego wsparcia artylerią pododdziałów 46 pp spowodowały, że Sowieci po dwugodzinnych walkach opanowali Radzymin i tym samym przełamali polską obronę na pierwszej linii obrony przedmościa[28][29]. W tej sytuacji interweniował dowódca 1 Armii gen. Franciszek Latinik i do natarcia na Radzymin skierował odwodową 1 Dywizję Litewsko-Białoruską. W tym czasie do natarcia szykowały się też sowieckie 27 i 21 Dywizje Strzelców. O świcie 14 sierpnia Sowieci uprzedzili działania polskie i pierwsi ruszyli do natarcia. Po opanowaniu Aleksandrowa, Ciemnego, Helenowa i Wólki Radzymińskiej zagrozili przerwaniem słabo obsadzonej drugiej linii obrony[30]. Dopiero przed południem rozpoczęła przeciwnatarcie 1 Dywizja L-B. Bezpośrednio na Radzymin uderzył Wileński pułk strzelców, pobił oddziały sowieckich 61 i 62 Brygady Strzelców i opanował Radzymin. W tym czasie bez powodzenia na Ciemne i Helenów nacierał Nowogródzki pułk strzelców, a na Aleksandrów Grodzieński pułk strzelców. Sowieci zorganizowali kontratak na Radzymin i siłami 61, 62, 63 BS oraz 21 pułku kawalerii ponownie zdobyli miasto. Atakując dalej, zagrozili przerwaniem drugiej linii obrony. Zostali jednak powstrzymani ogniem polskich baterii artylerii strzelających „na wprost”[30].

 Osobny artykuł: Bitwa pod Radzyminem (1920).

Również na odcinku 8 Dywizji Piechoty wytworzyła się niebezpieczna sytuacja. W rejonie między Wołominem a Leśniakowizną 79 Brygada Strzelców uderzyła 235 i 236 pułkami wzdłuż drogi Leśniakowizna – Ossów i przełamała obronę I/33 pułku piechoty i I/36 pp LA. Polacy stracili Leśniakowiznę. Dalszy atak Sowietów na Ossów zagroził wyjściem na tyły drugiej linii obrony przedmościa. Sytuacji nie poprawił kontratak II/33 pp[31]. Wówczas do walki skierowano I batalion ochotniczego 236 pułku piechoty. Ochotnicy, wspierani przez dwie kompanie 221 pp oraz grupy rozbitków z 33. i 36 pp, w zaciętej walce zatrzymali 79 Brygadę Strzelców. Wykorzystując powodzenie, 8 Dywizja Piechoty płk. Burhardt-Bukackiego przegrupowała swoje siły i skierowała do kontrataku 13 pułk piechoty. Około południa III batalion tego pułku wyrzucił nieprzyjaciela z Ossowa. W trakcie pościgu, prowadzonego siłami 236, 211, 33 i 36 pp oraz kompanią 47 pp, rozproszono oba pułki sowieckie. W wyniku walk, sowiecka 79 Brygada Strzelców utraciła zdolność bojową[32].

 Osobny artykuł: Bitwa pod Ossowem (1920).

Na innych odcinkach frontu Polacy skutecznie odpierali słabe natarcia nieprzyjaciela[32].

Północny odcinek frontu został zaatakowany przez 81 Brygadę Strzelców. Atakowała ona w kierunku na Jabłonnę. W nocy z 14 na 15 sierpnia osiągnęła rejon Wólka Radzymińska – Nieporęt – Izabelin, zagrażając drugiej linii obrony. Na Nieporęt kierowała się także 21 Dywizja Strzelców, z zadaniem wsparcia 6 Dywizji Strzelców atakującej przyczółek mostowy „Zegrze”. W tym czasie 17 Dywizja Strzelców szykowała się do natarcia na pozycje polskiej 8 Dywizji Piechoty, a 10 Dywizja Strzelców Kakurina na 15 Wielkopolską Dywizję Piechoty[33].

Dowódca Frontu Północnego generał Józef Haller wprowadził do walki na kierunek radzymiński swoją odwodową 10 Dywizję Piechoty gen. Żeligowskiego. W ten sposób osiągnięto na tym kierunku względną równowagę sił. Generał Żeligowski jeszcze w nocy z 14 na 15 sierpnia wysłał 28 i 29 pułk piechoty w rejon Wólki Radzymińskiej. Tam oba polskie pułki otoczyły 81 Brygadę Strzelców. Dzielnie walczył I/28 pułku piechoty por. Stefana Pogonowskiego, ale pod Aleksandrowem w 5 i 6 kompanii 28 pp chwilowo zapanował chaos i żołnierze zaczęli samorzutnie wycofywać się w stronę Nieporętu. Sytuację opanowało wprowadzenie do walki pozostałych pododdziałów 28 i 29 pp, a 81 BS rozpoczęła pospieszny odwrót[32].
Atak batalionu por. Pogonowskiego tak określił komdiw Putna[34]:

Ażeby odeprzeć nasz atak, nieprzyjaciel z rejonu Pustelnika poprowadził energiczne natarcie w kierunku na północ, na froncie Słupno – Piekielne Wrota – Rembelszczyzna. Wyrzucając ze Słupna części 21 dywizji, odrzucił on i nasz 242 pułk, a uczynił to z taką szybkością, że pułk nawet nie zdołał zawiadomić wysuniętego do Kątów Węgierskich 243 pułku.

Tej samej nocy silne zgrupowanie artylerii polskiej pod Nieporętem ogniem na wprost odparło atak 243 pułku strzelców. Po sukcesie odniesionym pod Wólką Radzymińską gen. Żeligowski nie podjął pościgu za 81 Brygadą Strzelców. Nie wsparł też natarcia 1 Dywizji L-B na Radzymin.

 Osobny artykuł: Bitwa pod Wólką Radzymińską.

Rano 15 sierpnia na Radzymin uderzył Wileński pułk strzelców wzmocniony plutonem czołgów. Po dwugodzinnej walce miasto powtórnie było w rękach Polaków. W tym czasie Grodzieński pułk strzelców zdobył Aleksandrów, Słupno i Cegielnię, ale nie mając styczności z oddziałami 10 Dywizji Piechoty, wstrzymał natarcie. Sukcesów nie odnotowały miński i nowogródzki pułki strzelców walczące na południe od Radzymina. Dowódca 1 DLB gen. Jan Rządkowski rozdysponował swoje odwody i nie mógł wspomóc walczących pułków, a oddziały gen. Żeligowskiego wstrzymały natarcie[32].

Niezdecydowanie wśród polskich dowódców wykorzystał nieprzyjaciel i siłami 61 i 62 Brygady Strzelców ponownie zajął Radzymin. Dopiero w południe dowódca XIX Brygady Piechoty ppłk Wiktor Thommée, nie czekając na rozkazy swojego przełożonego gen. Żeligowskiego, wznowił natarcie 28 i 29 pułku piechoty i opanował rejony na północ od Radzymina. Na miasto miały uderzyć grodzieński pułk strzelców i 30 pułk piechoty. W tym czasie dowództwo sowieckie rozpoczęło ewakuację wojsk własnych z Radzymina. O zmroku patrol zwiadowców konnych 30 pp wjechał do miasta, a dwie kompanie tegoż pułku, po krótkiej walce z sowiecką strażą tylną, opanowały miasto. Od 15 sierpnia na całym froncie w działaniach przeciwnika zauważono brak rozmachu i pewności działań[32].

16 sierpnia w rejonie Mokre nieprzyjaciel zgrupował trzy pułki strzelców i pułk kawalerii z zamiarem uderzenia na Radzymin. Skutecznie zareagowała polska artyleria. Dwadzieścia baterii jednocześnie prowadziło półgodzinną nawałę ogniową. Po jej zakończeniu 28 pułk piechoty zajął Mokre bez walki, a 30 pułk piechoty, wsparty ogniem artylerii i plutonem czołgów, około 14.00 opanował Dybów. 17 sierpnia na stanowiska obronne wszedł odwód 10 Dywizji Piechoty i w ten sposób cała pierwsza linia obrony przedmościa ponownie znalazła się w rękach Polaków. 16 Armia Sołłohuba zaprzestała aktywnych działań na przedmościu[35].

W tym czasie polska 15 Dywizja Piechoty, wzmocniona czołgami, uderzyła na 10 Dywizję Strzelców i opanowała Dębe Wielkie, dwa polskie pociągi pancerne zajęły dworzec w Mińsku Mazowieckim, a lotnictwo rozproszyło sowieckie odwody zmierzające na pole walki. W związku z sukcesami polskiej kontrofensywy znad Wieprza, dowódca Frontu Zachodniego Michaił Tuchaczewski wydał rozkaz odwrotu spod Warszawy[35].

Bilans walk[edytuj | edytuj kod]

Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie - upamiętnienie: RADZYMIN - OSSÓW 13–15·VIII·1920

W walkach o przedmoście warszawskie jednostki polskie straciły około 5100 poległych, rannych i zaginionych żołnierzy. Straty sowieckie też były wysokie i w niektórych jednostkach sięgały ponad 50% stanu osobowego. Bitwa związała duże siły sowieckie na tym obszarze i ułatwiła zakończenie koncentracji wojsk polskich nad Wieprzem[35].

 Osobny artykuł: Kontruderzenie znad Wieprza.

Szczegółowe zestawienie strat polskich[36]:

Dywizje Polegli Zmarli Ranni Zaginieni Bez diagnozy
of. szer. of. szer. of. szer. of. szer. of. szer.
11 Dywizja Piechoty 6 110 23 25 693 5 202 11 252
1 Dywizja L-B 8 87 1 6 24 400 178 5 176
10 Dywizja Piechoty 3 46 2 11 497 76 1 168
8 Dywizja Piechoty 7 105 37 15 610 166 3 219
15 Dywizja Piechoty 1 23 1 30 5 223 1 116 2 104
VII Brygada Rezerwowa 18 1 10 6 139 1 94
Inne oddziały 1 7 7 7 86 4 20
Razem 26 405 3 134 93 2650 6 743 22 1023

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ 15 Dywizja Piechoty została wzmocniona kompaniami marszowymi z własnych batalionów zapasowych. Ponadto w skład dywizji weszły: I/168 pp, 4/VII batalion wartowniczy, I warszawski batalion etapowy, I/233 pp, I/142 pp, II/kowieńskiego pułku oraz kompania przyboczna Naczelnego Wodza[16].
  2. ↑ 8 Dywizja Piechoty została wzmocniona kompaniami marszowymi z batalionów zapasowych następujących pułków: 1 pp Leg., 32., 36., 13., 39. i 40 pp. Ponadto w jej skład wszedł I/236 pp oraz dwie kompanie 212 pułku piechoty[16].
  3. ↑ 1 Dywizja L-B została wzmocniona kompaniami marszowymi z batalionów zapasowych następujących pułków: 19., 53. i 54 pp, każda w składzie 212 szeregowych[16].
  4. ↑ a b Stosunek sił w bitwie o warszawskie przedmoście jest dość trudny do precyzyjnego ustalenia ze względu na nieścisłości w zestawieniach wynikające z metodologii obliczeń i braku stosownych danych przedstawionych przez obydwie strony. Stąd pojawiają się niekiedy oszałamiające liczby, jak na przykład zamieszczone przez W. Frołowa, który liczebność Frontu Zachodniego ocenia na 794 645 żołnierzy. Opierając się na tych danych, wyraźnie zawyżonych, Piłsudski stan bojowy tego frontu szacował na 210-220 tys. bagnetów i szabel. Dane przedstawione w artykule należy traktować jako szacunkowe[25][26].
  5. ↑ Przyjęto następujące normy: na każdy ciężki karabin maszynowy liczono 6 ludzi obsługi, na działo – 8. Ponadto ze stanu żywnościowego dywizjonu artylerii liczono 19 ludzi w rubryce walczących i z dowództwa pułku artylerii – 16 ludzi. Obsługi karabinów maszynowych w stanach poszczególnych baterii nie liczono do stanu walczących[19].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Odziemkowski 2004 ↓, s. 424.
  2. ↑ a b Odziemkowski 1998 ↓, s. 142.
  3. ↑ Piłsudski i Tuchaczewski 1989 ↓, s. 173.
  4. ↑ Odziemkowski 2004 ↓, s. 277.
  5. ↑ Wysocki (red.) 2005 ↓, s. 261.
  6. ↑ Cisek, Paduszek i Rawski 2010 ↓, s. 49.
  7. ↑ Odziemkowski 2004 ↓, s. 279.
  8. ↑ Wysocki (red.) 2005 ↓, s. 262.
  9. ↑ Sikorski 2015 ↓, s. 63.
  10. ↑ Piłsudski i Tuchaczewski 1989 ↓, s. 97.
  11. ↑ Odziemkowski 2004 ↓, s. 64.
  12. ↑ Waligóra 1934 ↓, s. 28-32.
  13. ↑ Waligóra 1934 ↓, s. 29-32.
  14. ↑ Waligóra 1934 ↓, s. 45.
  15. ↑ a b c Odziemkowski 2004 ↓, s. 425.
  16. ↑ a b c Waligóra 1934 ↓, s. 167.
  17. ↑ Wyszczelski 1995 ↓, s. 128.
  18. ↑ Waligóra 1934 ↓, s. 54.
  19. ↑ a b Waligóra 1934 ↓, s. 200.
  20. ↑ a b Wyszczelski 1995 ↓, s. 120.
  21. ↑ Waligóra 1928 ↓, s. 342.
  22. ↑ Bartnik (oprac.) i Tarczyński (red.) 1996 ↓, s. 14.
  23. ↑ Bartnik (oprac.) i Tarczyński (red.) 1996 ↓, s. 14-15.
  24. ↑ Bartnik (oprac.) i Tarczyński (red.) 1996 ↓, s. 15.
  25. ↑ a b Waligóra 1934 ↓, s. 221.
  26. ↑ a b Wyszczelski 1995 ↓, s. 119.
  27. ↑ Waligóra 1934 ↓, s. 326.
  28. ↑ Kirchmayer 1937 ↓, s. 929.
  29. ↑ Odziemkowski 1998 ↓, s. 143.
  30. ↑ a b Odziemkowski 2004 ↓, s. 426.
  31. ↑ Odziemkowski 2004 ↓, s. 426-427.
  32. ↑ a b c d e Odziemkowski 2004 ↓, s. 427.
  33. ↑ Odziemkowski 1998 ↓, s. 144.
  34. ↑ Żeligowski 1990 ↓, s. 99.
  35. ↑ a b c Odziemkowski 2004 ↓, s. 428.
  36. ↑ Waligóra 1934 ↓, s. 710.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Wojna polsko-bolszewicka
Wojska
WP
fronty
armie
dywizje
grupy
RKKA
fronty
armie
grupy
dywizje
strzeleckie
kawalerii
ACzURL
dywizje
Bitwy
kampania 1919–1920
wyprawa kijowska
działania odwrotowe
Front Ukraiński
operacja lwowska
działania odwrotowe
Front Północno-Wschodni
Bitwa Warszawska
kampania jesienna
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bitwa_o_przedmoście_warszawskie&oldid=71681790”