Wielka Aleja

aleja Zwycięstwa
Wrzeszcz, Aniołki
Obiekt zabytkowy nr rej. A-411 z 23.02.1967[1]
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 pomorskie

Miejscowość

Gdańsk

Długość

2 km

Przebieg
↑ Błędnik
światła 0 ul. 3 Maja (Brama Oliwska)
80 m ul. Kolejowa
światła 340 m ul. Chodowieckiego
światła 500 m ul. Orzeszkowej
630 m ul. Śniadeckich
680 m ul. Tuwima
830 m ul. Skłodowskiej-Curie
światła 1,0 km ul. Smoluchowskiego
światła 1,1 km ul. Traugutta
światła 1,7 km al. Hallera
1,8 km ul. Konarskiego
światła 1,9 km ul. Narutowicza
2,0 km ul. Puszkina
2,0 km ul. Piramowicza
↓ al. Grunwaldzka
Położenie na mapie Gdańska
Mapa konturowa Gdańska, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „aleja Zwycięstwa”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry znajduje się punkt z opisem „aleja Zwycięstwa”
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, blisko centrum na prawo u góry znajduje się punkt z opisem „aleja Zwycięstwa”
Ziemia54°22′05,5″N 18°37′51,2″E/54,368200 18,630900
Multimedia w Wikimedia Commons

Wielka Aleja – zabytkowa[1] aleja w Gdańsku, obecnie nosząca nazwę Alei Zwycięstwa. Przebiega przez dzielnice Wrzeszcz i Aniołki. Jest to najstarsza w Polsce tego rodzaju zachowana czterorzędowa aleja śródmiejska.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Chronologia nazwy[2][edytuj | edytuj kod]

  • niem. Langenfuhrtsche Allee (do 1822)
  • niem. Lindenallee
  • niem. Grosse Allee (do lat 30. XX w.)
  • niem. Hindenburg Allee (lata 30. XX w. - 1945)
  • aleja marszałka Rokossowskiego (1945 - 1956)
  • aleja Zwycięstwa (od 1956)

Do końca XIX wieku[edytuj | edytuj kod]

Początkowo były to tereny wsi Suchanino, nadane jako patrymonium Młodemu Miastu przez wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. W 1454 nastąpiło przejęcie terenów Młodego Miasta przez Stare Miasto (wolnizna). W XVII wieku były to tereny sporne między wsią Suchanino a miastem Gdańsk[3].

Pruski posterunek graniczny w Wielkiej Alei na ryc. Daniela Chodowieckiego z 1773

Aleja powstała w latach 1768-1770, na miejscu istniejącej od wieków drogi z Gdańska do Oliwy[4]. Inicjatorem i fundatorem był gdańszczanin Daniel Gralath (ur. 1708, zm. 1767), którego pomnik w formie głazu narzutowego znajduje się od 1900 w połowie Wielkiej Alei[5]. Fundusze zebrane na inwestycję wyniosły 100 tys. guldenów, jedno drzewko kosztowało 6 guldenów.

Wielką Aleję poprowadzono od nowożytnych fortyfikacji Bramy Oliwskiej (ówczesnej granicy Gdańska) do Wrzeszcza (ówcześnie samodzielnego miasta), sadząc w czterech rzędach 1416 lip (długowiecznych drzew) sprowadzonych z Holandii. Łączna szerokość alei wynosiła około trzydzieści metrów, a składała się ze środkowego pasa przeznaczonego dla pojazdów i dwóch pięciometrowych promenad dla pieszych[6]. Powstała niezwykle reperezentacyjna aleja łącząca oba miasta. Pierwotnie aleja sięgała do parku Uphagena, przez który od wieków płynie Potok Królewski, stanowiący naturalną granicę między Gdańskiem i Wrzeszczem[7]. Drzewa zostały posadzone co około 6 m, w tzw. mijankę (poszczególne rzędy przesunięte są w stosunku do siebie o około 3 m). Co najmniej do 1822 zwano ją Aleją Wrzeszczańską (Langenfuhrtsche Allee).

Pod koniec XVIII wieku gdańskie parafie zaczęły zakładać swoje cmentarze wzdłuż alei[8]. Po I rozbiorze Polski w 1772 w połowie alei została poprowadzona granica między Prusami, a nadal należącym do Polski Gdańskiem.

W 1807 został ostatecznie zniszczony, istniejący od XIV wieku (kilkakrotnie niszczony i odbudowywany), kościół i szpital świętych Aniołów. Budynki znajdowały się w miejscu, gdzie obecnie stoi czołg-pomnik T-34[4]. Podczas oblężenia Gdańska w 1807 broniący się Prusacy wycięli część drzewek, aby odsłonić pole ostrzału i oblężenia w 1813 drzewa zostały częściowo wycięte, jednak po każdym z nich były uzupełniane[6].

Wielka Aleja została włączona w granice administracyjne miasta 17 marca 1814[3]. W 1822 utrzymanie alei przejęły władze miejskie. Początkowo aleja służyła jako promenada, miejsce przejażdżek miłośników jeździectwa, następnie w 1872 pojawiły się tramwaje konne, a w 1896 elektryczne (zob. tramwaje w Gdańsku). W alei powstawały liczne kawiarnie, również z ogródkami. Najbardziej znane z nich to nieistniejąca Cztery Pory Roku (Vier Jahreszeiten), w miejscu której stanął czołg-pomnik oraz Połowa alei (Cafe Halbe Allee), po przeciwnej stronie[7]. W 1892 środkiem alei został poprowadzony główny kolektor ściekowy z Wrzeszcza do przepompowni na Ołowiance (skąd trafiały na pola irygacyjne na Stogach, w Sączkach). W latach 1896-97 powstał Park Steffensa (początkowo o pow. 4,3 ha), utworzony w miejscu istniejącego od ok. 1815 do 1895 cmentarza ubogich, sfinansowany z darowizny Franza Steffensa[9]. W maju 1900 władze miasta ufundowały w alei pomnik jej założycielowi Danielowi Gralathowi.

Od początku XX wieku[edytuj | edytuj kod]

Wielka Aleja, ok. 1900

Na początku XX wieku stworzono odgałęzienie alei w kierunku nowo powstałej Politechniki Gdańskiej, sadząc lipy wzdłuż drogi do uczelni.

3 września 1915 została otwarta hala sportowo-widowiskowa (Sporthalle) na 2000 miejsc (hala została po II wojnie światowej adaptowana na siedzibę Opery Bałtyckiej[10]).

W 1915 została wprowadzona nowa numeracja posesji, która została po wojnie przejęta bez zmian i obowiązuje do dzisiaj.

Zwiększony ruch samochodów spowodował przeprowadzenie rozległej modernizacji (zakończonej w 1926), polegającej na wydzieleniu torowiska, pokryciu asfaltem dwóch oddzielnych jezdni, utworzeniu dwóch ścieżek rowerowych oraz włączeniu Końskiego Traktu do systemu komunikacyjnego[6].

Widok w kierunku Oliwy
Odgałęzienie do politechniki (ul. Narutowicza)
Trakt Konny

Po śmierci w 1934 prezydenta Rzeszy Paula von Hindenburga, Wielka Aleja została nazwana jego imieniem.

Przed 1937 wydzielono z alei ówczesne domy o numerach od 1 do 7 i nadano tej uliczce nazwę Am Steffenspark (dzisiejsza ul. Kolejowa), ze względu na jej położenie przy Parku Steffensa[11].

W marcu 1945 drzewa stały się szubienicami dla osób, które zostały stracone przez hitlerowców w publicznych egzekucjach[6].

W 1962 władze Niemieckiej Republiki Demokratycznej powołały w Gdańsku konsulat generalny (zob. Konsulat Generalny Niemiec w Gdańsku), mieszczący się przy al. Zwycięstwa 23 (w zbudowanym przed 1933 budynku b. Klubu Żeglarskiego; arch. Albert Carsten). Po upadku NRD w 1990, budynek stał się siedzibą konsulatu generalnego RFN.

Wzdłuż dużej części alei były umiejscowione cmentarze różnych wyznań, których usuwanie rozpoczęło się w 1966[7]. Ok. 1970 r. znaczną część nagrobków wywieziono na pobliskie powstające osiedle Zielony Trójkąt na Młyniskach, gdzie zbudowano z nich murki oporowe trawników. W 2022 r. nagrobki nadal znajdowały się w tamtym miejscu[12]. W latach 1970-1972 na miejscu czterech starych cmentarzy (cmentarza katolickiego pw. św. Mikołaja i Królewskiej Kaplicy, cmentarza ewangelickiego pw. św. Katarzyny, cmentarza ewangelickiego pw. Najświętszej Marii Panny, cmentarza katolickiego pw. św. Józefa i św. Brygidy) został utworzony miejski park Akademicki o powierzchni około 9 ha. Zachowane zostały, bądź zaadaptowane ciągi komunikacyjne będące alejami cmentarnymi oraz pozostał starodrzew cmentarny[13].

W latach 1970-1976 przeprowadzone zostały prace remontowe torowiska i nawierzchni, a kosztem terenów zielonych powstała nowa, wschodnia jezdnia[6].

Obecnie Wielka Aleja (pod nazwą aleja Zwycięstwa), składa się z linii tramwajowej, dwóch trzypasmowych jezdni oraz Traktu Konnego - jednokierunkowej (w kierunku Głównego Miasta), dwupasmowej jezdni, poddanej w 2019 remontowi.

Wpisana została do rejestru zabytków jako Wielka Aleja ze szpalerami drzew, ob. Aleja Zwycięstwa, Gdańsk, nr rej.: 285 z 23.02.1967[1].

W 2006 w alei rosły 674 drzewa, w tym 385 z pierwotnych nasadzeń[14].

W 2006 w północnej części parku Akademickiego zostało wybudowane lapidarium upamiętniające zlikwidowane cmentarze gdańskie, w którym gromadzone są historyczne nagrobki z terenu Gdańska[13][15]. Pod koniec 2000 zostało oddane Multikino[16]. W sierpniu 2012 została zakończona budowa biurowca Opera Office (7300 m² powierzchni biurowej)[17].

13 marca 2021 na całej długości Alei ograniczono dopuszczalną prędkość z 70 do 50 km/h[18]. W październiku 2021 przyjęta została koncepcja rewaloryzacji Wielkiej Alei[19].

Pomnik założyciela alei Daniela Gralatha, w Wielkiej Alei
Opera Bałtycka
Jedna z willi
Teren jednego z dawnych cmentarzy
Park Steffensa
Czołg-pomnik w miejscu kościoła i szpitala św. Aniołów oraz kawiarni Cztery Pory Roku
Dawna kawiarnia Połowa alei
Dawny dom ogrodnika alei[14]
Multikino na Łące Majowej
Opera Office

Łąka Majowa[edytuj | edytuj kod]

Teren wzdłuż alei - pomiędzy wschodnim końcem ul. Smoluchowskiego, a budynkiem Opery Bałtyckiej - od końca XIX wieku należał do wojsk pruskich (Kleiner Exerzier-Platz). Zwany był Łąką Majową (Maifeld). Na jej terenie w latach 1940-1944 powstało kilkanaście (istniejących do niedawna) drewniano-ceglanych baraków, przeznaczonych dla robotników pracujących w niemieckim przemyśle zbrojeniowym[7].

Zabytki i interesujące miejsca[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 16 [dostęp 2015-09-16].
  2. ↑ Gdańskie ulice - Zwycięstwo Wielkiej Alei?. MM Trójmiasto - "Okiem Rzygacza".
  3. ↑ a b Jednostki morfogenetyczne Gdańska. [dostęp 2009-01-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-20)].
  4. ↑ a b Szpital Wszystkich Bożych Aniołów. [dostęp 2013-05-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-04)].
  5. ↑ Pomnik Daniela Gralatha. zdiz.gda.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-14)].
  6. ↑ a b c d e Wielka Aleja - historia cz. I
  7. ↑ a b c d Wielka Aleja - historia cz. II
  8. ↑ Gdańsk - miasto wielu cmentarzy. przewodnik.trojmiasto.pl, 1 listopada 2010.
  9. ↑ PARK STEFFENSA. gedanopedia.pl.
  10. ↑ Wydarzyło się w Gdańsku. gdansk.pl.
  11. ↑ Ulica Kolejowa. danzig.at.
  12. ↑ Tomasz Larczyński, Odnaleźliśmy zaginione nagrobki z Wielkiej Alei, „Trojmiasto.pl”, 29 stycznia 2022 [dostęp 2022-12-21].
  13. ↑ a b ZDiZ w Gdańsku Park Akademicki. [dostęp 2012-10-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-28)].
  14. ↑ a b Wielka Aleja - historia cz. III
  15. ↑ Gdańskie lapidaria. zdiz.gda.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-04)].
  16. ↑ Już niedługo otwarcie Multikina. trojmiasto.pl, 26 października 2000.
  17. ↑ Opera Office. Inwestycja.. operaoffice.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-10-08)].
  18. ↑ Michał Tokarczyk: Od jutra ważna zmiana w Gdańsku: wolniej na al. Zwycięstwa i Grunwaldzkiej. 2021-03-12. [dostęp 2021-03-13].
  19. ↑ Wielką Aleję Lipową w Gdańsku czekają zmiany. Zwężone pasy ruchu, nowe rośliny i chodnik. 2021-10-23. [dostęp 2021-10-24].
  20. ↑ Park Steffensa. zdiz.gda.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-28)].

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Jednostki morfogenetyczne okręgu Wrzeszcz
Jednostki
Podjednostki
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wielka_Aleja&oldid=72743993”