Brześć Kujawski
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Ratusz w Brześciu Kujawskim | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Prawa miejskie | przed 1250 | ||||
| Burmistrz | Tomasz Chymkowski | ||||
| Powierzchnia | 7,04 km² | ||||
| Populacja (31.12.2022) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna | (+48) 54 | ||||
| Kod pocztowy | 87-880 | ||||
| Tablice rejestracyjne | CWL | ||||
Położenie na mapie gminy Brześć Kujawski  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu włocławskiego  | |||||
 52°36′18″N 18°53′53″E/52,605000 18,898056 | |||||
| TERC (TERYT) | 0418044 | ||||
| SIMC | 0985444 | ||||
Urząd miejski pl. Władysława Łokietka 1, 87-880 Brześć Kujawski | |||||
| Strona internetowa | |||||
| BIP | |||||
Brześć Kujawski[2] – miasto w Polsce, w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie włocławskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Brześć Kujawski. Położone nad rzeką Zgłowiączką, na krańcu Pojezierza Wielkopolskiego. Według danych GUS z 31 grudnia 2022 r. Brześć Kujawski liczył 4550 mieszkańców[1].
Dawna siedziba książąt kujawskich. Miasto królewskie lokowane w 1250 roku położone było w XVI wieku w województwie brzeskokujawskim[3], w II połowie XVI wieku należał do starostwa brzeskokujawskiego[4]. Miejsce popisów szlachty województwa brzeskokujawskiego I Rzeczypospolitej[5]. Miasto rządowe Królestwa Kongresowego, położone było w 1827 roku w powiecie brzeskim, obwodzie kujawskim województwa mazowieckiego[6]. Obecnie miasto jest ośrodkiem drobnego przemysłu metalowego i materiałów budowlanych.
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Brześć Kujawski znajduje się w południowej części województwa kujawsko-pomorskiego. Miasto leży w północnej części Pojezierza Kujawskiego[7]. Historycznie na Kujawach. Przez miasto przepływa rzeka Zgłowiączka. W północnej części Brześcia znajduje się jezioro Cmentowo.
Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosi 7,04 km²[8].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Ślady osadnictwa z epoki neolitu. Od XIII w. ważny gród obronny, siedziba książąt kujawskich. W 1250 uzyskał prawa miejskie. Brześć kilkunastokrotnie zmieniał w ciągu swych dziejów nazwę i pod tym względem uzyskał chyba pierwsze miejsce w Polsce. Pominąwszy nazwy, których brzmienie usiłowano w dokumentach pogodzić z pisownią łacińską, nazw o polskim brzmieniu i polskiej pisowni, używanych w mowie potocznej ludu, było aż siedem: Brzest, Brzeszcze, Brzesko, Breszcze, Brzeczk, Brzeście i wreszcie – Brześć.
23 kwietnia 1228 r. w Brześciu odbyła się uroczysta ceremonia nadania zakonowi krzyżackiemu ziemi przez Konrada Mazowieckiego. Było to uposażenie tymczasowe, w skład którego wchodziły 4 wsie. w 1292 roku miał miejsce najazd litewski na Brześć Kujawski[9]. Wzajemne stosunki szybko uległy pogorszeniu, co miało znaczący wpływ na Brześć i okoliczne ziemie. Już w roku 1308 wybuchł pierwszy groźny zatarg o Gdańsk i Pomorze pomiędzy Władysławem Łokietkiem a Zakonem. Strony konfliktu zjeżdżały się w Brześciu kilkakrotnie – w latach 1311, 1320 i 1435 – nie osiągając jednak porozumienia.
Dnia 10 lutego 1321 r. odczytano w Brześciu wyrok papieski, nakazujący Zakonowi zwrot zagrabionej ziemi pomorskiej. Krzyżacy wyrok ten odrzucili. Wkrótce też, w 1332 roku, podczas wyprawy wojennej przyłączyli Brześć do swojego państwa. Miasto powróciło pod panowanie polskie na mocy pokoju w Kaliszu w 1343 roku. Jednak Brześć przez blisko 100 lat żył nadal pod groźbą najazdów, które powtarzały się kilkakrotnie, nawet po bitwie grunwaldzkiej. Krzyżacy po raz ostatni oblegali Brześć w 1431 roku, nie zdobywając go tym razem.
.jpg)
.jpg)
Od XIV wieku Brześć był stolicą województwa brzeskiego, które po unii lubelskiej przemianowano na brzeskokujawskie. Istniało ono aż do czasów rozbiorów. Był także siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego, które w mieście urzędowały aż do rozbiorów[10].
W okresie bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego (10 września 1382) ówczesny starosta brzeski sprzyjał jednemu z głównych konkurentów do polskiej korony, księciu mazowieckiemu Siemowitowi. Wydał on polecenie wpuszczenia załogi mazowieckiej do zamku brzeskiego. Mazowieckie wojsko wojewody płockiego, Abrahama Sochy, zajęło Brześć 22 maja 1383 r. W celu obrony Kujaw i ziemi łęczyckiej przed Siemowitem królowa wdowa Elżbieta już wcześniej mianowała w Koszycach na stanowisko starosty brzeskiego zaufanego Ludwika, Ścibora ze Ściborzyc. „Brzescy mieszczanie nie lubili i bali się Ziemowita, z chęcią tedy otworzyli bramy Sciborowi, gdy 26 maja przybył do miasta, nie długo jednak trwała ich radość, gdyż Scibor, widząc niemożliwość utrzymania miasta przeciwko wielkim siłom mazowieckim, ułożył się z Abrahamem Sochą o warunki poddania się i opuścił miasto.”[11]
Przez cały okres wojen z zakonem krzyżackim królowie polscy często odwiedzali to miasto bądź to podczas prowadzonych z Krzyżakami walk, bądź też układów. Wojna trzynastoletnia toczyła się już poza granicami ziemi brzesko-kujawskiej, a do murów Brześcia w okresie następnych 200 lat nie miała już dotrzeć żadna nawałnica wojenna.
Brześć w XVI i XVII w. stanowił ośrodek handlu zbożem, podupadły po wojnach szwedzkich. W 1793 miasto znalazło się w zaborze pruskim, od 1807 w Księstwie Warszawskim, a od 1815 w Królestwie Polskim.
W mieście urodził się działacz PPS Stanisław Dubois[12].
Podczas okupacji hitlerowskiej w mieście znajdowało się getto. Niemcy podczas okupacji zmienili nazwę miasta na Brest-Kujawien (1939–1942), po czym na Brest (Wartheland) (1943–1945). Miejscowość została zajęta przez oddziały 47 armii I Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej 20 stycznia 1945. Po wojnie na ówczesnym pl. Wasilewskiej wzniesiono Pomnik Wdzięczności ku czci poległych żołnierzy radzieckich i polskich[12].
W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa włocławskiego.
Do kwietnia 2008 działał również przemysł cukrowniczy, jednak we wrześniu 2008 cukrownia w Brześciu Kujawskim została zamknięta.
Demografia[edytuj | edytuj kod]
31 grudnia 2010 r. miasto miało 4603 mieszkańców[13]. Dwanaście lat później (31 XII 2022 r.) liczba mieszkańców nieznacznie spadła, do 4550 osób[1].
- Piramida wieku mieszkańców Brześcia Kujawskiego w 2014 roku[14].
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
- gotycki kościół św. Stanisława Biskupa zbudowany po 1332, rozbudowany w XV w., regotycyzowany w 1908 według projektu T. Pajzderskiego; wewnątrz polichromie J. Makarewicza z lat 1925–1927 i witraże z lat 1908–1911, projektowane przez K. Krzyżanowskiego,
- kościół podominikański z 2 połowy XIV w., przebudowany w latach 1922–1928 z wprowadzeniem elementów neobarokowych,
- pozostałości murów miejskich z XIV w. (wtopione w późniejsze budynki mieszkalne)
- klasycystyczny ratusz z 1824, według projektu H. Marconiego,
- budynek dawnego więzienia (do 1914), wzniesiony na miejscu zamku królewskiego Kazimierza Wielkiego z XIV w., rozbudowanego przez Władysława Jagiełłę. Gotycki zamek składał się z głównego domu o wymiarach 12,6 × 23,3 m, ulokowanego w północnej części założenia. Obok znajdowała się wieża bramna, a w narożniku południowo-wschodnim wieża cylindryczna. Łączyły je ceglane mury obwodowe. W XIV wieku obiekt pełnił ważną rolę militarną na granicy z państwem krzyżackim. Od 2. połowy XV wieku stracił to znaczenie i pozostał zamkiem starostów, którzy w XVI wieku rozbudowali jego powierzchnię użytkową. Obiekt został zniszczony w czasie potopu szwedzkiego. Na przełomie XVIII i XIX wieku Prusacy rozebrali większość budowli zamkowych, a na fundamentach średniowiecznego domu wznieśli około 1800 roku budynek, w którym ulokowano więzienie. Po 1918 r. przebudowany na cele szkolne[15][16].
- zabudowa mieszkalna powstała od końca XVIII do XIX w., m.in.:
- pl. Łokietka 2, klasycystyczny z 1. poł. XIX w.
- pl. Łokietka 7 z przełomu XVIII i XIX w., przekształcony
- pl. Łokietka 8, z 1797 r., barokowo-klasycystyczny
- ul. Narutowicza 7, 9, klasycystyczne z 1. poł. XIX w.
- ul. Narutowicza 13, z poł. XIX w.
- ul. Reymonta 20, klasycystyczny z poł. XIX w.
- ul. Reymonta 27, barokowy z XVIII w.
- zespół budynków cukrowni z końca XIX w.
Zabytki nieistniejące[17]:
- budynek dawnego klasztoru dominikanów z XVII-XIX w., później dom klasztorny ss. Elżbietanek, przylegający pierwotnie do kościoła podominikańskiego od strony północnej
- domy z końca XVIII w. przy pl. Władysława Łokietka nr 5 i 6, ul. Krakowskiej 30
- dom z poł. XIX w. przy ul. Widok 2
- budynek wielofunkcyjny w zespole cukrowni z 1894 r.
Gospodarka[edytuj | edytuj kod]
W mieście znajduje się firma KFMR Krukowiak.
Transport[edytuj | edytuj kod]
Węzeł drogowy. W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:
- 62 Strzelno – Brześć Kujawski – Płock – Drohiczyn
- 265 Brześć Kujawski – Kowal – Gostynin
- 268 Brześć Kujawski – Brzezie
- 270 Brześć Kujawski – Lubraniec – Izbica Kujawska – Brdów – Koło
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c GUS, Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 grudnia 2022 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2023-05-13] (pol.).
- ↑ Nazwa została przyjęta w czasach I Rzeczypospolitej dla odróżnienia od Brześcia Litewskiego, stolicy województwa brzeskolitewskiego.
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 182.
- ↑ Zenon Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Toruń 1964, s. 51.
- ↑ Antoni Sozański, Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648-1772), Kraków 1889, s. 8.
- ↑ Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego, z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożona w Biórze Kommissyi Rządowéy Spraw Wewnętrznych i Policyi. T. 1 : A-Ł, Warszawa 1827, s. 45.
- ↑ Jerzy Kondracki, Andrzej Richling: Atlas Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, 1994.
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 26 lipca 2013, ISSN 1505-5507.
- ↑ Grzegorz Błaszczyk, Dzieje stosunków polsko-litewskich od czasów najdawniejszych po współczesność, tom I, Poznań 1998, s. 77.
- ↑ M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
- ↑ Prochaska Antoni: Ścibor ze Ściborzyc, w: Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, R. 19, Toruń 1912, s. 137–208.
- ↑ a b Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 786.
- ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2010 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 10 czerwca 2011, ISSN 1734-6118.
- ↑ Brześć Kujawski w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Zamek Królewski.
- ↑ Aldona Andrzejewska, Aleksander Andrzejewski, Zamki Kujaw brzeskich i ziemi dobrzyńskiej w badaniach Profesora Leszka Kajzera, „Archaeologia Historica Polona”, 26 (0), 2018, s. 9–24, DOI: 10.12775/AHP.2018.001, ISSN 1425-3534 [dostęp 2019-10-28] (pol.).
- ↑ Lista opracowana na podstawie danych z portalu zabytek.pl
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- dzieje
- Brześć Kujawski
- Historia Żydów w Brześciu Kujawskim na portalu Wirtualny Sztetl
- Brześć kujawski, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 398.
- Siedziba gminy: Brześć Kujawski
| Wsie |
|
|---|---|
| Osady | |
| Osady leśne | |
| Integralne części wsi |
|
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne do 8 tys. mieszkańców |
|
| Miasta gminne powyżej 8 tys. mieszkańców |
