AQSh iqtisodiyoti

Amerika Qoʻshma Shtatlarining iqtisodiyoti

Nyu York shahri — dunyoning yetakchi moliyaviy markazi[1][2]
Valyutasi	AQSh dollari (USD) AQSh dollari indeksi
Moliyaviy yil	2022-yil 1-oktyabr — 2023-yil 30-sentyabr
Savdo tashkilotlari	JST, G-20, G7, OECD, USMCA, APEC va boshqalar
Mamlakat guruhi	Rivojlangan/Yetakchi[3] Yuqori daromadli iqtisodiyot[4]
Statistikalar
Aholi	334,977,281 (2023-yil 6-iyun)[5]
YaIM	$26.854 trillion (nominal; 2023)[6] $26.854 trillion (XQP; 2023)[6]
YaIM darajasi	1-oʻrin (nominal; 2023) 2-oʻrin (XQP; 2023)
YaIM oʻsishi	2.1% (2022)[7] 1.6%  (2023p)[7] 1.0% (2024p)[7]
Jon boshiga YaIM	$80,034 (nominal; 2022)[6] $80,034 (XQP; 2022)[6]
Aholi jon boshiga YaIM darajasi	7-oʻrin (nominal; 2023) 9-oʻrin (XQP; 2023)
Tarmoqlar boʻyicha YaIM	Qishloq xoʻjaligi: 0.9% Sanoat: 18.9% Xizmatlar: 80.2% (2017)[8]
Komponentlar boʻyicha YaIM	Uy xoʻjaligi isteʼmoli: 68.4% Hukumat isteʼmoli: 17.3% Asosiy kapitalga investitsiyalar: 17.2% Tovar-moddiy zaxiralarga investitsiyalar: 0.1% Tovarlar va xizmatlar eksporti: 12.1% Tovarlar va xizmatlar importi: −15% (2017)[8]
Inflyatsiya (INI)	6.4% (2023)[9]
Qashshoqlik chegarasidan past aholi	▲ 11.6% (2021)[10] ▲ 38 million (2021)[10]
	▲ 48.9 yuqori (2020, USCB)[11] ▲ 43.4 oʻrta (2017, CBO)[12]
Inson taraqqiyoti indeksi	0.921 juda yuqori (2021)[13] (21-oʻrin) 0.819 juda yuqori (25-oʻrin) (2021)[14]
Ishchi kuchi	161,200,000 (2023)[15] 62.4% bandlik darajasi (2022-yil mart)[15]
Ishchi kuchi kasb boʻyicha	Qishloq xoʻjaligi: 1.0% Sanoat: 19% Xizmatlar: 80% (2018)[16]
Ishsizlik	▼ 3.4% (2023-yil yanvar)[15] ▼ 10.4% yoshlar ishsizligi (2022-yil dekabr; 16 dan 19 yoshgacha)[15] ▼ 5.7 million ishsiz (2022-yil iyul)[15]
Oʻrtacha yalpi ish haqi	$60,575 (2021), yillik[17]
Median ish haqi	$1,041 haftalik (Ch2, 2022)[18]
	$50,354 (2021), yillik[19]
Asosiy ishlab chiqarish	Neft poʻlat transport vositasi aerokosmika telekommunikatsiya kimyoviy modda elektronika oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash axborot texnologiyasi isteʼmol tovarlari yogʻoch kon sanoati
Eksport	$3.009 trillion (2022)[20]
Eksport tovarlari	Qishloq xoʻjaligi mahsulotlari 10.7% Yoqilgʻi va kon sanoati mahsulotlari 9.4% Ishlab chiqaruvchilar 74.8% Boshqalar 5.1%[21]
Asosiy eksport hamkorlari	Yevropa Ittifoqi(+) 18.7%  Kanada(+) 18.3%  Meksika(+) 15.9%  Xitoy(-) 8%  Yaponiya(+) 4.4% Boshqa mamlakatlar 34.8%[22]
Import	$3.957 trillion (2022)[20]
Import tovarlari	Qishloq xoʻjaligi mahsulotlari 10.5% Yoqilgʻi va kon sanoati mahsulotlari 10.7% Ishlab chiqaruvchilar 78.4% Boshqalar 4.2%[23]
Asosiy import hamkorlari	Xitoy(-) 21.4%  Yevropa Ittifoqi(+) 18.9%  Meksika(+) 13.2%  Kanada(+) 12.6%  Yaponiya(+) 6% Boshqalar 27.9%[22]
	▲ −$985.25 milliard (2022)[24] ▲ −3.93% YaIM hisobida (2022)[24]
Yalpi	▲ $27 trillion (2023)[25]
Davlat moliyasi
Davlat qarzi	▲ $30.568 trillion ▲ 122.1% YaIM hisobida (2022)[24]
Byudjet balansi	−5.5% YaIM hisobida (2022)[26]
Daromadlar	$8.371 trillion[24] 33.4% YaIM hisobida (2022)
Asosiy maʼlumotlar manbasi: Shtatlar Markaziy razvedka boshqarmasi Jahon faktlar kitobi Barcha qiymatlar, agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa, AQSh dollarida keltirilgan.

AQSh iqtisodiyoti — oʻta yuqori darajadagi rivojlangan aralash iqtisodiyot^[28][29][30]. Amerika Qoʻshma Shtatlari dunyodagi eng katta nominal YaIMga hamda juda katta iqtisodiy boyliklarga egalik qilib, hozirda dunyo mamlakatlarining xarid qobiliyati pariteti (XQP) boʻyicha hisoblangan yalpi ichki mahsuloti boʻyicha Xitoydan keyingi 2- oʻrinni egallab turibdi^[31]. Mamlakat yaqin vaqtlarga qadar jon boshiga toʻgʻri keladigan YaIM (nominal) boʻyicha dunyoda 8- oʻrinni egallab turgan, ammo 2022-yil holatiga koʻra, aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan YaIM boʻyicha toʻqqizinchi oʻrinni qayd etdi^[32]. AQShning 2022-yildagi nominal YaIM hajmi jahon iqtisodiyotining 25,4 foizini, XQP boʻyicha YaIM hajmi esa taxminan 15,6 foizini tashkil etdi^[33][34]. Qoʻshma Shtatlar dunyodagi eng taraqqiy etgan texnologik va innovatsion iqtisodiyotga ega mamlakatlardan biri sanaladi^[35]. AQSh firmalari texnologik yutuqlarda, ayniqsa, sunʼiy intellekt, kompyuter, farmatsevtika, tibbiyot, aerokosmika va harbiy texnika sohalarida yetakchi oʻrinlarni band etib turibdi^[35]. AQSH dollari xalqaro savdoda eng keng qoʻllaniladigan yetakchi valyuta boʻlib, u mamlakat iqtisodiyoti, barqaror hukumati, armiyasi hamda neft-dollar tizimiga mos standart valyuta sifatida qoʻllanilishi sabab dunyo boʻylab keng tarqalgan, shuningdek, yevrodollar AQShning ulkan tashqi bozori bilan bogʻliq boʻlgan dunyodagi eng yirik zaxira valyutasi sanaladi^[36][37]. Baʼzi mamlakatlarda dollar rasmiy valyuta sifatida qabul qilingan^[38]. Boshqa mamlakatlarda esa asosiy toʻlov valyutasi sifatida foydalanib kelinadi^[38][39]. AQShning eng yirik savdo hamkorlari Xitoy, Yevropa Ittifoqi, Kanada, Meksika, Hindiston, Yaponiya, Janubiy Koreya, Buyuk Britaniya va Tayvandir^[40]. Qoʻshma Shtatlar dunyodagi eng yirik import qiluvchi davlat boʻlishi bilan birgalikda eksport borasida ikkinchi oʻrinda turuvchi davlat hamdir^[41]. AQSh bir qancha davlatlar, jumladan, USMCA (United States-Mexico-Canada Agreement) mamlakatlari, Avstraliya, Janubiy Koreya, Shveysariya, Isroil kabi davlatlar bilan shartnoma asosida savdo munosabatlarini oʻrnatgan^[42]. Mamlakat, shuningdek, muzokaralar olib borilayotgan bir qator boshqa davlatlar bilan ham erkin savdo aloqalariga ega^[42].

AQSh iqtisodiyoti moʻl-koʻl tabiiy resurslar, rivojlangan infratuzilma va yuqori mahsuldorligi bilan ajralib turadi^[43]. 2019-yil holatiga koʻra, mamlakat 44,98 trillion AQSh dollarlik tabiiy resurslarning umumiy hisoblangan qiymati boʻyicha dunyoda ikkinchi oʻrinda ekanligi aytilgan, ammo manbalarda bu hisob-kitoblarni ifodalovchi raqamlar farqli keltirilgan^[44]. Amerikaliklar Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga aʼzo davlatlar orasida uy-xoʻjalik buyumlarining moʻlligi va ishchi-xodimlari yuqori daromadga egaligi bilan ajralib turadi^[45]. 2013-yilda amerikalik ishchi-xodimlar oʻrtacha daromadi boʻyicha dunyoda oltinchi oʻrinni egallagan^[46]. Bu koʻrsatkich amerikalik fuqarolar daromadi boʻyicha 2010-yildagi toʻrtinchi oʻrindan biroz pastga tushib qolganini koʻrsatadi^[47].

1890-yilga kelib, Qoʻshma Shtatlar iqtisodiyoti Britaniya imperiyasini ortda qoldirib, dunyodagi yetakchi iqtisodiyotga aylandi^[48]. Bu ayni paytda dunyodagi eng yirik neft va tabiiy gaz ishlab chiqaruvchi davlat maqomining AQShga oʻtishi bilan bogʻliq boʻlgan^[49]. 2016-yili AQSh dunyodagi eng yirik savdo mamlakati hamda jahon ishlab chiqarish sanoatining beshdan bir qismini oʻzida toʻplagan eng yirik iqtisodiyotli davlatga aylandi^[50]. AQSh nafaqat tovarlarning eng katta ichki bozoriga ega, balki xizmatlar savdosida ham hukmronlik qilib kelmoqda^[51]. AQSh savdosining umumiy hajmi 2018-yilda 4,2 trillion dollarni tashkil etgan^[52]. Dunyodagi 500 ta eng yirik kompaniyalardan 121 tasining shtab-kvartirasi AQShda joylashgan^[53]. AQSh milliarderlar soni boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinda turadi, ularning umumiy boyligi 3,0 trillion dollarni tashkil qiladi^[54][55]. Mamlakat tijorat banklarida 2020-yil holatiga koʻra, 20 trillion dollarlik aktivlar mavjud^[56]. AQShning global aktivlari qiymati 30 trillion dollardan koʻproqni tashkil etadi^[57][58].

Amerikaning Nyu York fond birjasi va NASDAQ fond birjasi bozor kapitallashuvi hamda savdo hajmi boʻyicha dunyodagi eng yirik fond birjalari hisoblanadi^[59][60]. AQShga kiritilgan xorijiy investitsiyalar deyarli 4,0 trillion dollarni tashkil etadi^[61], mamlakatning xorijiy mamlakatlarga kiritgan sarmoyasi esa 5,6 trillion dollardan koʻproq^[62]. AQSh iqtisodiyoti venchur kapitali hamda global tadqiqot va ishlanmalarni moliyalashtirish boʻyicha xalqaro reytingda birinchi oʻrinni egallab turibdi^[63][64]. 2018-yilda isteʼmol xarajatlari AQSh iqtisodiyotining 68% ini tashkil etgan boʻlsa, 2017-yilda bu xarajatlarning mehnat daromadi bilan qondirilgan ulushi 43% ni tashkil etgan^[65][66]. AQSh dunyodagi eng katta isteʼmol bozoriga ega mamlakatdir^[67]. Mamlakatning mehnat bozori butun dunyodan immigrantlarni oʻziga jalb qilib keladi va migratsiya darajasi boʻyicha dunyodagi eng yuqori koʻrsatkichlardan birini qayd etib turibdi^[68]. AQSh biznes yuritish qulayligi indeksi, global raqobatbardoshlik indeksi va boshqa shu kabi tadqiqotlar boʻyicha eng yaxshi natijalar koʻrsatgan davlatlardan biri sanaladi^[69].

AQSh iqtisodiyoti 2007-yil dekabridan 2009-yil iyuniga qadar davom etgan Jahon moliyaviy inqirozi davrida jiddiy iqtisodiy tanazzulni boshidan kechirgan^[70]. Mamlakat YaIM inqirozdan oldingi (2007-yil oxiri) darajaga 2011-yilda^[71], ishchi-xodimlarning sof daromadi 2012-yil 2-choragida^[72], qishloq xoʻjaligidan tashqari ish haqi 2014-yil may oyida^[73], ishsizlik darajasi 2015-yil sentyabr oyida erishgan^[74]. Ushbu sohalarda qayd etilgan umumiy oʻsish keyinchalik ham rekord darajada davom etgan^[75]. 2017-yilda AQSh 156 ta davlat orasida daromadlar tengsizligi boʻyicha 41-oʻrinni egalladi, bu Gʻarb olamida eng yuqori koʻrsatkich edi^[76][77].

Tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mustamlaka davri va XVIII asr[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQShning iqtisodiy tarixi XVII—XVIII asrlarda Sharqiy dengiz sohillari boʻylab joylashgan Britaniya aholi punktlaridan boshlangan^[78]. Amerikada 1700-yillardan keyin aholi soni, import va eksport tez surʼatlar bilan oʻsib bordi. Mamlakat Afrika, Osiyo mamlakatlari va asosan Yevropa koloniyalari bilan savdo aloqalarini yoʻlga qoʻygan^[79]. Keyinchalik XVIII asr oxirida AQShni tashkil etgan oʻn uchta koloniya Britaniya imperiyasi hukmronligidan ozod boʻlib, mustaqillikka erishgan^[80]. Ozod etilgan koloniyalar iqtisodiyoti tez orada mustamlakachilikka ixtisoslashgan iqtisodiyotdan qishloq xoʻjaligiga yoʻnaltirilgan iqtisodiyotga aylandi^[81].

XIX asr[tahrir | manbasini tahrirlash]

180 yil ichida AQSh jahon iqtisodiyotining beshdan bir qismini oʻzida jamlagan ulkan, integratsiyalashgan va sanoatlashgan iqtisodiyotga aylandi^[82]. Natijada, yalpi ichki mahsulotining aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan katta ulushi mamlakatning Britaniya imperiyasidan, shuningdek, ilgari iqtisodiy jihatdan yetakchi boʻlgan boshqa mamlakatlardan oʻzib ketishini taʼminladi^[83]. AQSh iqtisodiyoti yuqori ish haqi toʻlash tizimini saqlab qoldi va butun dunyodan millionlab muhojirlarni oʻz sanoatiga jalb qilib keldi^[84]. Ommaviy ishlab chiqarish 1820—1830-yillarda hunarmandlarning oʻz ishini sanoat darajasida yoʻlga qoʻyishiga olib keldi^[85]. Yangi hukumat bu jarayonda patentlash ishiga alohida eʼtibor berdi^[85].

1800-yillarning boshlarida Qoʻshma Shtatlar asosan qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullangan va aholisining 80 foizdan ortigʻi dehqonchilik bilan mashgʻul boʻlgan agrar davlat boʻlgan^[86]. Mamlakat ishlab chiqarishining katta qismi birlamchi xom ashyo, yogʻoch ishlab chiqarish, tegirmon hamda toʻqimachilik sohasi, etik va poyabzallar ishlab chiqarishga yoʻnaltirilgan edi^[87]. Oʻz navbatida AQShda boy resurs fondlarining mavjudligi XIX asrda jadal iqtisodiy oʻsishga, ekin maydonlarining koʻpligi fermerlar sonining ortishiga imkon berdi^[87]. Mamlakatda ishlab chiqarish, xizmat koʻrsatish, transport va boshqa sohalardagi faollik sabab qishloq xoʻjaligiga nisbatan aynan bu sohalarning ancha tez surʼatlar bilan oʻsib borishi kuzatildi^[87]. Shu tariqa 1860-yilga kelib AQShda qishloq aholisining ulushi 80 foizdan 50 foizga qisqardi^[87].

Mamlakatda XIX asrda yuz bergan inqirozlar koʻplab moliyaviy pasayishga yoʻl ochdi^[88]. 1837-yilda yuz bergan inqiroz banklarning ishdan chiqishi va oʻsha paytdagi rekord darajadagi ishsizlik darajasiga sabab boʻlib, besh yil davom etgan iqtisodiy depressiyaga aylandi^[88]. Iqtisodiyotda asrlar davomida sodir boʻlgan katta oʻzgarishlar sababli hozirgi yaqin tarixda roʻy bergan zamonaviy iqtisodiy inqirozlarni dastlabki Jahon iqtisodiy inqirozi bilan solishtirish biroz mushkul^[89]. Ikkinchi jahon urushidan keyingi iqtisodiy inqirozlar avvalgi inqirozlarga nisbatan unchalik ham jiddiy oqibatlar bilan kechmagan, ammo buning aniq sabablari hozirga qadar nomaʼlum^[90].

XX asr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Asr boshlarida yangi innovatsiyalar qilish va mavjud innovatsiyalarning takomillashtirilishi amerikalik isteʼmolchilarning turmush darajasini yaxshilash uchun xizmat qildi^[91]. Koʻpgina firmalar umummilliy faoliyatlarni amalga oshirish uchun keng miqyosdagi iqtisodiyot va yaxshi aloqa imkoniyatlaridan foydalangan holda yiriklashdi^[92]. Ushbu sohalarda narxlarning oshishiga va ishlab chiqarishning pasayishiga olib keladigan monopoliyalar qurish imkoni kuchaydi, ammo bu firmalarning koʻpchiligi xarajatlarni shunchalik tez qisqartirdiki, maqsad ushbu tarmoqlarda narxlarni pasaytirish va koʻproq tovar ishlab chiqarishga qaratildi^[92]. Koʻpgina ishchilar dunyodagi eng yuqori ish haqini taklif qiladigan ushbu yirik firmalarda ishlash uchun keng miqyosdagi raqobatga kirishdilar^[92].

Qoʻshma Shtatlar kamida 1920-yillardan beri YaIM boʻyicha dunyodagi eng yirik milliy iqtisodiyot boʻlib kelgan^[48]. 1930-yillardagi Buyuk depressiyadan keyingi koʻp yillar davomida, iqtisodiy inqiroz xavfi jiddiy paydo boʻlganida, hukumat isteʼmolchilarning koʻproq pul sarflashini ragʻbatlantirish uchun soliqlarni qisqartirish va pul massasining tez oʻsishiga yordam berish orqali iqtisodiyotni mustahkamladi^[93]. Iqtisodiyotni barqarorlashtirishning eng yaxshi vositalari haqidagi gʻoyalar 1930- va 1980-yillar orasida sezilarli darajada oʻzgardi^[93]. 1933-yilda boshlangan Yangi shartnoma davridan 1960-yillardagi Buyuk jamiyat tashabbuslarigacha milliy siyosatchilar iqtisodiyotga taʼsir koʻrsatish uchun asosan fiskal siyosatga tayandilar^[93].

Yigirmanchi asrdagi jahon urushlari paytida Qoʻshma Shtatlar qolgan jangchi davlatlarga qaraganda yaxshiroq natijaga erishdi, chunki Birinchi jahon urushi va Ikkinchi jahon urushining aksariyat janglari Amerika hududida (va oʻsha paytdagi 48 shtatda) boʻlmagan^[94]. Shunga qaramay, hatto Qoʻshma Shtatlarda ham urushlar qurbonlikni anglatardi. Ikkinchi jahon urushi kechayotgan davrning eng yuqori choʻqqisida AQSh yalpi ichki mahsulotining qariyb 40 foizi urush uchun tovar ishlab chiqarishga ajratilgan. Iqtisodiyotning katta sohalari toʻgʻrisidagi qarorlar asosan harbiy maqsadlarda qabul qilingan va deyarli barcha tegishli mablagʻlar urush harakatlariga ajratilgan. Koʻpgina tovarlar ratsionga olingan, narxlar hamda ish haqi nazorat qilingan va koʻplab uzoq muddatli isteʼmol tovarlari ishlab chiqarilmagan. Ishchi kuchining katta qismi harbiy xizmatga jalb qilingan, qolgan ishchilar yarim oylik maosh uchun ishlagan va ularning ham qariyb yarmi qiyinchilikdan aziyat chekkan^[95].

Britaniyalik iqtisodchi John Maynard Keynes tomonidan ilgari surilgan yondashuv hukumat ishlariga saylangan mansabdor shaxslarga iqtisodiyotni boshqarishda yetakchi rolni berdi, chunki xarajatlar va soliqlar AQSh prezidenti hamda Kongress tomonidan nazorat qilinadi^[96]. „Baby Boom“ davrida, 1942—1957-yillarda tugʻilishning keskin oʻsishi kuzatildi; Bunga tushkunlik yillarida kechikkan nikohlar va farzand koʻrish, farovonlikning oʻsishi, shahar atrofidagi yakka tartibdagi uylarga boʻlgan talab (shahar ichidagi kvartiralardan farqli oʻlaroq) va porloq kelajakka qaratilgan yangi optimistik fikrlar sabab boʻlgan. „Boom“ taxminan 1957-yilda koʻtarildi, keyin asta-sekin pasaydi^[97]. 1973-yildan keyingi yuqori inflyatsiya, foiz stavkalarining oʻsishi va ishsizlik davri iqtisodiy faoliyatning umumiy surʼatini tartibga solish vositasi sifatida olib borilayotgan fiskal siyosatga ishonchni zaiflashtirdi^[98].

AQSh iqtisodiyoti 1946-yildan 1973-yilgacha oʻrtacha 3,8% ga oʻsib, xususiy biznes egalarining real daromadi oʻrtacha 74% ga (yoki yiliga 2,1%) oshgan^[99][100].

Mamlakatda soʻnggi oʻn yilliklardagi ishlab chiqarish hajmining tushib ketishi boʻyicha eng past natija 2007—2008-yillardagi moliyaviy inqiroz davrida kuzatilgan^[101]. Oʻshanda YaIM 2008-yil bahoridan 2009-yilning bahoriga qadar 5,0% ga kamaydi. Boshqa yirik inqirozlar 1957—1958-yillarda sodir boʻldi, 1973-yildagi neft inqirozidan keyin YaIM 3,7% ga, 1973-yil oxiridan 1975-yil boshigacha 3,1% ga va 1981—1982-yillarda 2,9% ga kamaydi^[102]. Eng soʻnggi moliyaviy inqiroz 1990—1991-yillardagi pasayishni ichiga olgan boʻlib, bunda ishlab chiqarish 1,3% ga va 2001-yildagi retsessiyada YaIM 0,3% ga pasaydi; 2001-yildagi pasayish atigi sakkiz oy davom etgan^[102]. Boshqa tomondan, iqtisodiy oʻsishning eng kuchli, barqaror davrlari 1961-yil boshidan 1969-yil oʻrtalarigacha kechgan boʻlib, 53% ga (yiliga 5,1%), 1982-yil oxiridan 1990-yil oʻrtalarigacha esa 37% ga (yiliga 4%), 1991-yil oʻrtalaridan 2000-yil oxirigacha 43% ga (yiliga 3,8%) oʻsib, ijobiy natija qayd etgan^[101].

1970—1980-yillarda „Yaponiya iqtisodiyoti AQShnikidan oshib ketadi“, — degan taxmin AQShda keng tarqalgan, ammo bu jarayon sodir boʻlmadi^[103].

1970-yillardan boshlab bir qancha rivojlangan davlat maqomiga oʻtishga harakat qilayotgan davlatlar AQSh bilan iqtisodiy farqlarini yoʻq qila boshladilar^[104]. Koʻpgina hollarda, mamlakatlar buni ilgari AQShda ishlab chiqarilgan tovarlarni yetkazib berish xarajatlarini kamaytirish va yuqori foyda olish uchun kamroq pul evaziga ishlab chiqarishi mumkin boʻlgan boshqa mamlakatlardan import qilish bilan amalga oshirdilar. Boshqa hollarda, baʼzi mamlakatlar asta-sekin ilgari faqat AQSh va bir nechta boshqa mamlakatlarda ishlab chiqarilishi mumkin boʻlgan mahsulot yoki xizmatlarni ishlab chiqarishni oʻrgandilar. Shu sababli AQShda real daromad oʻsishi sekinlashdi.

XXI asr[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerika Qoʻshma Shtatlari iqtisodiyoti 2001-yilda retsessiyani boshdan kechirdi, ish oʻrinlarining qayta tiklanishi gʻayrioddiy darajada sekinlik bilan kechdi, ish oʻrinlari soni 2005-yil yanvarigacha 2001-yil fevralidagi darajasiga qaytmadi^[105]. Ushbu „ishsizlikni tiklash“ uy-joy qarzlari va toʻlanmagan boshqa kattaroq qarzlar muammosi bilan bir vaqtda sodir boʻldi, uy xoʻjaliklari qarzining YaIMga nisbati 2001-yil 1-chorakdagi rekord daraja boʻlgan 70% dan 2008-yilning 1-choragida 99% gacha koʻtarildi. 2006-yilda uy-joy narxlari pasayishni boshlaganida, ipoteka kreditlari uchun berilgan qimmatli qogʻozlarning qiymati keskin pasayib ketdi. Koʻpgina ipoteka kompaniyalari va boshqa depozitar boʻlmagan banklar (masalan, investitsiya banklari) 2007—2008-yillarda ogʻir iqtisodiy inqirozga duch kelishdi. Bank inqirozi 2008-yil sentyabr oyida Lehman Brothersning bankrot boʻlishiga yoʻl ochib berdi^[106].

Bush maʼmuriyati (2001—2009) va Obama maʼmuriyati (2009—2017) banklarni inqirozdan qutqarish dasturlari va yuqori davlat taqchilligi orqali Keynes ragʻbatlantirishini qoʻllagan, Federal zaxira banki esa deyarli nol foizda berilayotgan stavkalarni qoʻllashni davom ettirgan^[107]. Bu chora-tadbirlar iqtisodiyotning tiklanishiga yordam berdi, 1947-yildan sodir boʻlayotgan va iqtisodiyotning rivojlanishiga jiddiy toʻsiq boʻlayotgan omillar bartaraf etildi^[106], uy xoʻjaliklari 2009—2012-yillarda qarzlarni toʻladi^[108]. Real YaIM 2011-yil^[71], uy xoʻjaliklarining sof boyligi 2012-yil 2-choragi^[72], qishloq xoʻjaligiga oid boʻlmagan ish haqi 2014-yil may^[105], ishsizlik darajasi 2015-yil sentyabriga kelib^[109] inqirozdan oldingi (2007-yil oxiri) holatiga qaytdi^[109]. Ushbu oʻzgarishlarning har biri oʻsha sanalardan soʻng iqtisodiy inqirozni boshdan kechirgan hududlarga kirib bordi va 2018-yil aprel oyida avvalgi darajasiga yetdi, bu AQSh iqtisodiyotining shu davrgacha kechirgan inqirozlaridan tiklanishi boʻyicha ikkinchi eng uzun muddat boʻldi^[75].

AQShda davlat qarzining oʻlchovi boʻlgan xalqning qarzi XXI asr davomida oʻsib bordi^[110]. 2000-yildagi 31% dan 2009-yilda 52% ga koʻtarilib, 2017-yilda YaIMning 77% iga yetgan AQSh qarzi boʻyicha 207 ta mamlakat ichida 43-oʻrinni egalladi. Daromadlar tengsizligi 2007-yilda eng yuqori choʻqqisiga chiqdi va Jahon moliyaviy inqirozi davrida pasaydi, AQSh bu koʻrsatkich boʻyicha 2017-yilda 156 ta mamlakat orasida 41-oʻrinni egalladi (yaʼni, boshqa mamlakatlarning 74% i daromadlarini AQShga qaraganda yaxshiroq taqsimlagan)^[111].

COVID-19 pandemiyasi davri[tahrir | manbasini tahrirlash]

2020-yilning birinchi ikki choragida, Donald Trump prezidentligi davrida mart oyida chiqqan koronavirus tufayli AQSh iqtisodiyotining asosiy tarmoqlarini „yopib qoʻyishga“ toʻgʻri keldi^[112] va bu katta muvaffaqiyatsizlikka olib keldi^[113]. 2020-yil mart oyi holatiga koʻra, butun dunyo boʻylab pandemiya natijasida AQShning avtomobillar va sanoat mashinalari eksporti keskin kamaydi^[114]. 2020-yil mart oyida kuchga kirgan va tovar/xizmatlarga boʻlgan talabga salbiy taʼsir koʻrsatgan ijtimoiy masofa saqlash choralari AQSh yalpi ichki mahsulotining birinchi chorakda yillik 4.8% ga pasayishiga olib keldi, bu 2008-yilning toʻrtinchi choragidan beri kuzatilgan ishlab chiqarish qisqarishining eng yuqori koʻrsatkichi boʻldi^[115]. AQShning chakana savdosi 2020-yilning mart oyida rekord darajada 8,7% ga kamaydi. AQSh aviakompaniyasi ham daromadlari keskin kamayib ketgach jiddiy zarar koʻrdi^[116]. COVID-19 retsessiyasi Buyuk depressiyadan keyingi eng ogʻir va Jahon moliyaviy inqirozidan ham „yomonroq“ global iqtisodiy tanazzul deb taʼriflangan^{[117][118][119][120]}.

2020-yil may oyida CNN ishsizlik maʼlumotlarini tahlil qilib, AQSh iqtisodiyoti 1930-yillardan buyon eng yomon koʻrsatkichga ega boʻlganini aniqladi^[122]. 8-mayga kelib, AQShda 14,7 foiz ishsizlik darajasi aniqlanib, rekord darajaga yetgan va aprel oyida 20,5 million ish oʻrinlari yoʻqolgan^[123]. AQSh Federal zaxira tizimi raisi Jerome Powell pandemiya tufayli AQSh iqtisodiyoti zaif iqtisodiy oʻsishdan toʻliq tiklanishi uchun „uzoq vaqt“ ketishi mumkinligi va yaqin kelajakda AQShdan „unumdorlikning past darajada oʻsishi va turgʻun daromadlar“ni kutish mumkinligi haqida ogohlantirdi^[124]. 2020-yil 31-mayga kelib, qirq milliondan ortiq amerikaliklar ishsizlik nafaqasini olish uchun ariza topshirgan^[125].

2020-yilning iyuniga kelib, koronavirus pandemiyasi tufayli AQShning kontinental parvozlariga talabning pasayishi 15 ta aviakompaniyaning 75 ta mahalliy aeroportga xizmat koʻrsatishini hukumat tomonidan vaqtincha toʻxtatilishiga olib keldi^[126]. The New York Times 2020-yil 10-iyun kuni „AQSh byudjeti taqchilligi joriy moliya yilining dastlabki sakkiz oyi davomida rekord darajadagi 1,88 trillion dollargacha oʻsganini“ xabar qildi^[127].

AQSh iqtisodiyoti 2021-yilda COVID-19 pandemiyasidan oldingi darajasiga tiklanib, 5,7 foizga oʻsdi, bu Ronald Reagan prezidentligidan (1981—1989) buyon eng yaxshi koʻrsatkich boʻldi^[128].

2021—2022-yillar Qoʻshma Shtatlarda tarixan juda yuqori inflyatsiya oʻsishi qayd etildi, isteʼmol narxlari indeksi inflyatsiya darajasi 2022-yil iyun oyida 2021-yil iyuniga nisbatan 9,1 foizga yuqori boʻldi, bu mamlakatdagi soʻnggi 41 yil ichidagi eng yuqori inflyatsiya darajasi edi, tanqidchilar inflyatsiya oʻsishida Federal zaxira bankini boshqa omillar qatorida ayblamoqda^[129]. Inflyatsiya darajasi 2023-yil aprel oyida 4,9% ga yetdi, bu Federal zaxira banki ajratadigan 2% maqsadli kredit stavkasidan deyarli 3% yuqori edi^[130].

Maʼlumotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Quyidagi jadvalda 1980—2021-yillardagi asosiy iqtisodiy koʻrsatkichlar (XVF xodimlarining 2022—2027-yillardagi hisob-kitoblariga koʻra) keltirilgan. 5% dan past inflyatsiya yashil rangda koʻrsatilgan^[131]:

Yil	YaIM (millionda AQSh$da XQP)	Aholi jon boshiga YaIM (AQSh$da XQP)	YaIM (million AQSh$da nominal)	Aholi jon boshiga YaIM (AQSh$da nominal)	YaIM oʻsishi (real)	Inflyatsiya darajasi (foizda)	Ishsizlik darajasi (foizda)	Davlat qarzi (YaIMning foizida)
1980	2,857.3	12,552.9	2,857.3	12,552.9	-0.3%	▲13.5%	7.2%	n/a
1981	3,207.0	13,948.7	3,207.0	13,948.7	2.5%	▲10.4%	▲7.6%	n/a
1982	3,343.8	14,405.0	3,343.8	14,405.0	-1.8%	▲6.2%	▲9.7%	n/a
1983	3,634.0	15,513.7	3,634.0	15,513.7	4.6%	3.2%	▼9.6%	n/a
1984	4,037.7	17,086.4	4,037.7	17,086.4	7.2%	4.4%	▼7.5%	n/a
1985	4,339.0	18,199.3	4,339.0	18,199.3	4.2%	3.5%	▼7.2%	n/a
1986	4,579.6	19,034.8	4,579.6	19,034.8	3.5%	1.9%	▼7.0%	n/a
1987	4,855.3	20,001.0	4,855.3	20,001.0	3.5%	3.6%	▼6.2%	n/a
1988	5,236.4	21,376.0	5,236.4	21,376.0	4.2%	4.1%	▼5.5%	n/a
1989	5,641.6	22,814.1	5,641.6	22,814.1	3.7%	4.8%	▼5.3%	n/a
1990	5,963.1	23,848.0	5,963.1	23,848.0	1.9%	▲5.4%	▲5.6%	n/a
1991	6,158.1	24,302.8	6,158.1	24,302.8	-0.1%	4.2%	▲6.9%	n/a
1992	6,520.3	25,392.9	6,520.3	25,392.9	3.5%	3.0%	▲7.5%	n/a
1993	6,858.6	26,364.2	6,858.6	26,364.2	2.8%	3.0%	▼6.9%	n/a
1994	7,287.3	27,674.0	7,287.3	27,674.0	4.0%	2.6%	▼6.1%	n/a
1995	7,639.8	28,671.5	7,639.8	28,671.5	2.7%	2.8%	▼5.6%	n/a
1996	8,073.1	29,947.0	8,073.1	29,947.0	3.8%	2.9%	▼5.4%	n/a
1997	8,577.6	31,440.1	8,577.6	31,440.1	4.4%	2.3%	▼4.9%	n/a
1998	9,062.8	32,833.7	9,062.8	32,833.7	4.5%	1.5%	▼4.5%	n/a
1999	9,631.2	34,496.2	9,631.2	34,496.2	4.8%	2.2%	▼4.2%	n/a
2000	10,251.0	36,312.8	10,251.0	36,312.8	4.1%	3.4%	▼4.0%	n/a
2001	10,581.9	37,101.5	10,581.9	37,101.5	1.0%	2.8%	▲4.7%	53.1%
2002	10,929.1	37,945.8	10,929.1	37,945.8	1.7%	1.6%	▲5.8%	▲55.5%
2003	11,456.5	39,405.4	11,456.5	39,405.4	2.8%	2.3%	▲6.0%	▲58.6%
2004	12,217.2	41,641.6	12,217.2	41,641.6	3.9%	2.7%	▼5.5%	▲66.2%
2005	13,039.2	44,034.3	13,039.2	44,034.3	3.5%	3.4%	▼5.1%	▼65.5%
2006	13,815.6	46,216.9	13,815.6	46,216.9	2.8%	3.2%	▼4.6%	▼64.2%
2007	14,474.3	47,943.4	14,474.3	47,943.4	2.0%	2.9%	▬4.6%	▲64.6%
2008	14,769.9	48,470.6	14,769.9	48,470.6	0.1%	3.8%	▲5.8%	▲73.5%
2009	14,478.1	47,102.4	14,478.1	47,102.4	-2.6%	-0.3%	▲9.3%	▲86.7%
2010	15,049.0	48,586.3	15,049.0	48,586.3	2.7%	1.6%	▲9.6%	▲95.2%
2011	15,599.7	50,008.1	15,599.7	50,008.1	1.6%	3.1%	▼8.9%	▲99.5%
2012	16,254.0	51,736.7	16,254.0	51,736.7	2.3%	2.1%	▼8.1%	▲103.1%
2013	16,843.2	53,245.5	16,843.2	53,245.5	1.8%	1.5%	▼7.4%	▲104.6%
2014	17,550.7	55,083.5	17,550.7	55,083.5	2.3%	1.6%	▼6.2%	▼104.6%
2015	18,206.0	56,729.7	18,206.0	56,729.7	2.7%	0.1%	▼5.3%	▲105.2%
2016	18,695.1	57,840.0	18,695.1	57,840.0	1.7%	1.3%	▼4.9%	▲107.2%
2017	19,479.6	59,885.7	19,479.6	59,885.7	2.3%	2.1%	▼4.4%	▼106.2%
2018	20,527.2	62,769.7	20,527.2	62,769.7	2.9%	2.4%	▼3.9%	▲107.5%
2019	21,372.6	65,051.9	21,372.6	65,051.9	2.3%	1.8%	▼3.7%	▲108.8%
2020	20,893.8	63,078.5	20,893.8	63,078.5	-3.4%	1.2%	▲8.1%	▲134.5%
2021	22,996.1	69,227.1	22,996.1	69,227.1	5.7%	4.7%	▼5.4%	▼128.1%
2022	25,035.2	75,179.6	25,035.2	75,179.6	1.6%	▲8.1%	▼3.7%	▼122.1%
2023	26,185.2	78,421.9	26,185.2	78,421.9	1.0%	3.5%	▲4.6%	▲122.9%
2024	27,057.2	80,779.3	27,057.2	80,779.3	1.2%	2.2%	▲5.4%	▲126.0%
2025	28,045.3	83,463.2	28,045.3	83,463.2	1.8%	2.0%	▬5.4%	▲129.4%
2026	29,165.5	86,521.2	29,165.5	86,521.2	2.1%	2.0%	▼4.9%	▲132.2%
2027	30,281.5	89,546.4	30,281.5	89,546.4	1.9%	2.0%	▼4.7%	▲134.9%

YaIM[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQShning nominal yalpi ichki mahsulot hajmi 2017-yilda 19,5 trillion dollarni tashkil etib, yillik nominal YaIM 2018-yilning 1-choragida ilk bor 20 trilliondan oshgan va 20,1 trillion dollarga yetgan^[133]. AQSh YaIMning 70% ga yaqinini shaxsiy isteʼmol, 18% ini biznes investitsiyalari, 17% ini hukumat (federal, shtat va mahalliy, lekin isteʼmolda boʻlgan ijtimoiy sugʻurta kabi transfert toʻlovlari bundan mustasno) va 3% ini sof eksportning AQSh hisobiga salbiy savdo taqchilligi tashkil qiladi^[134]. Mamlakatda real yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish va daromadning oʻlchovi boʻlib, 2017-yilda 2,3%, 2016-yilda 1,5% va 2015-yilda 2,9% ga oʻsdi. Real YaIM 2018-yilning 1-choragida 2,2%, 2018-yilning 2-choragida 4,2%, 2018-yilning 3-choragida 3,4% va 2018-yilning 4-choragida 2,2% yillik surʼatlarda oʻsdi; 2-chorak surʼati 2014-yilning 3-choragidan beri eng yaxshi oʻsish surʼati va 2018-yilda yalpi ichki mahsulotning 2,9% ga oʻsishi iqtisodiyotning oʻn yillikdagi eng yaxshi koʻrsatkichi boʻldi^[135]. 2020-yilda oʻsish surʼati COVID-19 pandemiyasi natijasida pasayishni boshladi, natijada YaIM 2020-yilning 1-choragida choraklik oʻsish surʼati −5,0% ga va mos ravishda 2020-yilning 2-choragida −32,9% ga qisqardi^[136].

2014-yil holatiga koʻra, Xitoy xarid qobiliyati paritetini konvertatsiya qilish stavkalari boʻyicha oʻlchanadigan yalpi ichki mahsulot boʻyicha AQShdan eng yirik iqtisodiyot sifatida oʻtib ketdi^[137]. Amerika Qoʻshma Shtatlari bu muhim bosqichdan oldin bir asrdan koʻproq vaqt davomida eng yirik iqtisodiyot edi; Xitoy soʻnggi 40 yil ichida AQShning oʻsish surʼatlaridan uch baravar koʻproq oʻsdi. 2017-yil holatiga koʻra, Yevropa Ittifoqi yalpi ichki mahsuloti AQShga qaraganda taxminan 5% ga koʻproq edi^[138].

AQShda aholi jon boshiga real YaIM (2009-yil dollar bilan oʻlchangan) 2017-yilda 52 444 dollarni tashkil etdi va 2010-yildan buyon har yili oʻsib bormoqda, yaʼni 1960-yillarda yiliga oʻrtacha 3.0%, 1970-yillarda 2.1%, 1980-yillarda 2.4%, 1990-yillarda 2.2%, 2000-yillarda 0.7% va 2010—2017-yillarda 0.9% oʻsgan^[139]. 2000-yildan beri oʻsishning sekinlashuvi sabablari iqtisodchilar tomonidan muhokama qilinmoqda va ular orasiga qarish demografiyasi, populyatsiya, ishchi kuchining sekinroq oʻsishi, unumdorlikning sekin oʻsishi, korporativ investitsiyalarning kamayishi, talabning pasayishiga olib keladigan daromadlar tengsizligi, asosiy innovatsiyalarning yetishmasligi hamda ishchi kuchining qisqarishi kiritildi^[140]. AQSh 2017-yilda aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan yalpi ichki mahsulot boʻyicha 220 mamlakat ichida 20-oʻrinni egalladi^[141]. Zamonaviy AQSh prezidentlari orasida Bill Clinton prezidentlik muddati davomida ikki marta real YaIMning eng yuqori umumiy foiz oʻsishiga erishdi, bu koʻrsatkich boʻyicha Reagan ikkinchi va Obama uchinchi oʻrinda boʻlgan^[135].

Jahon banki maʼlumotlariga koʻra, mamlakat YaIM rivojlanishi^[142]: AQSh real YaIM hajmi 2000-yildan 2014-yilning birinchi yarmigacha oʻrtacha 1,7% ga oʻsdi, bu 2000-yilgacha boʻlgan davrdagi oʻsgan YaIM hajmi oʻrtacha koʻrsatkichining yarmini tashkil etdi^[143].

Midtown Manhetten panoramasi

Iqtisodiyot tarmoqlari boʻyicha[tahrir | manbasini tahrirlash]

Nominal YaIMning tarmoqlardagi tarkibi[tahrir | manbasini tahrirlash]

YaIMning tarmoqlardagi real tarkibi 2005-yilgi oʻzgarmas narxlarda (million dollarlarda)^[144]:

No.	Mamlakat/Iqtisodiyot	Real YaIM	Qishloq xoʻjaligi	Sanoat	Xizmat koʻrsatish
-	Dunyo	60 093 221	1 968 215	16 453 140	38 396 695
1	AQSh	15 160 104	149 023	3 042 332	11 518 980

Nominal YaIMning tarmoqlardagi tarkibi 2016-yil joriy narxlarda (million dollarlarda)^[145]:

No.	Mamlakat/Iqtisodiyot	Nominal YaIM	Qishloq xoʻjaligi	Sanoat	Xizmat koʻrsatish
1	AQSh	18 624 450	204 868,95	3 613 143,3	14 806 437,75
* CIA World Factbookdan foizlar[146]

Bandlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

2017-yili AQShdagi ishchi kuchi bozorida taxminan 160,4 million kishi faoliyat olib borgan boʻlib, bu Xitoy, Hindiston va Yevropa Ittifoqidan keyin dunyoda toʻrtinchi oʻrinda turuvchi eng koʻp sonli ishchi kuchidir^[148]. Mamlakatning hukumatga qarashli sohalarida (federal, shtat va mahalliy) 2010-yil hisobi boʻyicha 22 million kishi ishlab kelgan^[149]. Kichik biznes sohasi AQShdagi eng yirik ish beruvchi boʻlib, unda ishlovchilar amerikalik ishchilarning 37% ini tashkil qiladi^[150]. Ish bilan band boʻlganlarning yana bir katta ulushi AQShdagi ishchi kuchining 36% i ishlab kelayotgan yirik korxonalarga tegishlidir^[150].

Mamlakatdagi xususiy tarmoqda amerikalik ishchilarning 85% i ishlaydi^[151]. Davlat tarmogʻida ishlaydiganlar AQShdagi barcha ishchilarning 14% ini tashkil qiladi. Qoʻshma Shtatlardagi barcha xususiy ish beruvchi tashkilotlarning 99% dan ortigʻi kichik biznes ulushiga toʻgʻri keladi^[150]. Mamlakatdagi 30 milliondan ortiq kichik biznesdagi ish oʻrinlari yangi tashkil etilgan ish oʻrinlarining 64% ini tashkil qiladi^[150]. Kichik biznesdagi ish oʻrinlari soʻnggi oʻn yillikda yaratilgan ish oʻrinlarining 70% ini oʻz ichiga oladi^[152].

Kichik biznesda band boʻlgan amerikaliklarning yirik biznesga nisbatan ulushi yildan-yilga bir xil boʻlib qolmoqda, chunki baʼzi kichik korxonalar yirik korxonalarga aylanib, kichik biznesning yarmidan koʻpi besh yildan koʻproq vaqt davomida omon qolmoqda^[150]. Yirik bizneslar orasida dunyodagi bir qancha yirik kompaniyalar va ish beruvchilar Amerika kompaniyalari hisoblanadi^[153]. Ular orasida dunyodagi eng yirik kompaniya va xususiy tarmoqning eng yirik ish beruvchisi boʻlgan Walmart ham bor. Walmartda butun dunyo boʻylab 2,1 million kishi va birgina AQShda 1,4 million kishi ishlaydi^[154].

AQShda 33 milliondan ortiq kichik biznes mavjud^[155]. Ispanlar, afro-amerikaliklar, osiyolik-amerikaliklar va tubjoy amerikaliklar (mamlakat aholisining 35% i) kabi guruhlar mamlakatdagi 4,1 million biznesga egalik qiladi^[156]. Bu guruhlarga tegishli korxonalar ishlab chiqarishda deyarli 700 milliard dollar daromadga ega va ular AQShda deyarli 5 million ishchini ish bilan taʼminlaydi^[150][157]. Amerikaliklar OECD davlatlari orasida eng yuqori oʻrtacha xodimlar daromadiga ega^[47]. 2008-yil holatiga koʻra, AQShda uy xoʻjaliklarining oʻrtacha daromadi 52 029 dollarni tashkil qiladi^[158]. AQShda 284 000 ga yaqin ishchilar ikkita toʻliq kunlik ish joyiga ega va 7,6 million kishi toʻliq kunlik ish bilan bir qatorda toʻliq boʻlmagan ish vaqtiga ega^[149]. Qoʻshma Shtatlardagi barcha ishlaydigan shaxslarning 12 foizi kasaba uyushmasiga tegishli va kasaba uyushma aʼzolarining aksariyati hukumat uchun ishlaydi^[149]. Soʻnggi bir necha oʻn yilliklarda AQShda kasaba uyushmalariga aʼzolikning kamayishi ishchi kuchining iqtisodiyotdagi ulushiga parallel ravishda kechdi^{[159][160][161]}. Jahon bankining roʻyxatiga koʻra, AQSh ishchilarni yollash va ishdan boʻshatish qulayligi boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinda turadi^[162]. Qoʻshma Shtatlar oʻz ishchilariga haq toʻlanadigan taʼtil yoki haq toʻlanadigan kasallik kunlarini qonuniy kafolatlamaydigan yagona ilgʻor iqtisodiyotli mamlakatdir va dunyoda qonuniy huquq sifatida haq toʻlanadigan oilaviy taʼtil bermaydigan bir necha mamlakatlardan biridir^[163], qolgan shu kabi mamlakatlar qatoriga Papua Yangi Gvineya, Surinam va Liberiya kiradi^[164][165]. 2014-yilda va yana 2020-yilda Xalqaro kasaba uyushmalari konfederatsiyasi AQShni Kasaba uyushmalariga berilgan vakolatlar va huquqlar boʻyicha 5+ ballik tizimda 4 ball bilan baholadi, bu uchinchi eng past balldir^[166][167]. Baʼzi olimlar, jumladan, biznes nazariyotchisi Jeffrey Pfeffer va siyosatshunos Deniel Kinderman: „Qoʻshma Shtatlardagi zamonaviy bandlik xodimlarga rahbariyat tomonidan ish samaradorligini oshirish uchun qilinadigan bosim va zaharli ish muhiti, xavfli ish vaqti hamda uzoq ish soatlari kabi qiyinchiliklardan iborat“, — deb taʼkidlaydilar, ushbu omillar mamlakatda har yili 120 000 ortiqcha oʻlimga sabab boʻlishi mumkin, bu esa ish joyini Qoʻshma Shtatlardagi eng koʻp oʻlimning beshinchi sababiga aylantiradi^{[168][169][170]}.

Ishsizlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

2017-yil dekabr holatiga koʻra, AQShda ishsizlik darajasi 4,1%^[171] yoki 6,6 million kishini tashkil etdi^[172]. Mamlakatning toʻliq boʻlmagan ish bilan band boʻlganlarni oʻz ichiga olgan U-6 ishsizlik darajasi 8,1% yoki 8,2 million kishini tashkil etdi^[173]. Bu raqamlar taxminan 327 million kishilik AQSh aholisi tarkibidagi^[174] 160,6 million kishilik ishchi kuchi asosida hisoblangan^[175].

Mamlakatda 2009- va 2010-yillar oraligʻida, Jahon moliyaviy inqirozidan soʻng, ishsizlikni tiklash muammosi 2010-yil yanvar holatiga koʻra, olti oydan ortiq ish izlayotgan 6 milliondan ortiq ishchi sababli uzoq muddatli ishsizlikning rekord darajasiga olib keldi, bu, ayniqsa, keksa ishchilarga taʼsir qildi^[176]. 2009-yil iyun oyida inqiroz tugaganidan bir yil oʻtib, immigrantlar AQShda 656 000 ish joyiga ega boʻlishdi, AQShda tugʻilgan ishchilar esa, qisman qarigan mamlakat (oq tanli nafaqaxoʻrlar hisobiga nisbatan) va demografik siljishlar tufayli bir milliondan ortiq ish joyini yoʻqotdilar^[177]. 2010-yil aprel oyida rasmiy ishsizlik darajasi 9,9% ni tashkil etdi, ammo hukumatning U-6 ishsizlik darajasi 17,1% ni tashkil etdi^[178]. 2008-yilning fevralidan 2010-yilning fevraligacha boʻlgan davrda iqtisodiy sabablarga koʻra, yarim kunlik ishlaydigan (yaʼni, toʻliq vaqtli ishlashni afzal koʻrgan) odamlar soni 4,0 millionga koʻpayib, 8,8 million kishini tashkil etdi, bu ikki yillik davr davomida toʻliq boʻlmagan ishda ishlaydigan ishchilar soni 83 foizga oʻsdi^[179].

2013-yilga kelib, ishsizlik darajasi 8% dan pastga tushgan boʻlsa-da, uzoq muddatli ishsizlarning rekord ulushi va uy xoʻjaliklari daromadlarining doimiy ravishda qisqarishi ishsizlikning tiklanishidan dalolat beradi^[180]. Biroq, ish haqi toʻlash boʻyicha ish oʻrinlari soni 2014-yil may oyiga kelib, retsessiyadan oldingi (2007-yil noyabr) darajasiga qaytdi^[181].

AQShda ishsizlik darajasi urushdan keyingi davrda yuqoriroq boʻlganidan soʻng, 1980-yillarning oʻrtalarida yevro hududidagi ishsizlik darajasining oʻsishidan pastga tushdi va shundan beri deyarli doimiy ravishda sezilarli darajada past boʻlib qoldi^[182][183]. 1955-yilda amerikaliklarning 55% qismi xizmat koʻrsatish sohasida, 30% dan 35% gacha qismi sanoatda va 10% dan 15% gacha qismi qishloq xoʻjaligida ishlagan. 1980-yilga kelib 65% dan ortiq qismi xizmat koʻrsatish sohasida, 25% dan 30% gacha qismi sanoatda va 5% dan kamroq qismi qishloq xoʻjaligida band edi^[184]. Amerikada erkaklar ishsizligi ayollarnikidan sezilarli darajada yuqori boʻlishda davom etdi (2009-yilda 9,8% ga nisbatan 7,5%)^[185]. Kavkazliklar orasidagi ishsizlik afro-amerikaliklarga qaraganda ancha past boʻlib qolgan (2009-yilda 8,5% ga nisbatan 15,8%)^[186].

Yoshlar orasidagi ishsizlik darajasi 2009-yil iyul oyida 18,5% ni tashkil etdi, bu 1948-yildan beri oʻsha oydagi eng yuqori koʻrsatkich edi^[187]. Yosh afro-amerikaliklarning ishsizlik darajasi 2013-yil may oyida 28,2% ni tashkil etdi^[188].

Ishsizlik darajasi 2020-yil aprel oyida 14,7% ni tashkil etdi va 2020-yil iyun oyida 11,1% ga tushdi^[189]. COVID-19 pandemiyasining oqibatlari tufayli 2020-yilda AQShda 2-chorak YaIM 32,9% ga kamaydi^[190][191]. Mamlakatda ishsizlik darajasi tez pasayishda davom etdi va 2021-yilda 3,9% gacha tushdi^[192].

Tarmoqlar boʻyicha bandlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

2012-yildagi hisob-kitoblarga koʻra, AQShda ishchi kuchi bandligi sohalar boʻyicha xizmat koʻrsatish sohasida 79,7%, ishlab chiqarish sohasida 19,2% va qishloq xoʻjaligida 1,1% ga boʻlingan^[193].

• 2013-yil fevral sanoat tarmogʻi boʻyicha Amerika Qoʻshma Shtatlarining qishloq xoʻjaligidan tashqari bandligi^[194].

Daromad va boylik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Daromad oʻlchovlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uy xoʻjaliklarining real (yaʼni, inflyatsiyaga moslashtirilgan) oʻrtacha daromadi oʻrta sinf daromadini belgilovchi yaxshi oʻlchovdir, u AQShda 2016-yilda rekord darajaga yetib, 59 039 dollarni tashkil etdi^[197]. Biroq, bu 1998-yilda oʻrnatilgan avvalgi rekorddan biroz yuqoriroq boʻlib, oʻrta sinf oilasining tovarlarni sotib olish qobiliyatining oʻsishi soʻnggi yigirma yil davomida toʻxtab qolgan yoki pasayganini ham koʻrsatadi. 2013-yil davomida xodimlarning tovon puli 8,969 trillion dollarni tashkil etdi, yalpi xususiy investitsiyalar esa 2,781 trillion dollarni tashkil etdi^[198].

Amerikaliklar OECD davlatlari orasida uy xoʻjaliklarining eng yuqori oʻrtacha daromadiga ega va 2010-yilda uy xoʻjaliklarining oʻrtacha daromadi boʻyicha toʻrtinchi oʻrinni egallagan edi, bu mamlakatning 2007-yildagi ikkinchi oʻrnidan pastga tushganini anglatadi^[46][47]. Tahlillardan biriga koʻra, Qoʻshma Shtatlardagi oʻrta sinf daromadlari 2010-yilda Kanadadagilar bilan tenglashgan va 2014-yilga kelib, undan ham ortda qolgan boʻlishi mumkin, ammo mamlakatdagi bir qancha ilgʻor iqtisodiyot sohalari soʻnggi yillarda bu farqni yopib ketgan^[199].

Daromadlar tengsizligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Daromadlar tengsizligi butun dunyoda qizgʻin muhokama qilinadigan mavzuga aylandi^[200]. CIA World Factbook maʼlumotlariga koʻra, 2017-yilda AQSh daromadlari tengsizligi boʻyicha 156 ta mamlakat orasida 41-oʻrinni egalladi (yaʼni, mamlakatlarning 74% i AQShdan koʻra, yaxshiroq natijaga erishgan)^[201]. Kongressning Byudjet boshqarmasi maʼlumotlariga koʻra, mamlakatdagi uy xoʻjaliklarining eng koʻp daromad oluvchi yuqori 1% qismi 1979-yilda soliqdan oldingi daromadning taxminan 9% qismini olgan boʻlsa, 2007-yilda 19% va 2014-yilda 17% qismiga ega boʻlgan. Soliqdan keyingi daromadlar uchun bu koʻrsatkichlar mos ravishda 7%, 17% va 13% ni tashkil etdi. Bu raqamlar 1979- hamda 2007-yillar orasida eng koʻp maosh oluvchilarning daromadlari ulushi ikki baravardan koʻproq oshganini, keyin esa Jahon moliyaviy inqirozidan keyin biroz pasayganini va 2013-yilda Prezident Barack Obama tomonidan qoʻllanilgan yuqori soliq stavkalari va qayta taqsimlash siyosatini koʻrsatadi (yaʼni, Bushning eng yuqori daromad oluvchi 1% aholi uchun soliq imtiyozlari va kam daromadli odamlar uchun Affordable Care Act orqali subsidiyalari)^[202]. 1979-yilgi daromad taqsimotidan foydalangan holda 2012-yilgi daromadni qayta koʻrib chiqilsa, (1950—1980-yillardagi tenglik davrini ifodalaydi) eng quyi 99% daromad oluvchi oilalar oʻrtacha 7100 dollardan koʻproq daromad olgan boʻlar edi^[203]. Qoʻshma Shtatlardagi daromadlar tengsizligi 2005-yildan 2012-yilgacha uch metropolitenning ikkitasida koʻproq darajada oʻsdi^[204].

AQShda eng yuqori daromad oluvchi 1% aholining daromadi 2009-yildan 2015-yilgacha boʻlgan jami daromadning 52 foizini tashkil etdi, bunda daromad davlat transfertlarini ichiga olmagan bozor daromadi sifatida belgilanadi^[205], shu bilan birga ularning umumiy daromaddagi ulushi 1976-yildagi 9% dan 2011-yilda 20% ga ikki baravar koʻpaydi^[206]. OECDning 2014-yilgi hisobotiga koʻra, 1975-yildan 2007-yilgacha soliqqa tortilgunga qadar jami bozor daromadining 80% oʻsishi eng yuqori daromad oluvchi 10% aholi hissasiga toʻgʻri keldi^[207].

Bir qator iqtisodchilar va boshqalar daromadlar tengsizligidan xavotir olayotganliklarini izhor qilib, buni „chuqur tashvishli“^[208], adolatsiz^[209], demokratik/ijtimoiy barqarorlikka xavf^{[210][211][212]} yoki milliy tanazzulning belgisi deb atashdi^[213]. Yale professori Robert Shiller bu haqida shunday dedi: „Bugungi kunda biz duch kelayotgan eng muhim muammo, menimcha, AQShda va dunyoning boshqa joylarida tengsizlikning kuchayishidir“^[214]. Parij iqtisodiyot maktabidan Thomas Piketty 1980-yildan keyin tengsizlikning kuchayishi 2008-yilgi inqirozda mamlakatning moliyaviy beqarorligiga hissa qoʻshgan holda rol oʻynaganini taʼkidlaydi^[212]. 2016-yilda iqtisodchilar Peter H. Lindert va Jeffrey G. Williamson bu yilgi tengsizlik davlat tashkil topganidan beri eng yuqori koʻrsatkich ekanligini taʼkidladilar^[215]. 2018-yilda daromadlar tengsizligi Aholini roʻyxatga olish byurosi tomonidan qayd etilgan eng yuqori darajaga yetdi va Gini indeksi 0,485 ni tashkil etdi^[216].

Boshqalar esa tengsizlik muammosi surunkali ishsizlik va iqtisodiyotning sekin oʻsishi kabi haqiqiy muammolardan siyosiy chalgʻitish ekanligini aytishadi^[217][218]. George Mason universitetining iqtisodchi professori Tyler Cowen tengsizlikni „qizil seld“ deb atadi^[219], uning millat ichida oʻsishiga turtki boʻlgan omillar bir vaqtning oʻzida global miqyosda uning qisqarishiga turtki boʻlishi mumkin va tengsizlikni kamaytirishga qaratilgan qayta taqsimlash siyosati ish haqining turgʻunligi muammosiga nisbatan foydadan koʻra koʻproq zarar keltirishi mumkinligini taʼkidlaydi^[220]. Kichik Robert Lucasning taʼkidlashicha, Amerika turmush darajasi oldida turgan asosiy muammo bu iqtisodiyotga hukumat taʼsirining haddan tashqari oʻsganligidir va soʻnggi paytlarda Yevropa uslubidagi soliqqa tortish, farovonlik xarajatlari hamda tartibga solish yoʻnalishidagi oʻzgarishlar AQShni nomaʼlum muddatga Yevropa darajasidagi daromad traektoriyasidan sezilarli darajada pastga olib tushishi mumkinligidir^[221][222]. Baʼzi tadqiqotchilar tengsizlik tendensiyalari haqidagi daʼvolarga oid asosiy maʼlumotlarning toʻgʻriligiga eʼtiroz bildirishdi^[223][224] va iqtisodchilar Michael Bordo hamda Christopher M. Meissner „2008-yildagi moliyaviy inqiroz uchun tengsizlikni ayblab boʻlmaydi“, — deb taʼkidladilar^[225].

Kongress tadqiqot xizmati hisobotiga koʻra, 1996-yildan 2006-yilgacha AQShda umumiy daromad tengsizligining oshishiga eng katta hissa qoʻshgan omil kapital daromad soligʻi boʻyicha progressivlikning pasayishi boʻlgan^[226].

2010-yil holatiga koʻra, AQSh daromad taqsimoti boʻyicha OECD davlatlari orasida Turkiya, Meksika va Chilidan keyin toʻrtinchi oʻrinda turadi^{[227][228][229]}. Brookings instituti 2013-yil mart oyida AQShda daromadlar tengsizligi oshib borayotgani va oʻsish doimiy boʻlib borayotgani, bu esa mamlakatda ijtimoiy harakatchanlikni keskin kamaytirayotganini aytdi^[230]. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti AQShni ijtimoiy harakatchanlik boʻyicha Shimoliy Afrika mamlakatlari, Avstraliya, Kanada, Germaniya, Ispaniya va Fransiyadan keyin 10-oʻringa qoʻydi^[231]. Mamlakatning harakatchanlik darajasi rivojlangan yirik davlatlardan faqat Italiya va Buyuk Britaniyanikidan pastdir^[232]. Ushbu koʻrsatkich qisman Amerika qashshoqligining kengligi bilan bogʻliq boʻlib, bu kambagʻal bolalarni iqtisodiy jihatdan noqulay ahvolga solib qoʻyadi^[233]. AQShda mutlaq harakatchanlik oshsa ham sunʼiy daromad siqilishining yuz beraverishi va bunday xalqaro taqqoslashlar qanchalik toʻgʻri ekanligi haqida muhokamalar olib borilgan^[234].

AQShda 1970-yillardan boshlab unumdorlik va oʻrtacha daromadlar oʻrtasida katta farq kuzatildi^[235]. Unumdorlik va daromad oʻsishi oʻrtasidagi tafovutning asosiy sababi aholi jon boshiga ishlagan soatlarning qisqarishidir^[236]. Boshqa shu kabi sabablar orasiga ishchilarga tovon puli ulushi sifatida naqd boʻlmagan nafaqalar berilishining koʻpayishi (ular CPS daromadlari toʻgʻrisidagi maʼlumotlarda hisobga olinmaydi), ishchi kuchi tarkibiga kiradigan immigrantlar, BLS va CPS tomonidan turli inflyatsiya rostlagichlaridan foydalanish sababli yuzaga kelgan statistik buzilishlar, daromadlarning kam mehnat talab qiladigan tarmoqlarga yoʻnaltirilganligi, daromadning mehnatdan kapitalga oʻtishi, malakaga bogʻliq boʻlgan ish haqining nomutanosibligi, texnologiya asosidagi yashirin amortizatsiya oʻsishi va import narxlarini oʻlchash muammolari tufayli unumdorlikning notoʻgʻri koʻtarilishi va/yoki urushdan keyingi gʻayritabiiy sharoitlarda daromadning oʻsishidan keyin tabiiy moslashish davri kiradi^{[217][237][238]}.

OECD tomonidan 2018-yilda oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, ishsizlar hamda ishsizlik xavfi ostida boʻlgan ishchilar davlat tomonidan deyarli hech qanday qoʻllab-quvvatlanmaydilar va jamoaviy muzokaralar tizimi juda zaifligi hisobga olinsa, Qoʻshma Shtatlarda deyarli barcha rivojlangan davlatlarga qaraganda ancha yuqori daromadlar tengsizligi kuzatiladi va kam taʼminlangan ishchilar soni koʻproq^[239].

Xususiy biznesning sof daromadi va ijtimoiy tengsizlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

2017-yilning 4-choragi holatiga koʻra, Qoʻshma Shtatlardagi xususiy bizneslarning umumiy boyligi rekord darajadagi 99 trillion dollarni tashkil etib, 2016-yildagidan 5,2 trillion dollarga oshgan^[241]. Bu oʻsish ham fond bozori, ham uy-joy narxining oʻsishida oʻz aksini topgan. Ushbu koʻrsatkich 2012-yilning 4-choragidan buyon yangi rekordlar oʻrnatib kelmoqda^[242]. Agar 99 trillion dollarni teng boʻlinsa, har bir uy xoʻjaligiga oʻrtacha 782 000 dollardan (taxminan 126,2 million uy xoʻjaliklari uchun) yoki kishi boshiga 302 000 dollardan toʻgʻri keladi. Biroq, xususiy biznesdan keladigan daromadning oʻrtacha qiymati (yaʼni, bu darajadan yuqori va past oilalarning yarmi) 2016-yilda 97 300 dollarni tashkil etdi. Quyi daromadga ega 25% oilalarning oʻrtacha sof boyligi nolga teng boʻlsa, 25-50% oilalarning oʻrtacha sof boyligi 40 000 dollarni tashkil etgan^[243].

Ijtimoiy tengsiz aholi daromadining umumiy miqdoriga qaralganda yuqori va quyi daromadli aholi oʻrtasida ancha farq yuzaga kelganini koʻrish mumkin, 2012-yilda daromadi eng yuqori 1% uy xoʻjaliklari mamlakatdagi sof boylikning taxminan 42% iga egalik qilgan boʻlsa, 1979-yilda bu qism 24% ga egalik qilgan edi^[244]. Federal zaxiraning 2017-yil sentyabr oyidagi hisobotiga koʻra, ijtimoiy tengsizlik eng yuqori daromadga ega boʻlgan 1% aholi 2016-yilga kelib mamlakat boyligining 38,6% ini nazorat qilganida koʻringan^[245]. Boston Consulting Group 2017-yil iyun oyida eʼlon qilgan hisobotiga koʻra, amerikaliklarning eng yuqori qatlamdagi 1% qismi 2021-yilga kelib mamlakat boyligining 70% ini nazorat qilib kelmoqda^[246].

Eng boy aholining 10% qismi barcha moliyaviy aktivlarning 80% qismiga egalik qiladi^[247]. AQShda boylik tengsizligi Shvetsiyadan tashqari koʻplab rivojlangan mamlakatlarga qaraganda yuqori^[248]. Meros boʻlgan boylik boyib ketgan koʻplab amerikaliklarning „boshlash uchun poydevor“ga ega boʻlganini tushuntirishga yordam berishi mumkin^[249][250]. 2012-yil sentyabr oyida mamlakatdagi Siyosatshunoslik instituti maʼlumotlariga koʻra, Forbes jurnalining eng boy 400 nafar amerikaliklarining 60% idan ortigʻi „katta imtiyozga ega boʻlgan“^[251]. Yuz bergan buyuk iqtisodiy inqiroz tufayli AQShda uy xoʻjaliklarining oʻrtacha boyligi 35% ga, yaʼni 2005—2011-yillar oraligʻida 106,591 dollardan 68,839 dollargacha kamaygan, lekin yuqorida aytib oʻtilganidek, oʻsha paytdan boshlab iqtisodiyot qayta tiklana boshlagan^[252].

Butun dunyo millionerlarining qariyb 30% qismi Qoʻshma Shtatlar hududida istiqomat qilib keladi (2009-yil holatiga koʻra)^[253]. Economist Intelligence Unit 2008-yil hisobiga koʻra, AQShda 16 600 000 nafar millioner borligini taxmin qilgan^[254]. Bundan tashqari, dunyodagi milliarderlarning 34% qismi amerikaliklardir (2011-yilda)^[255][256].

Uy egaligi[tahrir | manbasini tahrirlash]

2018-yilning 1-choragida AQShda uy-joyga egalik qilish darajasi 64,2% ni tashkil etga boʻlib, bu 2004-yilning 4-choragida belgilangan 69,2% dan ancha past koʻrsatkichdir^[257]. 2007—2009-yillarda yuz bergan iqtisodiy inqiroz davrida millionlab uylar garovga qoʻyilib, 2016-yilning 2-choragida egalik darajasi 62,9% ga pasaygan^[257]. 1965-yildan 2017-yilga qadar boʻlgan davrda uyga egalik darajasi oʻrtacha 65,3% ni tashkil etgan^[257].

Qoʻshma Shtatlardagi oʻrtacha uy kishi boshiga 700 kvadrat futdan (65 kvadrat metr) koʻproqni tashkil qiladi, bu boshqa yuqori daromadli mamlakatlarda kishi boshiga toʻgʻri keladigan oʻrtacha koʻrsatkichdan 50%—100% ga koʻproqdir^[258]. Xuddi shunday, uylarning gadjetlar va qulayliklarga egalik darajasi ham boshqa mamlakatlarga nisbatan yuqori^[259][260].

2016-yilda Pew Research Center tomonidan maʼlum qilinishicha, soʻnggi 130 yil ichida ilk bor 18 yoshdan 34 yoshgacha boʻlgan amerikaliklar orasida alohida yashaganlardan koʻra ota-onalari bilan yashash holatlari koʻproq kuzatilgan^[261].

ATTOM Data Solutions kompaniyasi tomonidan olib borilgan bir tadqiqotda soʻrovda qatnashgan okruglarning 70% ida uylar oʻrtacha daromadga ega AQSh ishchilari uchun arzonlashib borayotganligi aniqlangan^[262].

2018-yil holatiga koʻra, arzon uy-joy topa olmagani uchun oʻz avtomobillarida yashovchi AQSh fuqarolari soni koʻpayib ketgan, bu holat ayniqsa Los-Anjeles, Portland va San-Fransisko kabi uy-joy narxi keskin oshgan shaharlarda yuqoriroq darajada kuzatilgan^[263].

Daromad va ish haqi[tahrir | manbasini tahrirlash]

1970-yilda ish haqi AQSh yalpi ichki mahsulotining 51% dan ortigʻini tashkil etgan^[264]. Ammo 2013-yilga kelib, ish haqi YaIMning 44% iga qadar tushib, daromad ikki barobardan koʻproqqa oshgan va jami 11% ga yetgan. Aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan inflyatsiya darajasi shaxsiy daromadga nisbatan 1945-yildan 2008-yilgacha barqaror ravishda oʻsib borgan, biroq oʻsha davrdan buyon umumiy miqdor deyarli oʻzgarmagan^[265][266].

2005-yilda 18 yoshdan oshganlarning oʻrtacha shaxsiy daromadi ishsiz, turmushga chiqqan osiyolik amerikalik ayol uchun 3317 dollar^[267], toʻliq vaqtli, yil davomida ishlaydigan osiyolik amerikalik erkak uchun 55 935 dollar boʻlgan^[268]. AQShda aholini roʻyxatga olish tashkilotlari bergan maʼlumotlariga koʻra, erkaklar ayollarga, shuningdek, osiyoliklar va oq tanli amerikaliklar afro-amerikaliklar hamda ispaniyaliklarga qaraganda nisbatan koʻproq ish haqi olishgan. 2005-yilda 18 yoshdan oshgan barcha shaxslar uchun umumiy oʻrtacha shaxsiy daromad 24 062 AQSh dollarini^[269] (25 yosh va undan yuqori boʻlganlar uchun 32 140 AQSh dollarini) tashkil etdi^[270].

Maʼlumot sifatida, 2009- va 2017-yillarda eng kam ish haqi stavkasi soatiga 7,25 dollarni yoki odatdagi ish yilidagi 2080 soat uchun 15 080 dollarni tashkil etgan^[271]. Eng kam ish haqi bir kishi uchun kambagʻallik darajasidan bir oz yuqoriroq darajada yashashga va toʻrt kishilik oila uchun qashshoqlik darajasining taxminan 50% ini tashkil qilgan holda yashashga yetadi.

Pew Research Center tomonidan 2014-yil oktyabr oyida eʼlon qilingan hisobotga koʻra, ish oʻrni oʻsishidan qatʼi nazar, soʻnggi besh oʻn yillikda koʻpchilik amerikalik ishchilar uchun real ish haqi bir xil boʻlgan yoki pasaygan^[272]. Bloombergning 2018-yil iyul oyida bergan xabariga koʻra, Amerikada aholi jon boshiga real YaIM Jahon moliyaviy inqirozidan keyin sezilarli darajada oʻsgan, biroq real kompensatsiya, jumladan, imtiyozlar umuman oshgani yoʻq^[273].

2017-yil avgust oyida CareerBuilder tomonidan oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatdiki, AQShda oʻn nafar ishchidan sakkiztasi maoshdan maoshgacha yashaydi^[274]. CareerBuilder matbuot kotibi Mike Erwin „ish haqining turgʻunligi va taʼlimdan tortib koʻplab isteʼmol tovarlarigacha boʻlgan har bir narsaning oʻsishi“da mamlakatni aybladi^[275]. Isteʼmolchilarni moliyaviy himoya qilish federal byurosining AQSh fuqarolarining moliyaviy farovonligi boʻyicha oʻtkazgan soʻroviga koʻra, mamlakat aholisining qariyb yarmi toʻlovlarni toʻlashda muammolarga duch kelgan va uchdan biridan koʻprogʻi yashash joyiga ega boʻlmaslik, oziq-ovqat yetishmasligi yoki tibbiy yordamga toʻlash uchun yetarli pul yoʻqligidan aziyat chekkan^[276]. Jurnalist va yozuvchi Alissa Quartning soʻzlariga koʻra, yashash narxi ish haqi va oyliklarning oʻsishiga qaraganda, jumladan, oʻqituvchilik kabi anʼanaviy xavfsiz kasblar uchun ham tez oʻsib bormoqda. Uning yozishicha, „oʻrta sinfning hayoti hozir 20 yil oldingiga qaraganda 30% qimmatroq“^[277].

2019-yil fevral oyida Nyu York Federal zaxira banki AQShning yetti million fuqarosi avtomobil toʻlovlarini uch oy yoki undan koʻproq kechiktirib, rekord oʻrnatganini maʼlum qildi^[278]. Bu iqtisodchilar tomonidan „qizil bayroq“ deb hisoblanadi, chunki amerikaliklar ishsizlik darajasi past boʻlishiga qaramay, toʻlovlarni toʻlashda qiynalmoqda^[279]. 2019-yil may oyida NPR tomonidan oʻtkazilgan soʻrov shuni koʻrsatdiki, amerikalik qishloq aholisining 40 foizi sogʻliqni saqlash, oziq-ovqat va uy-joy uchun pul toʻlashda qiynalmoqda, 49 foizi esa 1000 dollarlik kutilmagan favqulodda xarajatlar uchun naqd pul toʻlay olmagan va buning oʻrniga pulni toʻlash uchun qarz olishni afzal koʻrgan^[280]. Baʼzi ekspertlarning taʼkidlashicha, Qoʻshma Shtatlar „ikki bosqichli tiklanish“ ni boshdan kechirgan, bu aholining 60 foiziga foyda keltirgan, „quyi darajadagi“ qolgan 40 foizi esa ish haqi turgʻun holda saqlanib qolgani bilan bir qatorda uy-joy, taʼlim va sogʻliqni saqlash xarajatlari hamda oʻsib borayotgan qarzlarining toʻlovlarini toʻlashda qiynalmoqda^[281].

National Low Income Housing Coalitionning 2021-yildagi tadqiqoti shuni koʻrsatdiki, ishchilar standart ikki xonali uyni ijaraga olish imkoniyatiga ega boʻlishlari uchun (odam daromadining 30 foizi yoki undan kamini anglatadi) soatiga kamida 24,90 dollar yoki AQShning istalgan joyida bir yotoqxonali uy uchun 20,40 dollar ishlab topishlari kerak^[282]. Birinchi turdagi ijara narxi amaldagi federal eng kam ish haqidan 3,4 baravar yuqoridir^[283].

Qashshoqlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQShda 1980-yillardan boshlab nisbiy qashshoqlik darajasi boshqa badavlat davlatlarnikidan doimiy ravishda oshib bordi, ammo taqqoslash uchun umumiy maʼlumotlar toʻplamidan foydalangan holda kelib chiqqan tahlillar shuni koʻrsatadiki, mamlakatda bozor daromadlari boʻyicha mutlaq qashshoqlik darajasi boshqa badavlat davlatlarga qaraganda pastroq^[229]. Qoʻshma Shtatlardagi oʻta qashshoq, yaʼni hukumat tomonidan beriladigan nafaqalardan tashqari kuniga 2 dollardan kam daromad qiladigan uy xoʻjaliklari 1996-yildagi darajadan ikki baravar koʻpayib, 2011-yilda 1,5 million xonadonni, shu jumladan 2,8 million bolani qamrab oldi^[284]. 2013-yilda bolalar qashshoqligi rekord hisobida yuqori darajaga yetdi, 16,7 million bola oziq-ovqat taʼminoti bilan taʼminlanmagan xonadonlarda yashaydi, bu 2007-yildagidan qariyb 35 foizga koʻp edi^[285]. 2015-yil holatiga koʻra, Qoʻshma Shtatlardagi bolalarning 44 foizi kam taʼminlangan oilalarda yashaydi^[286].

2016-yilda AQSh aholisining 12,7 foizi qashshoqlikda yashadi, bu 2015-yildagi 13,5 foizdan kam koʻrsatkichdir^[287]. Qashshoqlik darajasi 2007-yildagi 12,5% dan yuqorilab, 2010-yilda Jahon moliyaviy inqirozidan oldingi davrdagidek 15,1% ga koʻtarildi. 1959—1962-yillarda mamlakatda qashshoqlik darajasi 20% dan oshgan, lekin Lyndon Johnson prezidentligi davrida boshlangan qashshoqlikka qarshi kurashdan keyin 1973-yilda 11,1% ga tushib ketgan edi^[288]. 2016-yil iyun oyida XVJ Qoʻshma Shtatlarni yuqori qashshoqlik darajasiga zudlik bilan qarshi turishi kerakligi haqida ogohlantirdi^[289].

2000-yildan 2009-yilgacha qashshoqlik darajasi yuqori boʻlgan mahallalarda aholi soni uchdan bir qismga koʻpaydi^[291]. Bunday mahallalarda yashovchi odamlar odatda sifatli taʼlim olish imkoniyati yetishmasligidan aziyat chekishadi, jinoyatlarning yuqori darajasi, jismoniy va ruhiy kasalliklarning yuqori darajasi, kreditni toʻlash va boylik toʻplashning qiyinligi, tovarlar va xizmatlar uchun toʻlanadigan yuqori narxlar va ish imkoniyatlaridan foydalanish cheklanganligi bu hududlar aholisi uchun xosdir^[291]. 2013-yil holatiga koʻra, Amerika kambagʻallarining 44 foizi „oʻta qashshoqlikda“ deb hisoblangan, ularning daromadi hukumat belgilagan rasmiy qashshoqlik chegarasidan 50 foiz yoki undan ham pastroqni tashkil etadi^[292].

AQSh uy-joy va shaharsozlik departamentining uysizlikni baholash boʻyicha yillik hisobotining 2017-yil holatiga koʻra, oʻrtacha bir kechada Qoʻshma Shtatlarda 554 000 nafar yoki aholining 0,17% qismi atrofida uysizlar bor edi^[293]. Ularning deyarli uchdan ikki qismi favqulodda boshpana yoki vaqtinchalik uy-joy dasturi doirasidagi uylarda qolgan, qolgan uchdan bir qismi koʻchada, tashlandiq binoda yoki inson yashashi uchun moʻljallanmagan boshqa joyda yashagan^[294]. 2008-yil 1-oktyabrdan 2009-yil 30-sentyabrgacha 1,56 million kishi yoki AQSh aholisining taxminan 0,5 foizi favqulodda boshpana yoki vaqtinchalik uy-joy dasturidan foydalangan. Uysizlarning qariyb 44 foizi ish bilan band aholidir^[295].

Qoʻshma Shtatlar rivojlangan dunyoda eng keng tarqalgan ijtimoiy xavfsizlik tarmoqlaridan biriga ega boʻlib, mamlakat nisbiy qashshoqlikni ham, mutlaq qashshoqlikni ham boy davlatlar uchun oʻrtacha koʻrsatkich boʻlgan darajadan sezilarli darajada kamaytirgan^{[296][297][298][299][300]}. Baʼzi ekspertlarning taʼkidlashicha, rivojlanayotgan dunyo bilan raqobatlashadigan sharoitlarda aholining sezilarli qismi qashshoqlikda yashaydi^[301][302]. BMTning oʻta qashshoqlik va inson huquqlari boʻyicha maxsus maʼruzasining 2018-yil may oyidagi hisobotida aytilishicha, Qoʻshma Shtatlarda besh milliondan ortiq odam „Uchinchi dunyo“ sharoitida yashaydi^[303]. Soʻnggi oʻttiz yil ichida Amerikadagi kambagʻallar boshqa rivojlangan mamlakatlardagi kambagʻallarga qaraganda ancha yuqori darajada qamoqqa olingan va qamoqqa olinish „mehnat yoshidagi kambagʻal erkaklar uchun odatiy hol“ hisoblanadi^[304]. Baʼzi olimlarning taʼkidlashicha, 1970-yillarning oxirida boshlangan neoliberal ijtimoiy va iqtisodiy siyosatga oʻtish davlatdagi jazolanuvchilar sonini kengaytirdi, ijtimoiy farovonlik koʻrsatkichini kamaytirdi, iqtisodni tartibga solishni chekladi va qashshoq aholi orasidagi jinoyatchilikni avj oldirdi, natijada „Amerikada kambagʻal boʻlish qanday maʼnoni anglatishini oʻzgartirdi“^[305].

Sogʻliqni saqlash[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sugʻurta[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerika sugʻurta tizimi davlat va xususiy sugʻurtaning aralashmasidan iborat^[309]. Hukumat Medicare orqali qariyb 53 million qariyani, Medicaid orqali 62 million kam taʼminlangan kishini va Veterans maʼmuriyati orqali 15 million harbiy faxriyni sugʻurta bilan taʼminlaydi^[310]. Kompaniyalarda ishlaydigan qariyb 178 million kishi ish beruvchi orqali subsidiyalangan tibbiy sugʻurta oladi, 52 million kishi esa sugʻurtani „Affordable Care Act“ning bir qismi sifatida ishlab chiqilgan subsidiyalangan bozor birjalari orqali yoki toʻgʻridan-toʻgʻri sugʻurtachilardan sotib oladi^[311]. Xususiy tarmoqlar sugʻurta qilingan shaxslarga sogʻliqni saqlash xizmatlarini taqdim etadi (Veterans maʼmuriyati bundan mustasno) va bunda shifokorlar hukumat nazorati ostida ishlaydi^[312].

Koʻplab soʻrovlar, shuningdek, „ACA“ yoki „Obamacare“ deb ham ataladigan bemorlarni himoya qilish va arzon parvarishlash toʻgʻrisidagi qonun tufayli oʻrnatilgan Medicaid huquqi hamda sogʻliq sugʻurtasi miqyosi kengaytirilganligi sababli mamlakatda sugʻurtalanmaganlar soni 2013- va 2016-yillar oraligʻida kamaydi^[311]. Amerika Qoʻshma Shtatlari Aholini roʻyxatga olish byurosi maʼlumotlariga koʻra, 2012-yilda AQShda 45,6 million kishi (65 yoshgacha boʻlgan aholining 14,8 foizi) tibbiy sugʻurtaga ega boʻlmagan. Bu koʻrsatkich 2016-yilga kelib 18,3 millionga (40 foizga) kamayib, 27,3 millionni tashkil etdi (65 yoshgacha boʻlgan aholining 8,6 foizi)^[311].

Biroq, Prezident Trump davrida sogʻliqni saqlash sohasidagi bu yutuqlarning oʻsishi orqaga qaytishni boshladi^[313]. Hamdoʻstlik jamgʻarmasi 2018-yil may oyida sugʻurtalanmaganlar soni 2016-yil boshidan 2018-yil boshigacha toʻrt millionga oshganini taxmin qildi. Mamlakatda sugʻurtalanmaganlar darajasi 2016-yildagi 12,7 foizdan 15,5 foizgacha oʻsdi. Bu holat yuqori daromadli katta yoshdagi aholiga qaraganda yuqori sugʻurta stavkasiga ega boʻlgan kam daromadli katta yoshdagi aholi orasida koʻproq kuzatildi. Mintaqaviy nuqtai nazardan, janub va gʻarbda sugʻurtaga ega boʻlmaganlar soni shimol va sharqqa qaraganda yuqori edi. Bundan tashqari, Medicaid sugʻurta hajmini kengaytirmagan 18 ta shtatda sugʻurtalanmaganlik darajasi yuqori boʻlgan^[314].

Mamlakat aholisining salomatligini saqlash uchun yoʻlga qoʻyilgan shifokorlik dasturiga koʻra, AQShda sugʻurta yetishmasligi yiliga taxminan 48,000 kishining oʻlimiga olib keladi^[315]. Dastur metodologiyasi Jon C. Goodman tomonidan oʻlim sababining koʻrib chiqilmagani yoki vaqt oʻtishi bilan sugʻurta holatining oʻzgarishi, shu jumladan, oʻlim vaqti kuzatilmaganligi uchun tanqid qilingan^[316]. Ushbu holat yuzasidan Clintonning siyosat boʻyicha sobiq maslahatchisi Richard Kronik tomonidan 2009-yilda tadqiqot oʻtkazildi, uning natijalariga koʻra, sogʻliqning yomonlashishiga olib keluvchi maʼlum xavf omillari nazorat ostiga olingandan keyin sugʻurta qilinmaganligi uchun oʻlganlar soni koʻpayishi aniqlamagan^[317].

Natijalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSh sogʻliqni saqlashning umumiy koʻrsatkichlari boʻyicha ortda qolmoqda, ammo u tibbiy innovatsiyalar boʻyicha jahon yetakchisidir^[318]. 2001-yilda shifokorlar oʻrtasida oʻtkazilgan soʻrov natijalariga koʻra, Amerika 1975-yildan beri oʻnta eng muhim tibbiy innovatsiyalarning toʻqqiztasini ishlab chiqqan yoki ishlab chiqarishga sezilarli hissa qoʻshgan, Yevropa Ittifoqi va Shveysariya esa beshtasiga hissa qoʻshgan^[319]. 1966-yildan beri amerikaliklar tibbiyot boʻyicha dunyoning qolgan qismidan koʻra koʻproq Nobel mukofotiga sazovor boʻlishdi. 1989-yildan 2002-yilgacha Amerikadagi xususiy biotexnologiya kompaniyalariga Yevropadagiga qaraganda toʻrt baravar koʻproq mablagʻ sarflangan^[320].

2013-yilda milliy sogʻliqni saqlash institutlari tomonidan oʻrganilgan 17 ta yuqori daromadli mamlakatlar orasida Qoʻshma Shtatlar semirish darajasi, avtomobillardan foydalanish orqali yuzaga kelgan baxtsiz hodisalar, qotilliklar, chaqaloqlar oʻlimi darajasi, yurak va oʻpka kasalliklari bilan kasallanish, jinsiy yuqadigan infeksiyalar, oʻsmirlar homiladorligi, giyohvand moddalar yoki spirtli ichimliklarni isteʼmol qilish natijasida oʻlim, jarohatlar va nogironlik darajasi boʻyicha yetakchi mamlakat boʻlib chiqqan^[321]. Bunday turmush tarzi va ijtimoiy omillar sababli AQSh umr koʻrish davomiyligi boʻyicha mamlakatlar ichida roʻyxatning eng oxirida turadi^[322]. Oʻrtacha umr koʻradigan amerikalik erkak bu roʻyxatda birinchi oʻrinni egallagan mamlakatdagi erkakka qaraganda deyarli toʻrt yil kam umr koʻrishi mumkin, ammo 75 yoshga toʻlgan amerikaliklar boshqa davlatlardagi bu yoshga yetganlarga qaraganda koʻproq yashashi kuzatilgan^[323]. Yuqorida tavsiflangan bir nechta kasalliklarni keltirib chiqaradigan bitta isteʼmol tanlovi sigaretalardir^[324]. Amerikaliklar 2016-yilda 258 milliard sigareta chekishgan^[324]. Sigaretalar Qoʻshma Shtatlarga har yili toʻgʻridan-toʻgʻri sogʻliqni saqlash xarajatlari (170 milliard dollar) va unumdorlikni yoʻqotish (156 milliard dollar) natijasida 326 milliard dollarga tushadi^[324].

2007-yilda yevropalik shifokorlar tomonidan olib borilgan keng qamrovli tadqiqot shuni koʻrsatdiki, AQShda saraton kasalligidan besh yil davomida omon qolish darajasi barcha oʻrganilgan Yevropaning 21 davlatiga qaraganda ancha yuqori^[325]: erkaklar uchun 66,3% va ayollar uchun 62,9%, Yevropadagi oʻrtacha koʻrsatkich esa erkaklar uchun 47,3% va ayollar uchun 52,8%ni tashkil etgan^[326]. Amerikaliklar boshqa rivojlangan mamlakatlardagi odamlarga qaraganda ancha yuqori surʼatlarda saraton tekshiruvidan oʻtadilar, shuningdek, OECDning boshqa mamlakatlariga qaraganda MRT hamda kompyuter tomografiyasidan eng yuqori tezlikda foydalanishadi^[327]. Qoʻshma Shtatlarda yuqori xolesterin yoki gipertoniya tashxisi qoʻyilgan odamlar farmatsevtik muolajalardan boshqa rivojlangan mamlakatlarda tashxis qoʻyilgan kishilarga qaraganda yuqori tezlikda foydalanishadi va bu sharoitlar doimiy nazorat ostida boʻlishi ehtimoli koʻproqdir^[328][329]. Qandli diabetga chalinganlar Kanada, Angliya yoki Shotlandiyaga qaraganda AQShda davolanish maqsadlariga erishish ehtimoli koʻproq^[330][331].

Sogʻliqni saqlash oʻlchovlari va baholash instituti tomonidan eʼlon qilingan 2016-yilgi maʼlumotlarning 2018-yildagi tadqiqotiga koʻra, Qoʻshma Shtatlar sogʻliqni saqlash va taʼlim boʻyicha dunyoda 27-oʻrinni egallab, 1990-yildagi 6-oʻrnidan ancha pastga tushgan^[332].

Narxi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshma Shtatlarda sogʻliqni saqlash xarajatlari boshqa koʻrsatkichlar qatorida YaIMdagi ulush sifatida boshqa mamlakatlarga qaraganda ancha yuqori^[333]. OECD maʼlumotlariga koʻra, 2015-yilda AQSh sogʻliqni saqlash xarajatlari YaIMning 16,9% ini tashkil etdi, bu AQShdan keyingi oʻrinda turuvchi OECDning YaIM hajmi eng yuqori mamlakatidan 5% ga koʻproq natijadir^[334]. YaIMning 5% farqi 1 trillion dollarni tashkil qiladi, bu kishi boshiga taxminan 3000 dollar yoki AQShdan keyingi oʻrinda turuvchi YaIM hajmi eng yuqori mamlakatga nisbatan uchdan bir qismga koʻp miqdorni tashkil etadi^[335].

Qoʻshma Shtatlarda sogʻliqni saqlashning yuqori narxi texnologik taraqqiyot, maʼmuriy xarajatlar, dori narxi, yetkazib beruvchilarning tibbiy asbob-uskunalar uchun koʻproq haq olishi, boshqa mamlakatlardagi odamlarga qaraganda koʻproq tibbiy yordam olish, shifokorlarning yuqori maoshi, hukumat qoidalari, davolarning taʼsiri va uchinchi tomon toʻlov tizimlarining (sugʻurtalar) isteʼmolchilar davolanishi uchun toʻliq narxni qoplab berishi bilan bogʻliq^[336][337]. Hukumat sugʻurtalarida dori-darmonlar, tibbiy asboblar va shifokorlarga toʻlovlar uchun eng past narxlarni keltirib oʻtadi^[338]. Amerikaliklar boshqa mamlakatlardagilarga qaraganda koʻproq tibbiy yordam olishadi, bu esa yuqori xarajatlarga sezilarli hissa qoʻshadi. Qoʻshma Shtatlarda yurak xurujidan soʻng, boshqa mamlakatlarga qaraganda, odam ochiq yurak operatsiyasini olish ehtimoli koʻproq^[337]. Medicaid chegirmalari qonun orqali oʻrnatilganligi sababli, u koʻplab retsept boʻyicha dori-darmonlar uchun Medicaredan kamroq pul toʻlaydi, Medicare narxlari esa xususiy sugʻurtachilar va dori kompaniyalari tomonidan kelishib olinadi^[339]. Hukumat sugʻurtalari koʻpincha qoʻshimcha xarajatlardan kamroq pul toʻlaydi, natijada tibbiy xizmat koʻrsatuvchilar yuqori narxlar sabab xarajatlarni xususiy sugʻurtalangan kishilarga oʻtkazadilar^[340][341].

Iqtisodiyot tarmoqlarining tarkibi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshma Shtatlar dunyodagi ikkinchi yirik tovar ishlab chiqaruvchi boʻlib, 2013-yilda sanoat ishlab chiqarishi 2,4 trillion AQSh dollarini tashkil etdi, yaʼni mamlakatning ishlab chiqarish hajmi Germaniya, Fransiya, Hindiston va Braziliyaning ishlab chiqarish hajmini birlashtirgandan koʻproq miqdorni tashkil etadi^[342]. Uning asosiy tarmoqlariga neft, poʻlat, avtomobilsozlik, qurilish mashinasozligi, aerokosmika, qishloq xoʻjaligi mashinasozligi, telekommunikatsiya, kimyo, elektronika, oziq-ovqat, xalq isteʼmoli tovarlari, yogʻoch, togʻ-kon sanoati kiradi^[343].

AQSh samolyot ishlab chiqarish boʻyicha dunyoda yetakchilik qiladi, bu esa mamlakat sanoat mahsulotining katta qismini tashkil qiladi^[344]. Boeing, Cessna (qarang: Textron), Lockheed Martin (qarang: Skunk Works) va General Dynamics kabi Amerika kompaniyalari dunyodagi fuqaro va harbiy samolyotlarning koʻp qismini Qoʻshma Shtatlardagi zavodlarda ishlab chiqaradi^[345].

AQSh iqtisodiyotining ishlab chiqarish tarmogʻi soʻnggi bir necha yil ichida sezilarli ish oʻrinlarini yoʻqotdi^[346]. 2004-yil yanvar oyida bunday ish oʻrinlari soni 14,3 millionni tashkil etgan, bu 2000-yil iyulidan buyon 3 million ish oʻrni (17,5 foizga) va 1979-yildagi tarixiy choʻqqidan buyon taxminan 5,2 million ish oʻrni kamayganini koʻrsatadi^[347]. Poʻlat ishlab chiqaruvchi ishchilar soni 1980-yildagi 500 ming kishidan 2000-yilda 224 ming kishiga qisqargan^[348].

AQSh jahonda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning qariyb 18% qismini ishlab chiqarayotgan edi, bu ulush boshqa davlatlar raqobatbardosh ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirishi natijasida kamaydi^[350]. Ushbu doimiy hajmning oʻsishi davomida ish oʻrinlarining yoʻqolishi koʻplab omillar, jumladan, samaradorlikning oshishi, savdo va dunyoviy iqtisodiy tendensiyalarning natijasidir^[351]. Bundan tashqari, telekommunikatsiya, farmatsevtika, samolyotsozlik, ogʻir mashinasozlik va boshqa sohalardagi oʻsish, kiyim-kechak, oʻyinchoqlar va boshqa yengil ishlab chiqarish kabi past darajadagi, past malakali sanoatdagi pasayish AQShdagi baʼzi ish joylarining yuqori malakali va yaxshi maoshli boʻlishiga olib keldi^[352]. Qoʻshma Shtatlarda ishlab chiqarishdagi ish oʻrinlarining qisqarishi Amerika kasaba uyushmalari bilan bogʻliqmi, xorijiy ish haqining kamayishi bilan bogʻliqmi yoki ikkalasi bilan bogʻliqmi degan koʻplab munozaralar boʻlib oʻtdi^[353].

AQShda yetishtiriladigan qishloq xoʻjaligi mahsulotlari orasiga bugʻdoy, makkajoʻxori, boshqa don, meva, sabzavotlar, paxta, mol goʻshti, choʻchqa goʻshti, parranda goʻshti, sut mahsulotlari, oʻrmon mahsulotlari va baliq kiradi^[354].

Transport, energetika va telekommunikatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Transport[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yoʻl[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSh iqtisodiyotida odamlar va yuklarni tashiydigan avtomobil transport xizmati ham alohida oʻrin egallaydi^[356]. Mamlakatda shaxsiy transport uchun 4 million milya (6,4 million km) umumiy foydalanishdagi yoʻllar tarmogʻi mavjud^[357], jumladan, AQShda 57,000 milya (91,700 km) boʻlgan dunyodagi eng uzun avtomobil yoʻllari tizimlaridan biri qurilgan^[358]. Dunyodagi ikkinchi yirik avtomobil bozori boʻlgan^[359] Qoʻshma Shtatlar jon boshiga avtomobilga egalik qilish boʻyicha dunyodagi eng yuqori koʻrsatkichga ega, yaʼni 1000 amerikalikka 765 ta mashina toʻgʻri keladi^[360]. Shaxsiy transport vositalarining qariyb 40% qismini furgonlar, sport mashinalari yoki yengil yuk mashinalari tashkil etadi^[361].

Temir yoʻl[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ommaviy tranzit harakati AQShdagi umumiy ish safarlarining 9% ini tashkil qiladi^[362][363]. Temir yoʻl orqali yuklarni tashish keng qamrovli boʻlsa-da, nisbatan kam sonli yoʻlovchilar (har yili taxminan 31 million) sayohat qilish uchun shaharlararo temir yoʻldan foydalanadilar, bu qisman mamlakat boʻylab aholi zichligi pastligiga ham bogʻliq^[364][365]. Biroq, Amtrak milliy shaharlararo yoʻlovchi temir yoʻl tizimiga boʻlgan talab 2000- va 2010-yillar orasida deyarli 37% ga oʻsdi^[366]. Bundan tashqari, soʻnggi yillarda yengil temir yoʻl xizmatining rivojlanishi ortdi^[367]. Kaliforniya shtati hozirda mamlakatdagi birinchi tezyurar temir yoʻl tizimini qurmoqda.

Havo yoʻli[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQShdagi fuqarolik aviakompaniyasi butunlay xususiy mulkdir va 1978-yildan beri tartibga solinmagan, aksariyat yirik aeroportlar esa davlatga tegishli^[368]. Yoʻlovchilar tashish boʻyicha dunyodagi eng yirik uchta aviakompaniya AQShda joylashgan; American Airlines 2013-yilda US Airways tomonidan sotib olinganidan keyin birinchi oʻrinni egalladi^[369]. Dunyodagi eng gavjum oʻttizta yoʻlovchi aeroportidan oʻn ikkitasi Qoʻshma Shtatlarda joylashgan, jumladan, ulardan eng gavjumi Hartsfield-Jackson Atlanta xalqaro aeroportidir^[370].

Energetika[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshma Shtatlar umumiy foydalanish boʻyicha ikkinchi yirik energiya isteʼmolchisidir^[371]. AQSh aholi jon boshiga energiya isteʼmoli boʻyicha Kanada va boshqa qator mamlakatlardan keyin yettinchi oʻrinda turadi^[372][373]. Ushbu energiyaning asosiy qismi qazib olinadigan yoqilgʻilardan olinadi: 2005-yilda mamlakat energiyasining 40 foizi neftdan, 23 foizi koʻmirdan va 23 foizi tabiiy gazdan olingani taxmin qilingan^[374]. Yadro energiyasining 8,4% va qayta tiklanadigan energiyaning 6,8% ini gidroelektrik toʻgʻonlar taʼminlagan, ammo boshqa qayta tiklanadigan manbalar ham mavjud^[374].

Amerikaning neft importiga qaramligi 1970-yildagi 24 foizdan 2005-yil oxiriga kelib 65 foizgacha oʻsdi^[375]. Mamlakatda transport eng yuqori isteʼmol stavkalariga ega boʻlib, 2006-yilda Qoʻshma Shtatlarda ishlatilgan neftning taxminan 69% qismi va Hirsch hisobotida hujjatlashtirilganidek, butun dunyo boʻylab neftdan foydalanishning 55% ini sarflagan^[376].

2013-yilda Qoʻshma Shtatlar 2010-yildagi 3,377 milliard barrelga nisbatan kamroq, yaʼni 2,808 milliard barrel xom neft import qildi^[377]. Qoʻshma Shtatlar yoqilgʻining eng yirik importchisi boʻlsa-da, The Wall Street Journal 2011-yilda mamlakat soʻnggi 62 yil ichida birinchi marta yoqilgʻining sof eksportchisiga aylanish arafasida ekanligini xabar qildi. Gazetaning xabar berishicha, bu 2020-yilgacha davom etadi^[378]. Aslida, 2011-yilda neft mamlakatdan eksport qilinadigan asosiy mahsulot edi^[379].

Telekommunikatsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Internet AQShda ishlab chiqarilgan va mamlakatda dunyodagi koʻplab eng yirik telekommunikatsiya markazlari joylashgan^[380].

Xalqaro savdo[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshma Shtatlar dunyodagi ikkinchi yirik savdo davlatidir^[382]. Butun sayyora boʻylab muomalada katta miqdorda AQSh dollari mavjud; xalqaro savdoda foydalaniladigan mablagʻlarning qariyb 60% qismi AQSh dollarini tashkil etadi. Dollar xalqaro bozorlarda oltin va neft kabi tovarlar uchun standart valyuta birligi sifatida ham qoʻllaniladi^[383].

Shimoliy Amerika erkin savdo bitimi yoki NAFTA 1994-yilda dunyodagi eng yirik savdo bloklaridan birini yaratdi^[384][385].

1976-yildan beri AQSh boshqa davlatlar bilan tovar savdosi defitsitini, 1982-yildan esa joriy hisob taqchilligini saqlab qoldi^[386]. Shunga qaramay, mamlakatning xizmatlar savdosidagi uzoq yillik profitsiti saqlanib qoldi va 2013-yilda rekord darajadagi 231 mlrd AQSh dollariga yetdi^[387].

AQSh savdo kamomadi 2016-yildagi 502 milliard dollardan 2017-yilda 552 milliard dollarga, yaʼni 50 milliard dollarga yoki 10%ga oshgan^[388]. 2017-yil davomida umumiy import 2,90 trillion dollarni, eksport esa 2,35 dollarni tashkil etgan^[389]. Tovarlarning sof taqchilligi 807 mlrd dollarni tashkil etib, xizmatlar boʻyicha sof profitsit esa 255 mlrd dollarni tashkil etgan^[389].

Amerikaning oʻnta yirik savdo hamkorlari — Xitoy, Kanada, Meksika, Yaponiya, Germaniya, Janubiy Koreya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Hindiston va Tayvan^[40]. Xitoy bilan tovar savdosi kamomadi 2016-yildagi 347 mlrd dollardan oshdi va 2017-yilda 376 milliard dollarni tashkil etib, 30 milliard dollarga yoki 8% ga oshgan. 2017-yilda AQShda Meksika bilan 71 mlrd dollarlik va Kanada bilan 17 mlrd dollarlik tovarlar savdosi kamomadi bor edi^[390].

KOF Globallashuv indeksi va AT Kearney/Foreign Policy Magazine tomonidan oʻtkazilgan Globallashuv indeksiga koʻra, AQSh nisbatan yuqori darajadagi globallashuv darajasiga ega. AQSh ishchilari dunyodagi barcha pul oʻtkazmalarining uchdan bir qismini joʻnatadi^[391].

Moliyaviy holati[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQShning uy xoʻjaliklari va notijorat sof boyligi 2018-yilning 1-choragida birinchi marta 100 trillion dollardan oshdi; 2012-yilning 4-choragidan buyon rekordlar oʻrnatayotgan edi^[393]. AQSh federal hukumati qarzi yoki „milliy qarz“ 2018-yil may oyida 21,1 trillion dollarni tashkil etdi, bu esa 100% YaIMdan sal koʻproq^[394]. Davlat qarzining „jamoat tomonidan ushlab turilgan qarz“ deb nomlangan kichik toʻplamidan foydalangan holda, AQSh qarzi 2017-yilda YaIMning taxminan 77% ini tashkil etdi va ushbu koʻrsatkich boʻyicha mamlakat jahon davlatlari orasida 43-oʻrinni egalladi^[395]. Jahon moliyaviy inqirozi va uning oqibatlari natijasida aholining qarzlari sezilarli darajada oshdi. Mamlakat qarzi 2028-yilga kelib 100% yalpi ichki mahsulotga yetgunicha oʻsishda davom etishi kutilmoqda^[396].

AQSh davlat qarzi 1980-yilda 909 mlrd dollarni tashkil etgan, bu Amerika yalpi ichki mahsulotining (YaIM) 33% iga teng edi; 1990-yilga kelib, bu raqam 3,2 trillion dollardan koʻproqqa oʻsdi — YaIMning 56% qismi^[397]. 2001-yilda davlat qarzi 5,7 trillion dollarni tashkil etdi; ammo qarzning YaIMga nisbati 1990-yildagi darajasida saqlanib qoldi^[398]. Keyingi oʻn yil ichida qarz darajasi tez oʻsdi va 2010-yil 28-yanvarda AQSh qarzining chegarasi 14,3 trillion dollarga koʻtarildi^[399]. 2010-yilgi Amerika Qoʻshma Shtatlari federal byudjetiga asoslanib, umumiy davlat qarzi 2009-yil boshidagi taxminan 80% darajasiga nisbatan yalpi ichki mahsulotning qariyb 100% qismigacha oʻsadi^[400]. Oq uyning hisob-kitoblariga koʻra, hukumatning xizmat koʻrsatish sohasidagi qarzi 2009-yildagi 202 mlrd dollardan^[401] 2019-yilda 700 mlrd dollargacha oshgan^[402].

AQSh gʻaznachiligi statistikasi shuni koʻrsatadiki, 2006-yil oxirida AQSH fuqarosi boʻlmagan kishilar va muassasalar federal qarzning 44 foiziga ega boʻlgan^[403]. 2014-yil holatiga koʻra, Xitoy 1,26 trillion dollarga ega gʻaznachilik obligatsiyalari bilan AQSh davlat qarzining eng yirik xorijiy moliyachisi hisoblanadi^[404].

Qoʻshma Shtatlarning 2014-yildagi umumiy moliyaviy holati 269,6 trillion dollarlik uy xoʻjaliklari, korxonalar va hukumatlarga tegishli boʻlgan aktivlarni oʻz ichiga olgan va bu Amerika Qoʻshma Shtatlarining yillik yalpi ichki mahsulotidan 15,7 baravar koʻp edi^[405]. Shu davrdagi qarzlar 145,8 trillion dollarni tashkil etadi, bu esa yillik yalpi ichki mahsulotning qariyb 8,5 barobariga teng edi^[406].

2010-yildan beri AQSh gʻaznachiligi davlat qarzi boʻyicha salbiy real foiz stavkalarini qayd etmoqda^[407]. Inflyatsiya darajasidan yuqori boʻlgan bunday koʻrsatkichlar bozor yetarlicha past xatarli alternativ tovarlar mavjud emasligiga ishonganda yoki sugʻurta kompaniyalari, pensiyalar hamda obligatsiyalar, pul bozori va muvozanatli investitsiya fondlari kabi mashhur institutsional investitsiyalar talab qilinganda yoki xavfdan himoya qilish uchun gʻaznachilik qimmatli qogʻozlariga yetarlicha katta miqdorda sarmoya kiritganida yuzaga keladi^[408]. Amerikalik iqtisodchi Lawrence Summersning taʼkidlashicha, bunday past stavkalarda davlat qarzi soliq toʻlovchining pulini tejaydi va kredit qobiliyatini yaxshilaydi^[409].

1940-yillarning oxiri va 1970-yillarning boshlarida AQSh va Buyuk Britaniya salbiy real foiz stavkalaridan foydalangan holda oʻz qarz yukini har oʻn yilda YaIMning 30—40% qismigacha kamaytirdi, biroq davlat qarzi stavkalari bundan keyin ham shunday past darajada qolishiga kafolat yoʻq edi^[408][410]. 2012-yil yanvar oyida qimmatli qogʻozlar sanoati va moliya bozorlari assotsiatsiyasining AQSh gʻaznachilik qarzlari boʻyicha maslahat qoʻmitasi bir ovozdan davlat qarzlarini manfiy mutlaq foiz stavkalaridan ham pastroq foizda auksionga qoʻyishga ruxsat berishni tavsiya qildi^[411].

Valyuta va markaziy bank[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerika Qoʻshma Shtatlari dollari AQShning milliy pul birligidir^[412]. AQSh dollari xalqaro operatsiyalarda eng koʻp qoʻllaniladigan valyuta hisoblanadi^[413]. Bir qancha davlatlar undan rasmiy valyuta sifatida foydalanadi, boshqa koʻp mamlakatlarda esa bu de facto valyuta hisoblanadi^[414].

Federal hukumat past inflyatsiya, yuqori iqtisodiy oʻsish va past ishsizlikni saqlab qolish uchun pul-kredit siyosatidan (foiz stavkalarining oʻzgarishi kabi mexanizmlar orqali pul taklifini nazorat qilish) va fiskal siyosatdan (soliqlar va xarajatlar) foydalanishga harakat qiladi^[36]. Mamlakatda Federal zaxira banki deb nomlanuvchi xususiy markaziy bank 1913-yilda barqaror valyuta va pul-kredit siyosatini taʼminlash uchun tashkil etilgan. AQSh dollari dunyodagi eng barqaror valyutalardan biri sifatida qabul qilingan va koʻplab davlatlar oʻz valyutalarini AQSh dollari zaxiralari bilan saqlaydi^[38].

AQSh dollari dunyoning asosiy zaxira valyutasi sifatidagi mavqeini saqlab qolgan^[415]. Dunyo boʻylab saqlanadigan valyuta zaxiralarining deyarli uchdan ikki qismi AQSh dollarida saqlanadi, keyingi eng mashhur valyuta yevro esa taxminan 25% ni tashkil qiladi^[416]. AQSh davlat qarzining oʻsishi va bu koʻrsatkichni miqdoriy yumshatish baʼzilarning AQSh dollarining jahon zaxira valyutasi maqomini yoʻqotishini taxmin qilishiga sabab boʻldi, ammo, bu bashoratlar hali amalga oshmadi^[417].

Korrupsiya[tahrir | manbasini tahrirlash]

2019-yilda Qoʻshma Shtatlar Transparency Internationalning korrupsiyani idrok etish indeksida 100 balldan 69 ball bilan 23-oʻrinni egalladi^[418]. Mamlakat bu indeksda 2018-yilda 100 balldan 71 ball olgan edi; kelasi yildagi koʻrsatkich korrupsiya darajasi yaxshilanganligini bildirmoqda^[419].

Qonun va hukumat[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshma Shtatlar biznes yuritish qulayligi indeksi boʻyicha 2012-yilda 4-oʻrinni, 2012-yilda Fraser instituti tomonidan aniqlangan dunyoning iqtisodiy erkinligi indeksida 18-oʻrinni, 2012-yilda The Wall Street Journal va The Heritage Foundation tomonidan tuzilgan iqtisodiy erkinlik indeksida 10-oʻrinni egalladi^[420]. 2014-yilgi global savdo hisobotida 15-oʻrin^[421] va global raqobatbardoshlik hisobotida 3-oʻringa ega boʻlgan^[422].

The Wall Street Journal va The Heritage Foundation tomonidan eʼlon qilingan 2014-yilgi iqtisodiy erkinlik indeksiga koʻra, AQSh iqtisodiy jihatdan eng erkin davlatlar oʻntaligidan chiqib ketdi^[423]. Qoʻshma Shtatlar yetti yillik iqtisodiy erkinlik barqaror ravishda pasayib borib, buni amalga oshirgan yagona davlatdir^[424]. Indeks har bir davlatning erkin tadbirkorlikka boʻlgan majburiyatini 0 dan 100 gacha boʻlgan shkalada oʻlchaydi. Iqtisodiy erkinlikni yoʻqotgan va past koʻrsatkichlarga ega boʻlgan mamlakatlar iqtisodiy turgʻunlik, ishsizlikning yuqori darajasi va ijtimoiy sharoitlarning pasayishi xavfi ostida qolgan boʻladi^[425][426]. 2014-yilgi iqtisodiy erkinlik indeksi Qoʻshma Shtatlarga 75,5 ball berdi va u dunyodagi eng erkin iqtisodiyot reytingida oʻn ikkinchi oʻrinni egalladi. Mamlakat ikki marta bu oʻrindan pastga tushdi va uning koʻrsatkichi 2013-yildagidan yarim ball past boʻldi^[424].

Tartibga solish[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSh federal hukumati xususiy tadbirkorlikni turli yoʻllar bilan tartibga soladi. Reglament ikkita umumiy toifaga boʻlinadi^[428].

Baʼzi harakatlar toʻgʻridan-toʻgʻri yoki bilvosita narxlarni nazorat qilish bilan olib boriladi^[429]. Anʼanaga koʻra, hukumat elektr energiyasi kabi davlat tomonidan tartibga solinadigan monopoliyalarni yaratishga harakat qildi va shu bilan birga narxlarni ularga normal foyda keltiradigan darajada qoʻyilishiga ruxsat berdi. Baʼzida hukumat iqtisodiy nazoratni boshqa sanoat turlariga nisbatan qoʻllashni ham kengaytirdi. Buyuk depressiyadan keyingi yillarda u tez oʻzgaruvchan talab va taklifga javoban vahshiyona oʻzgarib turadigan qishloq xoʻjaligi mahsulotlari narxlarini barqarorlashtirish uchun murakkab tizimni ishlab chiqdi. Bir qator boshqa sohalar — yuk tashish va keyinchalik aviakompaniyalar — narxlarni pasaytirish zararli deb hisoblagan narsalarni cheklash orqali mamlakat tartibga solishda muvaffaqiyat qozondi, bu jarayon tartibga solishni qoʻlga olish deb ataladi^[430].

Iqtisodiy tartibga solishning yana bir shakli, monopoliyaga qarshi qonun toʻgʻridan-toʻgʻri tartibga solishga ehtiyoj qolmasligi uchun bozor kuchlarini oshirishga qaratiladi^[431]. Hukumat va baʼzan xususiy partiyalar monopoliyaga qarshi qonunni qoʻllab, raqobatni asossiz ravishda cheklaydigan amaliyotlar yoki qoʻshilishlarni taqiqlaydi^[430].

Qoʻshma Shtatlardagi banklarni tartibga solish, aksariyat faqat bitta bank regulyatoriga ega boʻlgan boshqa G10 mamlakatlariga nisbatan juda tarqoq^[432]. AQShda bank ishi federal va shtat darajasida tartibga solinadi. AQSh, shuningdek, dunyodagi eng yuqori tartibga solinadigan bank muhitiga ega mamlakat; biroq, bu koʻpgina meʼyoriy-huquqiy hujjatlar asosida emas, aksincha, shaxsiy daxlsizlik, oshkor qilish, firibgarlikning oldini olish, jinoiy daromadlarni legallashtirish, terrorizmga qarshi kurash, sudxoʻrlik bilan bogʻliq kreditlarga qarshi kurashish va daromadi past boʻlgan qatlamlarga kredit berishni ragʻbatlantirish bilan amalga oshirilgan^[433].

1970-yillardan boshlab hukumat aholi salomatligi va xavfsizligini yaxshilash yoki sogʻlom atrof-muhitni saqlash kabi ijtimoiy maqsadlarga erishish uchun xususiy kompaniyalar ustidan nazoratni amalga oshirdi^[434]. Masalan, mehnatni muhofaza qilish va sogʻliqni saqlash boshqarmasi ish joyida xavfsizlik standartlarini taʼminlaydi va qoʻllaydi, shuningdek, Qoʻshma Shtatlar atrof-muhitni muhofaza qilish agentligi havo, suv va yer resurslarini saqlash uchun standartlar hamda qoidalarni taqdim etadi. AQSh oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi qaysi dorilar bozorga chiqishini tartibga soladi, shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlariga qoʻyiladigan standartlarini taqdim etadi^[430].

Amerikaning tartibga solishga boʻlgan munosabati XX asrning oxirgi oʻttiz yilligida sezilarli darajada oʻzgardi^[435]. 1970-yillardan boshlab siyosatchilar iqtisodiy tartibga solish aviakompaniyalar va yuk tashish kabi sohalaridagi isteʼmolchilarning hisobiga kompaniyalarni himoya qilishiga ishonchi ortdi. Shu bilan birga, texnologik oʻzgarishlar bir paytlar tabiiy monopoliya hisoblangan telekommunikatsiya kabi baʼzi tarmoqlarda yangi raqobatchilarni paydo qildi. Ikkala oʻzgarishlar ham tartibga solishni yengillashtiradigan bir qator qonunlar ishlab chiqarilishiga olib keldi^[430].

Amerikaning ikkita eng nufuzli siyosiy partiyalari rahbarlari 1970-, 1980- va 1990-yillarda iqtisodiy tartibga solishni umuman yoqlagan boʻlsa-da, ijtimoiy maqsadlarga erishish uchun moʻljallangan qoidalarga nisbatan kamroq eʼtibor qaratdi^[435]. Ijtimoiy tartibga solish Depressiya hamda Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda va yana 1960- hamda 1970-yillarda tobora kuchli ahamiyat kasb etdi. 1980-yillarda hukumat bunday tartibga solish erkin tadbirkorlikka xalaqit beradi, biznesni yuritish xarajatlarini oshiradi va shu bilan inflyatsiyaga yordam beradi, degan gʻoyaga asoslanib, mehnat, isteʼmolchi va atrof-muhit qoidalarini yumshatdi. Bunday oʻzgarishlarga turli munosabatlar bildirildi, koʻplab amerikaliklar muayyan voqealar yoki tendensiyalar haqida xavotirlarini bildirishda davom etishdi, bu hukumatni baʼzi sohalar uchun, jumladan, atrof-muhitni muhofaza qilish uchun yangi qoidalar chiqarishga undadi^[430].

Qonunchilik javob bermagan hollarda, ayrim fuqarolar ijtimoiy muammolarni tezroq hal qilish uchun sudga murojaat qilishadi^[436]. Misol uchun, 1990-yillarda baʼzi shaxslar va oxir-oqibat hukumatning oʻzi tamaki kompaniyalarini sigareta chekishning sogʻliq uchun xavfliligi sababli sudga berdi. 1998-yildagi Tobacco Master Settlement Agreement davlatlarga chekish bilan bogʻliq kasalliklarni davolashda sarflangan tibbiy xarajatlarni qoplash uchun uzoq muddatli toʻlovlarni taqdim etdi^[430][437].

2000- va 2008-yillar oraligʻida Qoʻshma Shtatlardagi iqtisodiy tartibga solish 1970-yillarning boshidan beri eng tez kengayishga erishdi^[438]. Iqtisodiy tartibga solish uchun vakolati boʻlgan Federal reestrdagi yangi sahifalar soni 2001-yildagi 64 438 yangi sahifadan 2007-yilda 78 090 ta yangi sahifaga oʻsdi, bu tartibga solishning rekord miqdori edi. Mamlakatda iqtisodiy ahamiyatga ega boʻlgan reglamentlar, 100 million dollardan ortiq turadigan qoidalar yiliga 70% ga oshdi. Tartibga solish xarajatlari 26,4 milliard dollardan 62 foizga oshib, 42,7 milliard dollargacha koʻtarildi^[439].

Soliq tizimi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshma Shtatlardagi soliqqa tortish murakkab tizim boʻlib, u kamida toʻrt xil darajadagi hukumatga toʻlovlarni va soliqqa tortishning koʻplab usullarini oʻz ichiga oladi^[440]. Soliqlar federal hukumat, shtat hukumatlari va koʻpincha mahalliy hukumatlar tomonidan undiriladi, ular orasiga okruglar, munitsipalitetlar, shaharchalar, maktab okruglari va boshqa maxsus maqsadli tumanlar ham kiradi^[441].

Soliq shakllariga daromad, mol-mulk, savdo, import, ish haqi, mulk va sovgʻa soliqlari, shuningdek, turli yigʻimlar kiradi^[442]. Hukumatning barcha darajalari boʻyicha soliqqa tortish hisobga olinsa, 2011-yilda yalpi ichki mahsulotga nisbatan foiz sifatida soliqqa tortishning umumiy miqdori YaIMning chorak qismini tashkil etdi^[443]. Qora bozorning AQSh iqtisodiyotidagi ulushi boshqa mamlakatlarga nisbatan juda past^[444].

Federal mol-mulk soligʻi Amerika Qoʻshma Shtatlari Konstitutsiyasi tomonidan taqiqlangan boʻlsa-da, agar tushumlar shtatlarga ularning aholisi boʻyicha taqsimlanmasa, shtat va mahalliy hukumatlar undiradigan mulk soligʻi koʻchmas mulkka boʻlgan boylik soligʻini tashkil etishi mumkin va kapital daromadi soligʻidan (belgilab qoʻyilgan foyda soligʻi) inflyatsiya darajasi boʻyicha boylik soligʻi miqdori oʻrniga nominal boʻyicha soliq undiriladi^[445].

AQSh soliqlari odatda progressiv xarakterga egadir, ayniqsa ular federal darajada va rivojlangan dunyoda eng oʻsib borayotgan soliqlar hisoblanadi^{[446][447][448][449]}. Bu boʻyicha „Soliqlar koʻproq progressiv boʻlishi kerakmi yoki kamroqmi?“ degan bahs-munozaralar ham mavjud^{[445][450][451][452]}.

2022-yilgi Tax Justice tarmogʻi maʼlumotlariga koʻra, AQSh Shveysariya, Kayman va Bermud orollari jamlagandan koʻra koʻproq global moliyaviy sirlarga ega^[453].

Xarajatlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshma Shtatlarda davlat tarmogʻiga qarashli xarajatlar YaIMning taxminan 38% qismini tashkil qiladi (federal 21% atrofida, qolgani shtat va mahalliy)^[455]. Hukumat koʻplab xizmatlarni taqdim etib keladi. Federal hukumat, masalan, milliy mudofaa, asosan yangi mahsulotlarni ishlab chiqishga moʻljallangan tadqiqotlar uchun masʼuliyatni oʻz boʻyniga olgan boʻlib, kosmik tadqiqotlar olib boradi va ishchilarga ish joyidagi koʻnikmalarni rivojlantirish hamda ish topishga yordam berishga qaratilgan koʻplab dasturlarni amalga oshiradi^[456]. Davlat xarajatlari mahalliy va mintaqaviy iqtisodiyotlarga, iqtisodiy faoliyatning umumiy surʼatlariga sezilarli taʼsir koʻrsatadi.

Shu bilan birga, shtat hukumatlari koʻplab avtomobil yoʻllarini qurish va saqlash uchun javobgardir^[457]. Davlat maktablarini moliyalashtirish va faoliyat yuritishda shtat, okrug yoki shahar hokimiyatlari yetakchi rol oʻynaydi. Mahalliy hukumatlar birinchi navbatda politsiya va yongʻindan himoya qilish uchun javobgardir. 2016-yilda AQSh shtatlari va mahalliy hukumat 3 trillion dollar hajmida qarzdor boʻlgan va yana 5 trillion dollarlik moliyalashtirilmagan loyihalarni oʻz boʻyniga olgan^[458].

Qoʻshma Shtatlardagi farovonlik davri 1930-yillarda, Buyuk depressiya davri davomida, Yangi kelishuvning yoʻlga qoʻyilishi bilan boshlangan^[459]. Keyinchalik farovonlik davri 1960-yillarda Medicare, Medicaid, Older American Act va federal taʼlimni moliyalashtirishni oʻz ichiga olgan Buyuk jamiyat qonunchiligi orqali yanada mustahkam asosga ega boʻldi^[460].

Umuman olganda, federal, shtat hamda mahalliy xarajatlar 1998-yilga kelib yalpi ichki mahsulotning deyarli 28% qismini tashkil etgan^[461].

Federal byudjet va qarz[tahrir | manbasini tahrirlash]

2017-yilgi moliyaviy hisob-kitoblarga koʻra, federal hukumat xarajatlar uchun byudjet pul oʻtkazmalari yoki naqd pul asosida 3,98 trillion dollar sarflagan^[462]. Moliyaviy xarajatlar 2016-yili 3,85 trillion dollarga teng boʻlib, bu xarajatlarning oʻtgan yilning shu davriga nisbatan 128 milliard dollarga yoki 3,3% ga oshganini koʻrsatadi. 2017-yilgi moliya xarajatlarining asosiy tarkibi quyidagilardan iborat boʻlgan: Medicare va Medicaid (1,077 milliard dollar yoki xarajatlarning 27 foizi), ijtimoiy sugʻurta (939 milliard dollar yoki 24 foiz), federal departamentlar va agentliklarni boshqarish uchun foydalaniladigan mudofaadan tashqari ixtiyoriy xarajatlar (610 milliard dollar yoki 15%), Mudofaa vazirligi xarajatlari (590 milliard dollar yoki 15%) va boshqalar (263 milliard dollar yoki 7%)^[454].

2017-yilgi hisob-kitoblarga koʻra, federal hukumat taxminan 3,32 trillion dollarlik soliq yigʻib olgan^[463]. Bu 2017-yildagi soliq tushumi 2016-yilgi soliq tushumiga nisbatan 48 milliard dollarga yoki 1,5 foizga koʻp ekanligini bildiradi^[454]. Birlamchi tushum tarkibi shaxsiy daromad soligʻini ($1,587 milliard yoki umumiy tushumning 48%), ijtimoiy sugʻurta/ijtimoiy sugʻurta soliqlarini (1162 dollar milliard yoki 35%) va korporativ soliqlarni (297 dollar milliard yoki 9%) oʻz ichiga oladi. Boshqa soliq tushumlari tarkibiga esa aksiz, mulk kabi soliqlar kiradi. 2017-yilgi daromad yalpi ichki mahsulotning (YaIM) 17,3% ini tashkil etgan boʻlib, 2016-yilda bu koʻrsatkich 17,7% ga teng boʻlgan. 1980—2017-yillar davomida soliq tushumlari oʻrtacha yalpi ichki mahsulotning taxminan 17,4 foizini tashkil etgan^[454].

Mamlakatda 2017-yilgi federal byudjet taqchilligi (yaʼni, xarajatlar daromadlarga nisbatan kattaroq) 665 milliard dollarni tashkil etgan^[464]. Byudjet taqchilligi 2016-yilda 585 milliard dollar boʻlgan. Bu byudjet taqchilligining oʻtgan yilgiga nisbatan 80 milliard dollarga yoki 14% ga koʻʻpayganini koʻrsatadi. Byudjet taqchilligi 2016-yilda YaIMga nisbatan 3,2 foiz boʻlgan boʻlsa, 2017-yilda bu koʻrsatkich 3,5 foizni tashkil etdi^[454].

AQShda davlat qarzining asosiy oʻlchovi sanalgan milliy qarz 2017-yilda taxminan 14,7 trillion dollarni tashkil etgan, bu YaIMning 77 foiziga teng boʻlib, ayni paytda AQSh davlat qarzining koʻpligi boʻyicha 207 mamlakat orasida 43-oʻrinni egallagan^[465]. Ushbu qarz YaIMning foiziga koʻra, Gʻarbiy Yevropadagi koʻplab davlatlarning umumiy qarziga teng^[466].

Biznes madaniyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSh iqtisodiyotining oʻziga xos asosiy xususiyati ishlab chiqariladigan mahsulotning yoʻnalishi va koʻlamini belgilash boʻyicha koʻplab iqtisodiy qarorlarni qabul qilishida xususiy tarmoqqa beriladigan iqtisodiy erkinlikdir^[467]. Bu erkinlik iqtisodiyotni tartibga solishning nisbatan past darajalari va hukumat ishtiroki^[468], shuningdek, mulk huquqlarini himoya qiluvchi va shartnomalar bajarilishini taʼminlaydigan sud tizimi bilan nazoratda ushlab turiladi. Bugungi kunda Qoʻshma Shtatlarda 29,6 million kichik biznes subyektlari, dunyodagi millionerlarning 30 foizi, milliarderlarning 40 foizi va dunyodagi 500 ta eng yirik kompaniyalardan 139 tasi joylashgan^{[150][255][469][470]}.

Amerika Qoʻshma Shtatlari mustaqil davlat sifatida paydo boʻlganidan beri ilm-fan va innovatsiyalarni ragʻbatlantirib keladi^[471]. XX asr boshlarida AQSH sanoati va akademiyasining norasmiy hamkorligi natijasida ishlab chiqilgan tadqiqotlar tez surʼatlar bilan oʻsib borgan va 1930-yillarning oxiriga kelib Buyuk Britaniyada olib borilayotgan tadqiqotlar hajmidan oshib ketdi (biroq, bu vaqtda AQSh tadqiqotlarining sifati hali Britaniya va Germaniya tadqiqotlari bilan teng boʻlmagan edi). Ikkinchi jahon urushidan keyin ilmiy-tadqiqotlarni qoʻllab-quvvatlash va monopoliyaga qarshi siyosatga ajratilgan federal xarajatlar AQShning innovatsiyalarida muhim rol oʻynagan^[472].

Qoʻshma Shtatlar tabiiy resurslarga, unumdor dehqonchilik tuproqlariga boy va moʻtadil iqlimga ega^[473]. Shuningdek, mamlakatning Atlantika, Tinch okeanlarida va Meksika koʻrfazida keng qirgʻoqlari mavjud. Qitʼa ichidan daryolar oqib oʻtadi va Buyuk koʻllar (Kanada chegarasidagi beshta yirik ichki koʻllar) qoʻshimcha yuk tashish imkoniyatini beradi. Ushbu keng koʻlamli suv yoʻllari yillar davomida mamlakatning iqtisodiy oʻsishini shakllantirish va AQShning asosi boʻlgan 50 ta shtat hamda 1 federal oʻlkani yagona iqtisodiy birlik atrofida birlashtirish uchun asosiy omil boʻldi^[474].

AQShda isteʼmol xarajatlari 1960-yili YaIMning taxminan 62% igacha oʻsgan va taxminan 1981-yilga qadar bu koʻrsatkich saqlanib turdi^[475]. 2013-yilga kelib esa bu koʻrsatkich 71% ga qadar koʻtarildi^[65]. Butun tarixi davomida Qoʻshma Shtatlarda ishchi kuchining barqaror oʻsishi kuzatildi. Bu, ayni paytda, doimiy iqtisodiy oʻsishning samarasi va natijasi boʻlgan. Birinchi jahon urushidan koʻp oʻtmay, koʻpchilik ishchilar tarkibini Yevropadan kelgan muhojirlar, ularning avlodlari, Afrikadan olib kelingan qullar hamda ularning avlodlari boʻlgan afro-amerikaliklar tashkil etgan^[476].

Demografik oʻzgarishlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

XX asrning oxiridan boshlab Lotin Amerikasi aholisi, keyinchalik esa immigratsiya kvotalari olib tashlanganidan soʻng koʻplab osiyoliklar AQShga immigratsiya qila boshlagan^[477]. Vaʼda qilingan yuqori ish haqi butun dunyodan koʻplab malakali ishchilarni, shuningdek, norasmiy iqtisodiyotda ish izlayotgan millionlab noqonuniy immigrantlarni Qoʻshma Shtatlarga oqib kela boshlashiga yoʻl ochgan. Birgina XX asrning 90-yillarida AQShga rasman 13 milliondan ortiq odam koʻchib kelgan^[478].

Ishchi kuchining harakatchanligi Amerika iqtisodiyotining oʻzgaruvchan sharoitlarga moslashish qobiliyati uchun muhim ahamiyat kasb etdi^[479]. Mamlakatning sharqiy qirgʻoqdagi mehnat bozorlarini immigrantlar bosib ketganida, koʻplab ishchilar boshqa yerlarga koʻchib oʻta boshladi^[480]. Xuddi shunday, sanoat va shimoliy shaharlardagi iqtisodiy imkoniyatlar XX asrning birinchi yarmida janubda yashovchi fermer xoʻjaliklaridagi qora tanli amerikaliklarni jalb qilish imkonini berdi. Bu koʻchish tarixga Buyuk migratsiya nomini bilan kirgan^[481].

Amerika Qoʻshma Shtatlarida korporatsiyalar aksiyadorlar deb nomlanuvchi mulkdorlar uyushmasi sifatida paydo boʻlgan boʻlib, bular murakkab qoidalar va urf-odatlar bilan boshqariladigan biznes korxonasini tashkil qiladi^[482]. Ommaviy ishlab chiqarish jarayoni natijasida yuzaga kelgan General Electric kabi korporatsiyalar Qoʻshma Shtatlarni shakllanishida muhim rol oʻynadi^[483]. Qimmatli qogʻozlar bozori orqali Amerika banklari hamda investorlari daromadli korporatsiyalarga sarmoya kiritish va kapitalni olib qoʻyish orqali oʻz mablagʻalarini koʻpaytirib olishgan^[484]. Bugungi kunda roʻy berayotgan globallashuv davrida amerikalik investorlar va korporatsiyalar butun dunyoga taʼsir oʻtkazib kelmoqda. Amerika hukumati ayni paytda Amerika iqtisodiyotining asosiy sarmoyadorlari qatoriga kiradi^[485]. Hukumat asosiy investitsiyalarini keng koʻlamli jamoat ishlariga (masalan, Hoover toʻgʻonini qurishga), harbiy-sanoat shartnomalariga va moliya sanoatiga yoʻnaltirilgan^[486].

Aholi qarishi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bir qator tadqiqotlarga koʻra, AQSh aholisi tez qarib bormoqda^[487]. Bu yalpi ichki mahsulotning oʻsishiga, shuningdek, iqtisodiy koʻrsatkichlar pasayishiga, innovatsiya va daromadlar tengsizligiga sezilarli taʼsir koʻrsatadi^[488]. 2019-yili mamlakatdagi oʻrtacha ishchi yoshi 42 yosh, 2000-yilda 38 yosh edi. 2015-yilga kelib 16 yoshdan oshgan kattalarning qariyb 62 foizi turli ishlarga jalb qilindi^[489]. Tadqiqotlarga koʻra, 2000-yildan beri qarish yiliga 0,25% dan 0,7% gacha kamayishi taxmin qilinadi. YaIMning oʻsishi (bir ishchiga toʻgʻri keladigan mahsulot) va ishchilar soniga bogʻliq boʻlganligi sababli, ikkala tendensiya ham YaIM oʻsish surʼatini sekinlashtiradi^[490]. Keksa ishchilar daromadlarini koʻproq jamgʻarma qilishadi, bu esa foiz stavkalarini pasaytiradi, yalpi ichki mahsulot oʻsishining bir qismini qisqartiradi va Federal zaxira bankining foiz stavkalarini pasaytirish orqali retsessiyani hal qilish qobiliyatini kamaytiradi. Mamlakatda qarish tendensiyasini hal qilish vositalari immigratsiya (nazariy jihatdan yosh ishchilarni jalb qiladi) va tugʻilishning yuqori koʻrsatkichlarini oʻz ichiga oladi, shuningdek, koʻproq farzand koʻrishni ragʻbatlantirish uchun soliq imtiyozlari, subsidiyalar hamda koʻproq taʼtillar berilishi ham mumkin^[490].

Kongress Byudjet byurosi tomonidan 2019-yil may oyida amalga oshirilgan hisob-kitoblarga koʻra, majburiy xarajatlar (masalan, Medicare, Medicaid va ijtimoiy taʼminot) aholi yoshi oshib borgani sayin iqtisodiyot hajmiga (YaIMga) nisbatan oʻsishda davom etadi^[491]. 2019—2029-yillar davomida 65 va undan katta yoshdagi aholi soni uchdan birga koʻpayishi prognoz qilinmoqda^[491]. Majburiy dastur xarajatlari 2019-yilda YaIMning 12,7 foizini tashkil etgan va 2025—2029-yillar davomida bu koʻrsatkich YaIMning oʻrtacha 14,4 foizini tashkil etishi prognoz qilinmoqda^[491].

Tadbirkorlik[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshma Shtatlar XIX asr oxiridan boshlab texnologik innovatsiyalar va XX asr oʻrtalaridan boshlab ilmiy tadqiqotlar boʻyicha dunyoda yetakchi mamlakat sanaladi^[492]. 1876-yili Alexander Graham Bell tlabtelki efon ishlab chiqarish uchun AQSh patentini olishga muvaffaqa boʻlgan^[493]. Thomas Edison laboratoriyasi fonografni, birinchi choʻgʻlanma lampani va birinchi koʻchma kinokamerani ijotaqdimldi^[494]. Edison kompaniyasi, shuningdek, (toʻgʻridan-toʻgʻri oqimga asoslangan) elektr energiyasini yetkazib berish boʻyicha kashshof boʻlib, uni jahon bozorga olib chiqdi, keyinroq oʻzgaruvchan tokni yetkazib berishni keng yoʻlga qoʻygan Westinghouse Electric Corporation kabi yirik kompaniyalar paydo boʻldi^[495]. XX asr boshlarida Ransom E. Olds va Henry Fordning agtomobil kompaniyalari yigʻish liniyasiga asos soldi^[496]. Aka-uka Wrightlar 1903-yilga kelib aeroplanda ilk bor barqaror va boshqariladigan parvozni amalga oshirishga erishdi^[497].

Amerika jamiyati tadbirkorlik va biznesga katta eʼtibor berib keladi^[498]. Tadbirkorlik — bu tadbirkor boʻlish harakati boʻlib, uni „innovatsiyalarni iqtisodiy mahsulotga aylantirish uchun innovatsiyalar, moliya va ishbilarmonlik qobiliyatini oʻz zimmasiga oladigan kishi“ deb taʼriflash mumkin^[499]. Tadbirkorlik bilan shugʻullanishga harakat qilish yangi tashkilotlarning paydo boʻlishiga olib kelishi yoki berilgan imkoniyatlarga javoban yetuk tashkilotlarni yanada rivojlantirishda maʼlum rol oʻynashi mumkin^[500]. Amerikalik tadbirkorlar davlat-xususiy sheriklik orqali davlat xizmatlarini amalga oshirish bilan ham shugʻullanib keladi^[501].

Tadbirkorlikning eng keng tarqalgan davri yangi biznesni boshlash jarayoni va ishtirokini bildiradi (bu jarayon Startap deb ataladi); biroq soʻnggi yillarda bu muddat tadbirkorlik faoliyatining ijtimoiy va siyosiy shakllarini qamrab olgan holda kengaytirib borildi^[499]. Tadbirkorlik firma yoki yirik tashkilot ichidagi faoliyatni tavsiflaganda, u ichki tadbirkorlik deb ataladi va yirik korxonalar tashkilotlardan ajralib chiqqach korporativ tadbirkorlikka aylanadi^[500].

Tadbirkorlik boʻyicha olim va Global Entrepreneurship Monitor yaratuvchisi Paul Reynoldsning soʻzlariga koʻra, „Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi barcha ishchilarning yarmi pensiya yoshiga yetganlarida, bir yoki bir necha yil oʻz-oʻzini ish bilan taʼminlash imkoniga ega boʻladi va har toʻrtdan biri olti yoki undan koʻp yil davomida mustaqil ish bilan shugʻullana oladi^[502]. Yangi biznes yaratishda ishtirok etish amerikalik ishchilar orasida keng tarqalgan faoliyatdir“^[503]. Va soʻnggi yillarda biznesni yaratish Amerika Qoʻshma Shtatlarida ham, Gʻarbiy Yevropada ham iqtisodiy oʻsishning asosiy omili boʻlganligi David Audretsch kabi olimlar tomonidan oʻrganib chiqilgan^[504]. 

Venchur kapitaliga investitsiyalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Venchur kapitali sanoat tarkibi sifatida Amerika Qoʻshma Shtatlarida paydo boʻlgan va mamlakat hali ham bu yoʻnalishda hukmronlik qilib keladi^[505]. Milliy venchur kapital assotsiatsiyasi maʼlumotlariga koʻra, xususiy tarmoqdagi ish oʻrinlarining 11 foizi venchur kapitali qoʻllab-quvvatlanadigan kompaniyalarda tashkil etilgan va venchur kapitali bilan taʼminlangan sanoatdan keladigan daromad AQSh yalpi ichki mahsulotining 21 foizini tashkil qiladi^[506].

2014-yilda AQShda venchur kapitali boʻyicha 4356 ta bitim tuzilib, jami sarmoya 48,3 milliard dollarni tashkil etdi^[507]. Milliy venchur kapital assotsiatsiyasining xabar berishicha, bu „oldingi yilga nisbatan dollarda 61 foizga va bitimlar hajmi boʻyicha 4 foizga koʻproq“^[507]. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti hisob-kitoblariga koʻra, Qoʻshma Shtatlardagi venchur kapital investitsiyalari 2014-yilga kelib inqirozdan oldingi darajasiga toʻliq tiklangan^[508]. Milliy venchur kapital assotsiatsiyasi 2014-yilda ijtimoiy hayot bilan bogʻliq yoʻnalishlarga venchur kapital qoʻyilmalari 2008-yildan beri eng yuqori darajada boʻlganini maʼlum qildi: biotexnologiya sohasidagi 470 ta bitimga 6,0 milliard dollar va umuman ijtimoiy sohalar boʻyicha (shu jumladan biotexnologiya va tibbiy asboblar) 789 ta bitimga 8,6 milliard dollar sarmoya kiritilgan^[508]. Biotexnologiyaga sarflangan investitsiyalarning uchdan ikki qismi (68%) birinchi/dastlabki bosqichdagi rivojlanish bitimlariga, qolgan qismi esa rivojlanishning kengayish bosqichiga (14%), oʻsayotgan kompaniyalarga (11%) va oxirgi bosqichdagi kompaniyalarga (7%) toʻgʻri keladi^[509][510]. Biroq, mamlakatda dasturiy taʼminot sanoati eng koʻp bitimlarga sarmoya kiritgan sohadir: 1799 bitim uchun 19,8 milliard dollarlik sarmoya. Ikkinchi oʻrinni internetga oid kompaniyalar egalladi, ular kiritgan sarmoya 1005 ta bitimga 11,9 milliard AQSH dollarini tashkil qildi. Ushbu kompaniyalarning koʻpchiligi Kaliforniya shtatida joylashgan boʻlib, AQSh tadqiqot ishlarining atigi 28 foizi bu yerda olib boriladi^[511].

Baʼzi yangi Amerika korxonalari angel investorlaridan (venchur kapitalistlari) investitsiyalarni jalb qiladilar^[512]. 2010-yilda angel investitsiyalarining eng katta ulushi sogʻliqni saqlash/tibbiyot sohasiga toʻgʻri keldi, bu soha umumiy angel investitsiyalarining 30% (2009-yilda 17%) qismini qamrab oldi, undan keyin dasturiy taʼminot 16% (2007-yildagi 19%), biotexnologiya 15% (2009-yilda 8%), sanoat/energetika 8% (2009-yilda 17%), chakana savdo 5% (2009-yilda 8%) va IT xizmatlari (5%) uchun angel investitsiyalari jalb etilgan^[513].

Amerikaliklar har xil turdagi yangi mahsulotlarni sinab koʻrishga intiladigan va mahsulotlarni yaxshilash uchun ishlab chiqaruvchilarni bezovta qiladigan gʻayrioddiy boʻlgan „tashabbuskor isteʼmolchilar“dir^[514].

Birlashuv va sotib olish jarayoni[tahrir | manbasini tahrirlash]

1985-yildan beri AQShda Birlashuv/Sotib olishning uchta asosiy toʻlqini roʻy berdi^[515]. 2017-yil bitimlar soni boʻyicha (12 914 ta) eng faol yil boʻldi, 2015-yilda esa bitimlar oʻzining eng katta umumiy qiymatini (24 milliard dollar) tashkil etgan edi^[516].

AQSh tarixidagi eng yirik birlashuv shartnomasi 2000-yilda America Online Inc. tomonidan Time Warner kompaniyasini sotib olish boʻlib, unda savdo uchun taklif qilingan miqdor 164 milliard dollardan ortiq boʻlgan^[517]. 2000-yildan beri xitoylik investorlar tomonidan AQSh kompaniyalarini sotib olish 368 foizga oʻsgan^[518]. Aksincha, Xitoy kompaniyalarini sotib olgan AQSh kompaniyalari 2007-yilgacha qisqa muddatli oʻsish tendensiyasini koʻrsatib, undan keyin esa 25% ga kamayib ketgan^[519].

Tadqiqot va ishlanmalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshma Shtatlar tadqiqot va ishlanmalarga, umumiy qilib olganda G7ga kiruvchi boshqa davlatlarni jamlagandan koʻra koʻproq mablagʻ ajratib keladi: 2012-yilda 17,2% ga koʻproq mablagʻ sarflagan^[511]. 2000-yildan beri AQShda ilmiy-tadqiqot ishlariga qilingan xarajatlar 31,2% ga oʻsdi va bu G7 davlatlarining ilmiy-tadqiqot ishlari uchun sarflagan umumiy xarajatlarining 54,0% (2000-yilda 54,2%) qismiga teng^[511].

Retsessiyaning tadqiqot xarajatlariga taʼsiri[tahrir | manbasini tahrirlash]

Umuman olganda, AQShning ilmiy-tadqiqot ishlariga investitsiyalari XXI asrning birinchi yillarida iqtisod bilan birga oʻsib bordi, bundan oldin iqtisodiy inqiroz davrida bir oz pasaygan boʻlsa ham oʻsish tiklanishi bilan yana ijobiy darajaga erishdi^[511]. Ilmiy-tadqiqot ishlariga qilingan xarajatlar 2009-yilda eng yuqori choʻqqisiga erishib, 406 milliard AQSh dollarini tashkil etdi (YaIMga nisbatan 2,82%). Retsessiyaga qaramay, u 2012-yilda YaIMning 2,79% qismini tashkil etishda davom etdi^[511].

Federal hukumat 2012-yilda 52,6% ni tashkil etgan fundamental tadqiqotlarning asosiy moliyachisi hisoblanadi; shtat hukumatlari, universitetlar va boshqa notijorat tashkilotlar 26% tadqiqotlarni moliyalashtiradi^[520]. Boshqa tomondan, eksperimental rivojlanish asosan sanoat tarmoqlari tomonidan moliyalashtiriladi, yaʼni 2012-yilda bunday tadqiqotlarning 76,4% qismiga sanoat tarmoqlari mablagʻ ajratgan boʻlsa, federal hukumat 22,1% qismiga mablagʻ ajratgan^[511].

AQShning ilmiy-tadqiqot va ishlanmalarga sarmoyasi yuqori boʻlsa-da, 2016-yildagi Obamaning prezidentlik muddati yakuniga koʻra, bu xarajatlar YaIMning 3 foizini tashkil etish koʻrsatkichiga erisha olmagan^[521]. 2009- va 2012-yillar oraligʻida Qoʻshma Shtatlarning tadqiqot xarajatlaridagi dunyo ulushi 30,5% dan 28,1% gacha qisqardi. Ayni paytda bir qancha mamlakatlar yalpi ichki mahsulotning 4% dan ortigʻini ilmiy-tadqiqot ishlariga (Isroil, Yaponiya va Koreya Respublikasi) bagʻishlamoqda, boshqalari esa 2020-yilgacha (Finlandiya va Shvetsiya) ilmiy-tadqiqot ishlariga sarmoyalar/YaIM nisbatini 4% gacha oshirishni rejalashtirmoqda^[511].

Tadqiqot uchun tadbirkorlar xarajatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQShda tadbirkorlik subyektlarining jami tadqiqot ishlariga qoʻshgan hissasi 2000-yildagi 59.1% dan koʻpayib, 2012-yilda 69,0% ni tashkil etdi^[522]. Xususiy notijorat tashkilotlar va xorijiy tashkilotlar esa umumiy ilmiy-tadqiqot ishlarining kichik qismiga, mos ravishda 3,3% va 3,8% qismiga hissa qoʻshadilar^[511].

Qoʻshma Shtatlar tarixan tadbirkorlikdagi ilmiy-tadqiqot va innovatsiyalar sohasida yetakchi boʻlib kelgan^[523]. Biroq, bunga 2008—2009-yillardagi uzoq davom etgan iqtisodiy inqiroz taʼsir koʻrsatdi. Ilmiy-tadqiqot va ishlanmalarning asosiy ishtirokchilari bu vaqtda oʻz majburiyatlarini bajargan boʻlsalar-da, AQShdagi inqiroz toʻlqinini asosan kichik biznes va startaplar his qildi. AQSh aholini roʻyxatga olish byurosi tomonidan eʼlon qilingan statistik maʼlumotlar shuni koʻrsatdiki, 2008-yilda biznesdagi „oʻlimlar“ soni biznesdagi „tugʻilganlar“ sonini ortda qoldira boshladi va bu tendensiya kamida 2012-yilgacha davom etdi. 2003-yildan 2008-yilgacha biznes tadqiqotlari uchun sarf-xarajatlarning asosan oʻsishi kuzatildi. 2009-yilda oʻsayotgan egri chiziq teskari boʻlib ketdi, chunki xarajatlar oʻtgan yilga nisbatan 4% ga, keyin 2010-yilda yana 1—2% ga kamaydi. Sogʻliqni saqlash kabi imkoniyatlar yuqori boʻlgan sohalardagi kompaniyalar tadqiqotlar uchun qilinadigan xarajatlarni qazib olinadigan yoqilgʻi kabi yetukroq sohalarga qaraganda kamroq qisqartiradilar. Tadqiqot xarajatlarining eng katta qisqarishi qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishiga toʻgʻri keldi: oʻrtacha ilmiy-tadqiqot va sof sotish hajmiga nisbatan −3,5%. 2011-yilda ilmiy-tadqiqot va ishlanmalarga qilingan xarajatlarning tadbirkorlar tomonidan moliyalashtiriladigan qismining oʻsish surʼati tiklandi. Bu oʻsishning davom etishi, iqtisodiy tiklanish hamda oʻsishga intilish, federal tadqiqotlarni moliyalashtirish darajasi va umumiy biznes muhitiga bogʻliq boʻladi^[511].

Davlat darajasida tadqiqot xarajatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerikada har bir shtatning tadqiqot xarajatlari darajasi boshqasidan sezilarli darajada farq qiladi^[524]. Oltita shtatning (Nyu Meksiko, Merilend, Massachusetts, Vashington, Kaliforniya va Michigan) har biri 2010-yilda yalpi ichki mahsulotining 3,9% yoki undan koʻproq qismini ilmiy-tadqiqot ishlariga bagʻishlagan va bu mamlakat jami milliy tadqiqot xarajatlarining 42% ini tashkil qilgan. 2010-yilda ilmiy-tadqiqot ishlarining toʻrtdan biridan koʻprogʻi Kaliforniya (28,1%), Massachusetts (5,7%), Nyu Jersi (5,6%), Vashington shtati (5,5%), Michigan (5,4%), Texas (5,2%), Illinoys (4,8%), Nyu York (3,6%) va Pensilvaniyada (3,5%) toʻplangan. Yetti shtat (Arkanzas, Nevada, Oklaxoma, Luiziana, Janubiy Dakota va Vayoming) yalpi ichki mahsulotining 0,8% dan kamrogʻini ilmiy-tadqiqot ishlariga ajratgan^[511].

Kaliforniyada Silikon vodiysi joylashgan boʻlib, bu nom axborot texnologiyalari sohasidagi yetakchi korporatsiyalar va startaplar joylashgan hududga berilgan^[525]. Bu shtat, shuningdek, San-Fransisko koʻrfazi hududidagi, Los-Anjeles va San-Diegodagi dinamik biotexnologiya klasterlariga mezbonlik qiladi. Kaliforniyadan tashqaridagi asosiy biotexnologiya klasterlari Boston/Kembrij, Massachusetts, Merilend, Vashingtonning shahar atrofi, Nyu York, Sietl, Filadelfiya va Chikago shaharlarida joylashgan. Kaliforniya butun mamlakat boʻylab fan va muhandislik boʻyicha barcha ish oʻrinlarining 13,7 foizini taʼminlaydi, bu koʻrsatkich boshqa shtatlarga qaraganda koʻproqdir. Kaliforniyaliklarning 5,7 foizi shu sohalarda ishlaydi. Ilmiy-tadqiqot ishlariga sarflangan xarajatlarning ushbu yuqori ulushi hududda kuchli biznes olib borilishini bildiradi va kuchli akademik bilimlarni talab etadi, masalan, nufuzli Stanford universiteti va Kaliforniya universiteti Silikon vodiysi bilan hamkorlikda faoliyat olib boradi. Xuddi shu tarzda, Massachusetts shtatining Boston atrofidagi 128-marshruti nafaqat koʻplab yuqori texnologiyali firma va korporatsiyalarga, balki mashhur Harvard universiteti va Massachusetts texnologiya institutiga ham mezbonlik qiladi^[511].

Nyu Meksikoning yuqori tadqiqot intensivligini unda Los Alamos milliy laboratoriyasi joylashganligi bilan izohlash mumkin^[526]. Merilend shtatining oʻrni u yerda federal moliyalashtiriladigan tadqiqot institutlarining kontsentratsiyasi yuqoriligi bilan ifodalanadi. Vashington shtatida Microsoft, Amazon hamda Boeing kabi yuqori texnologiyali firmalarning yuqori konsentratsiyasi mavjud va aksariyat avtomobil ishlab chiqaruvchilarning muhandislik binolari Michigan shtatida joylashgan^[511].

Transmilliy korporatsiyalarning tadqiqot xarajatlari[tahrir | manbasini tahrirlash]

Federal hukumat va Qoʻshma Shtatlar tarkibiga kiruvchi 50 ta shtatning aksariyati tadqiqot va ishlanmalar bilan shugʻullanishga ragʻbatlantirish uchun muayyan sanoat va kompaniyalarga soliq imtiyozlarini taklif qiladi^[527]. Kongress odatda bir necha yilda bir marta soliq imtiyozini yangilaydi. 2012-yilda The Wall Street Journal tomonidan oʻtkazilgan soʻrovga koʻra, kompaniyalar ilmiy-tadqiqot ishlariga sarmoya kiritish toʻgʻrisida qaror qabul qilishda ushbu kreditlarga eʼtibor bermaydilar, chunki ular yangilangan kreditlarga tayanmaydilar^[511].

2014-yilda AQShning toʻrtta transmilliy korporatsiyasi ilmiy-tadqiqot ishlariga sarflagan xarajatlari boʻyicha Top 50 talikka kirdi: Microsoft, Intel, Johnson & Johnson va Google^[528]. Eng kamida oʻn yil davomida bir nechtasi Top 20 talikka kirgan: Intel, Microsoft, Johnson & Johnson, Pfizer va IBM. Google bu roʻyxatga birinchi marta 2013-yilda kiritilgan^[511].

Yuqori texnologiyali tovarlar va patentlar eksporti[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshma Shtatlar postindustrial mamlakatdir^[529]. Mamlakatda yuqori texnologiyali mahsulotlar importi eksportdan ancha yuqori. Biroq, Qoʻshma Shtatlarning texnologik jihatdan malakali ishchi kuchi katta hajmdagi patentlarni ishlab chiqaradi va hali ham ushbu patentlarni litsenziyalash yoki sotishdan foyda oladi. Amerika Qoʻshma Shtatlarining ilmiy-tadqiqot sohalarida faol boʻlgan kompaniyalari ishlab chiqargan mahsulot va xizmatlarning 9,1 foizi intellektual mulk huquqlarini litsenziyalash bilan bogʻliq^[511].

Intellektual mulk savdosiga kelsak, Qoʻshma Shtatlar bu yoʻnalishda tengsizligicha qolmoqda^[530]. AQShda 2013-yilda mualliflik huquqi va litsenziyalashdan tushgan daromad 129,2 milliard dollarni tashkil etdi, bu oʻsha yili dunyodagi eng yuqori koʻrsatkich edi. 2013-yilda Yaponiya 31,6 milliard dollarlik tushum bilan ikkinchi oʻrinni egallagan. Shu yili Qoʻshma Shtatlarning intellektual mulkdan foydalanganlik uchun toʻlovlari 39,0 milliard dollarni tashkil etdi, biroq Irlandiya bu koʻrsatkich boʻyicha mamlakatdan oshib ketgan (46,4 dollar milliard)^[511].

Mashhur kompaniyalar va bozorlar[tahrir | manbasini tahrirlash]

2011-yilda daromadlari boʻyicha AQShning 20 ta eng yirik kompaniyalari Walmart, ExxonMobil, Chevron, ConocoPhillips, Fannie Mae, General Electric, Berkshire Hathaway, General Motors, Ford Motor Company, Hewlett-Packard, AT&T, Cargill, McKesson Corporation, Bank of America, Federal Home Loan Mortgage Corporation, Apple Inc., Verizon, JPMorgan Chase va Cardinal Health edi^[531].

2013-yilda bozor kapitallashuvi boʻyicha dunyodagi eng yirik oʻnta kompaniyadan sakkiztasi Amerikada joylashgan: Apple Inc., ExxonMobil, Berkshire Hathaway, Walmart, General Electric, Microsoft, IBM va Chevron Corporation^[532].

Fortune Global 500ning 2011-yilgi maʼlumotlariga koʻra, AQShning eng yirik ish beruvchilari oʻntaligiga Walmart, AQSh pochta xizmati, IBM, UPS, McDonald's, Target Corporation, Kroger, The Home Depot, General Electric va Sears Holdings kiradi^[533].

Apple Inc., Google, IBM, McDonaldʼs va Microsoft Millward Brown tomonidan chop etilgan indeksda dunyodagi eng qimmat beshta brend hisoblangan^[534].

Amerikaning eng yirik kompaniyalari har yili Fortune 500da daromadlari boʻyicha yuqori oʻrinlarni egallaydi^[535]. Roʻyxatning 2000—2022-yillardagi nashrida Fortune 500 reytingida birinchi oʻrinni avtomobil ishlab chiqaruvchi General Motors (GM), neft va gaz giganti ExxonMobil yoki chakana sotuvchi Walmart egallagan^[536]. AQSh bozor kapitallashuvi boʻyicha dunyodagi koʻplab yirik kompaniyalarning bosh qarorgohidir; 2023-yil 9-fevral holatiga koʻra, bozor kapitali boʻyicha Amerikaning eng yirik kompaniyalari Apple, Microsoft, Google (Alphabet xolding kompaniyasi orqali), Amazon Berkshire Hathaway, Tesla , Nvidia, Visa, ExxonMobil va Meta Platforms hisoblanadi^[537]. Bundan tashqari, ushbu kompaniyalarning aksariyati eng qimmat brendlar boʻlib, daromadlari va bozor kapitali boʻyicha Coca-Cola, The Walt Disney Company va McDonaldʼs kabi koʻplab yirik kompaniyalar Forbes tomonidan eng qimmat brendlarning yillik reytingiga qoʻshiladi^[538].

Amerikadagi baʼzi sanoatlar hajmi bir nechta yirik kompaniyalar tomonidan belgilanadi, ular koʻpincha „katta uchlik“ yoki „katta toʻrtlik“ deb ataladi^[539]. Ushbu hodisaga misollar: Katta uchlik kredit hisobot agentliklari (Equifax, Experian va TransUnion), Katta uchlik avtomobil ishlab chiqaruvchilari (Ford, General Motors va Stellantis), Katta toʻrtlik buxgalteriya firmalari (Deloitte, Ernst & Young, KPMG va PwC) va Katta toʻrtlik aloqa operatorlari (Verizon, AT&T, T-Mobile/Sprint va Dish Network)^[540][541]. Amerika energetika sanoati dunyo boʻyicha eng yiriklaridan biri boʻlib, neft, tabiiy gaz, koʻmir va qayta tiklanadigan energiya manbalari boʻyicha yirik kompaniyalardan iborat. Bozor boʻyicha Amerikaning eng yirik energetika kompaniyalari neft va gaz sohasida joylashgan boʻlib, bunga ExxonMobilga Chevron, ConocoPhillips va Schlumberger qoʻshiladi; Britaniyaning BP hamda Shell neft kompaniyalari ham Qoʻshma Shtatlar energetika sohasida sezilarli ishtirokka ega va London hamda Nyu York fond birjalarida savdo qiladi^[53]. Amerikaning koʻplab yirik neft kompaniyalari, shuningdek, BP ham John D. Rockefeller tomonidan boshqariladigan sobiq monopoliya boʻlgan Standard Oildan kelib chiqqan. Amerika koʻmir sanoatida 30 milliard dollarlik aylanmaga ega Peabody Energy ustunlik qiladi, u 2021-yilda deyarli 23 milliard dollar daromad bilan dunyodagi eng yirik koʻmir kompaniyasi hisoblangan^[542]. Mamlakatda koʻmir qazib olishning katta qismi Gʻarbiy Virjiniya, Pennsilvaniya, Kentukki va Appalachia shtatlari hissasiga toʻgʻri keladi^[543].

STORES jurnalida eʼlon qilingan 2012-yilgi Deloitte hisobotiga koʻra, 2010-moliya yilida chakana savdodan tushgan daromad boʻyicha dunyodagi eng yirik 250 ta chakana sotuvchilardan 32% qismi AQShda joylashgan va bu 32% qism jahon jami chakana savdosining 41% ini tashkil qilgan^[544]. Amazon dunyodagi eng yirik onlayn sotuvchi hisoblanadi^[545].

Amerika yarimoʻtkazgich ishlab chiqarish boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinda turadi^[546]. 2011-yilda sotuvlar boʻyicha dunyodagi eng yirik 20 ta yarimoʻtkazgich ishlab chiqaruvchilarning yarmi amerikalik boʻlgan^[547]. Yaqinda Joe Biden boshchiligidagi Kongress yarimoʻtkazgich ishlab chiqarishni kuchaytiruvchi ikki partiyaviy qonun loyihasini, CHIPS and Science Act qonunini qabul qildi^[548]. Amerikaning eng yirik yarimoʻtkazgich firmalari va chip kompaniyalari Broadcom, Intel, AMD va Qualcommdir^[549][550].

Bozor kapitaliga koʻra, Qoʻshma Shtatlardagi eng yirik firmalarning aksariyati texnologiya kompaniyalaridir^[551]. Ushbu kompaniyalarda katta beshlik texnologiya gigantlari (Apple, Amazon, Google, Microsoft va Meta) hukmronlik qiladi, shuningdek, Amerikadagi koʻplab dasturiy taʼminot firmalari ham texnologiya sanoatida hukmronlik qiladi^[552]. Mamlakatda Dell Technologies, IBM, Hewlett-Packard va Cisco kabi apparat ishlab chiqaruvchilardan tortib, Oracle, Salesforce, Adobe va Intuit kabi dasturiy taʼminot hamda hisoblash infratuzilmasi dasturchilarigacha boʻlgan bunday firmalar faoliyat yuritadi^[553].

Amerikalik prodyuserlar dunyodagi eng yuqori daromad keltiruvchi filmlarning deyarli barchasini yaratadilar^[554]. Dunyodagi eng koʻp sotilgan musiqalar sanʼatkorlarining aksariyati Qoʻshma Shtatlarda yashaydi. Amerikaning eng yirik media kompaniyalari: The Walt Disney Company, Warner Bros. Discovery, Netflix, Comcast, Paramount Global va Fox^[555].

AQSh turizm tarmogʻi har yili 60 millionga yaqin xalqaro tashrif buyuruvchilarni qabul qiladi^[556]. Yaqinda Salam Standard tomonidan olib borilgan tadqiqotda maʼlum qilinishicha, Qoʻshma Shtatlar global musulmon turizmi xarajatlaridan eng koʻp foyda oluvchi davlat boʻlib, butun dunyo boʻylab musulmonlar sayohati uchun sarflangan umumiy xarajatlarning 24 foizi yoki qariyb 35 milliard dollariga AQSh egalik qiladi^[557].

Moliya[tahrir | manbasini tahrirlash]

Listing kompaniyalari qimmatli qogʻozlari qiymati boʻyicha oʻlchanadigan boʻlsa, Nyu York fond birjasi dunyodagi boshqa fond birjalaridan uch barobar koʻproq mablagʻga ega^[558]. 2008-yil oktyabr holatiga koʻra barcha mahalliy NYFB listing kompaniyalarining umumiy kapitallashuvi 10,1 trillion AQSh dollarini tashkil etdi^[559]. NASDAQ yana bir Amerika fond birjasi hisoblanib, Nyu York fond birjasi va Yaponiyaning Tokio fond birjasidan keyin dunyodagi eng yirik uchinchi birjadir. Biroq, NASDAQning savdo qiymati Yaponiyaning TFBdan kattaroqdir^[558]. NASDAQ AQShdagi eng yirik elektron ekran orqali amalga oshiriladigan qimmatli qogʻozlar savdosi bozori hamdir. Taxminan 3800 ta kompaniya va korporatsiyalar bilan u boshqa fond birjalariga qaraganda koʻproq savdo hajmiga ega^[560].

AQSh moliya sanoati 1947-yilda qishloq xoʻjaligidan tashqari umumiy biznes daromadining atigi 10 foizini tashkil qilgan boʻlsa, 2010-yilga kelib bu 50 foizga oʻsdi^[561]. Xuddi shu davrda moliya sanoatining daromadlari YaIMdagi ulushi sifatida 2,5% dan 7,5% gacha, moliya sanoatining barcha korporativ daromadlardagi ulushi esa 10% dan 20% gacha koʻtarildi. Nyu York shahridagi moliya sohasida oʻrtacha ish haqi 1981-yildagi 80 000 dollardan, 2011-yilda 360 000 dollargacha, Nyu York shahridagi oʻrtacha ish haqi 40 000 dollardan 70 000 dollargacha oʻsgan. 1988-yilda AQShda 900 dan ortiq depoziti boʻlgan va bu depozitlar qiymati 300 million dollardan kam boʻlgan 12 500 ga yaqin bank mavjud edi. 2012-yilga kelib, 1 800 dan ortiq depozitlari bilan 300 million dollardan kam boʻlgan depozit qiymatiga ega 4 200 ta bank faoliyat olib borgan^[562].

Aktivlari qiymati boʻyicha AQShning eng yaxshi oʻnta banki:^[563]:

Xalqaro valyuta jamgʻarmasining 2012-yildagi tadqiqotiga koʻra AQSh moliya tarmogʻi shunchalik katta miqyosda oʻsishga erishganki, buning natijada iqtisodiy oʻsish sekinlashgan^[564]. Nyu York universiteti iqtisodchisi Thomas Philippon bu tadqiqotni qoʻllab-quvvatlab, AQSh moliyaviy xizmatlar uchun yiliga 300 milliard dollar sarflashini taxmin qildi. Bu juda koʻp tarmoqlarning 20% ga qisqartirilishi anglatadi. Harvard universiteti hamda Chikago universiteti iqtisodchilari 2014-yilda tadqiqot va ishlanmalar bilan shugʻullanuvchi ishchilar ishlagan har bir dollar yalpi ichki mahsulotga 5 dollar qoʻshishini, biroq moliya sohasi xodimlari uchun toʻlanadigan ish haqining har bir dollari YaIMning 0,60 dollarga qisqarishiga olib kelishini hisoblab chiqishgan^[565]. Xalqaro hisob-kitoblar banki olib borgan tadqiqoti natijasida ham xuddi shunday xulosaga keldi, yaʼni moliya sanoati iqtisodiy oʻsish va tadqiqot/ishlanmalarga asoslangan sanoatlarga toʻsqinlik qiladi^[566].

Tarixiy statistika[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yalpi ichki mahsulot[tahrir | manbasini tahrirlash]

1790—2006-yilgi YaIM[tahrir | manbasini tahrirlash]