Lipa
| ||
 Morfologia (lipa drobnolistna) | ||
| Systematyka[1] | ||
| Domena | eukarionty | |
| Królestwo | rośliny | |
| Klad | rośliny naczyniowe | |
| Klad | rośliny nasienne | |
| Klasa | okrytonasienne | |
| Klad | różowe | |
| Rząd | ślazowce | |
| Rodzina | ślazowate | |
| Rodzaj | lipa | |
| Nazwa systematyczna | ||
| Tilia L. Sp. Pl. 514. 1753 | ||
Lipa (Tilia) – rodzaj długowiecznych drzew należący do podrodziny lipowatych. Rosną w umiarkowanej strefie półkuli północnej. Zalicza się do niego ok. 30 gatunków. Gatunkiem typowym jest Tilia europaea L.[2]
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pień
- Czasami z odrostami u podstawy, stosunkowo krótki, przeważnie prosty, u starszych okazów bardzo gruby.
- Kora
- Ciemnoszara lub szarobrunatna, z biegnącymi wzdłuż spękaniami i sieciowato rozgałęzionymi listewkami, jednak niezbyt grubo i głęboko rzeźbiona.
- Pąki
- Z dwoma lub trzema łuskami mogą być bardzo różnej wielkości, podłużnie owalne, z przodu zaokrąglone.
- Liście
- Pojedyncze, skrętoległe, sercowate, u nasady często lekko asymetryczne. Brzegi karbowano-piłkowane.
- Kwiaty
- Obupłciowe, żółte lub białe, zebrane w baldachogrona lub dwuramienne wierzchotki. Do osadki kwiatostanu przyrośnięta jest podłużna podsadka. Płatków korony i działek kielicha po 5, słupek 1, pręciki liczne. U części gatunków występują płonne pręciki, tzw. prątniczki.
- Owoc
- 1–3 nasienny orzeszek.
Biologia[edytuj | edytuj kod]
Rośliny wieloletnie. Są to drzewa dość długowieczne. W Polsce najbardziej okazałe drzewa tego rodzaju rosną w miejscowości Cielętniki (gmina Dąbrowa Zielona, woj. śląskie – obwód 922 cm (2007)[3] (drzewo zostało niemal w całości powalone nocy z 5 na 6 października 2017 przez orkan Ksawery[4])) oraz Siemkowice (woj. łódzkie) – obwód 716 cm (2012)[5].
Kwiaty są zwykle pachnące i miododajne.
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
- Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system system APG III z 2009)
Należy do podrodziny Tilioideae, rodziny ślazowatych Malvaceae, rzędu ślazowców, kladu różowych (rosids) w obrębie okrytonasiennych (Magnoliophyta )[1][6].
- Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa ukęślowe (Dilleniidae Takht. ex Reveal & Tahkt.), nadrząd Malvanae Takht., rząd ślazowce (Malvales Dumort.), podrząd Tiliineae Rchb., rodzina lipowate (Tiliaceae Juss.), podrodzina Tilioideae Arn., plemię Tilieae Bartl., podplemię Tiliinae A, Dumont., rodzaj lipa (Tila L.)[7].
- Gatunki dziko rosnące w Polsce
- lipa drobnolistna (Tilia cordata Mill.),
- lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos Scop.)
- Gatunki uprawiane (wybór)[8]
- lipa amerykańska (Tilia americana L.)
- lipa holenderska (Tilia × europaea L.)
- lipa japońska (Tilia japonica (Miq.) Simonk.)
- lipa wonna ( Tilia insularis Nakai)
- lipa krymska (Tilia × euchlora K. Koch)
- lipa mongolska (Tilia mongolica Maxim.)
- lipa srebrzysta (Tilia tomentosa Moench)
- Wykaz gatunków
Według Plants of the World w obrębie tego rodzaju rozróżniono 32 gatunki[9].
|
|
- Mieszańce międzygatunkowe
|
|
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
- Rośliny ozdobne – często sadzone w parkach jako drzewa alejowe, przy kościołach.
- Drewno cenne, miękkie, łatwe w obróbce, stosowane w rzeźbiarstwie, snycerstwie, do wyrobu instrumentów muzycznych.
- Cenna roślina miododajna.
- Drewno lipy było uznawane przez Indian Ameryki Północnej za najlepsze drewno do ługowania (procesu moczenia niektórych roślin w roztworze popiołu drzewa liściastego w celu wytrącenia szkodliwych substancji).
- Rośliny lecznicze:
- Surowiec zielarski: Kwiatostan (lipa drobnolistna i lipa szerokolistna), do leczenia dawniej używano nie tylko kwiatów, lecz również kory i liści. Kwiatostan zawiera ponad 20 flawonoidów, fitosterole, terpeny, garbniki, pektyny, olejek eteryczny, kwasy organiczne, sole mineralne, witaminę C i PP.
- Działanie: Napar z kwiatów lipy działa napotnie i przeciwgorączkowo, moczopędnie, sokopędnie, uspokajająco oraz przeciwskurczowo. Łagodzi także kaszel.
Lipa w kulturze[edytuj | edytuj kod]
Rodło z liściem lipowym – odznaka młodzieży polskiej w Niemczech
- Lipa uznawana jest za narodową roślinę Czechów (pojawia się na fladze prezydenckiej), Słowaków, Słoweńców (nieoficjalna waluta Słowenii z lat 1989–1990), Serbów Łużyckich (m.in. w logo organizacji Domowina). W Chorwacji zdawkowa jednostka monetarna nosi nazwę lipa.
- Liść lipowy był także w okresie międzywojennym symbolem polskiej mniejszości w Niemczech używanym przez Związek Polaków w Niemczech. W latach 1924–1939 był elementem znaku młodzieży polskiej w Niemczech.
- Lipa była opisywana przez wielu poetów i pisarzy. Najbardziej znana jest fraszka Na lipę autorstwa Jana Kochanowskiego. Juliusz Słowacki w swej „Podróży na Wschód”, myśląc z tęsknotą o Polsce, wyznaje: „Lubiłem lipę, co nad sławnym Janem”. Maria Konopnicka, znakomita znawczyni chłopskich obyczajów pisała: „Kołysz mi się, kołysz, kołysko lipowa! Niechaj cię, Jasieńku, Pan Jezus zachowa!”.
- Ślady uwielbienia lipy przetrwały do dziś w nazwach niektórych miejscowości – Święta Lipa, Świętolipie, Święte Lipy... a wieś Święta Lipka (na granicy Warmii i Mazur, nad jeziorem Dejnowo) jeszcze długo po przyjęciu chrześcijaństwa słynęła jako przybytek pogańskich bogów. Dawni Słowianie wierzyli[10], że lipa ochrania przed piorunami, a dotknięcie jej pnia uzdrawia. W mitologii rzymskiej drzewo to poświęcone było bogini Wenus.
- Nazwa miesiąca lipca pochodzi od kwitnących wówczas lip.
- W gminie Lipnica Murowana tradycyjnymi wyrobami są miód lipowy oraz herbata z kwiatów lipy "Lipnicka lipina"[11] (która została wpisana w 2014 r. na Listę Produktów Tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi).
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2010-02-19].
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-03].
- ↑ Program Ochrony Środowiska dla Gminy Dąbrowa Zielona (pol.). Gmina Dąbrowa Zielona. [dostęp 2013-02-05].
- ↑ Piotr Ciastek: Najstarsza lipa w Polsce zniszczona przez orkan Ksawery. Zobaczcie, co zostało z lipy w Cielętnikach. dziennikzachodni.pl, 7.10.2017. [dostęp 2020-11-23].
- ↑ Przyroda (pol.). W: Portal Gminy Siemkowice [on-line]. [dostęp 2013-02-05].
- ↑ United States Department of Agriculture Agricultural Research Service: Family: Malvaceae Juss. (ang.). Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-19].
- ↑ Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Tilia (ang.). The Compleat Botanica. [dostęp 2009-04-03].
- ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica : ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
- ↑ Tilia L. (ang.). Plants of the World Online. [dostęp 5 grudnia 2020].
- ↑ Praca zbiorowa: Oxford – Wielka Historia Świata. Cywilizacje Europy. Anglia – Słowianie. Cywilizacje Australii i Oceanii. Papuasi. T. 13. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 72. ISBN 83-7425-368-1.
- ↑ Stowarzyszenie "Na Śliwkowym Szlaku", www.nasliwkowymszlaku.pl [dostęp 2018-01-18] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Bugała W. 1991. Drzewa i krzewy dla terenów zieleni. PWRiL, Warszawa. ISBN 83-09-00013-8
- W. Kulesza: Klucz do oznaczania drzew i krzewów. Warszawa: PWRiL, 1955.
- Anna Mazerant-Leszkowska: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.
- Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
- Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.