Powiat brasławski (II Rzeczpospolita)
| powiat | |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Data powstania | 31 października 1919 | ||||
| Siedziba | |||||
| Powierzchnia | 4217,1 km² | ||||
| Populacja (1931) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość | 33,9 os./km² | ||||
| Szczegółowy podział administracyjny | |||||
| |||||
Położenie na mapie województwa | |||||
_(2).jpg)
Powiat brasławski – powiat utworzony 31 października 1919 r. pod Zarządem Cywilnym Ziem Wschodnich z części dawnych powiatów nowoaleksandrowskiego (jezioroskiego) z guberni kowieńskiej (gminy Brasław, Dryświaty, Dukszty, Opsa, Plusy, Rymszany, Słobódka, Smołwy i Widze) i iłłuksztańskiego (lub iłłukciańskiego) z guberni kurlandzkiej (gminy Borów, Boruny, Demeń, Kałkuny, Skrudelino, Sołonaj) z tymczasową siedzibą w miasteczku Brasław, wszedł w skład okręgu wileńskiego[1][2].
W lipcu 1920 roku obszar dawnego powiatu iłłuksztańskiego składający się z sześciu gmin o łącznej powierzchni 1,5 tys. km² (Borów, Boruny, Demeń, Kałkuny, Skrudelino, Sołonaj) został wcielony do Łotwy. Obszar ten jest jedynym skrawkiem terytorium podlegającym pod polską administrację w latach międzywojennych, który obecnie należy do Łotwy[2][3].
Istnieje rozbieżność w określaniu przynależności ponadpowiatowej północno-zachodnich gmin powiatu brasławskiego (gminy Brasław, Dryświaty, Dukszty, Opsa, Plusy, Rymszany, Słobódka, Smołwy i Widze) na przełomie lat 1921–1922. Dz.U. z 1922 r. nr 26, poz. 213 (Art. 1) wymienia powiat brasławski jako jeden z 5 powiatów (obok wileńskiego, oszmiańskiego, święciańskiego i trockiego) Ziemi Wileńskiej, nad którą objęto władzę państwową w 1922 roku (czyli obszary wchodzące w skład Litwy Środkowej). Natomiast Skorowidz miejscowości RP wydany przez GUS w 1923 roku wylicza powiat brasławski jako jeden z 4 powiatów (obok duniłowickiego, dziśnieńskiego i wilejskiego), które w 1922 roku wydzielono z woj. nowogródzkiego i wcielono do Ziemi Wileńskiej, podając równocześnie szczegółową statystykę dla omawianych gmin z 30 września 1921 roku. Także inne źródła (m.in. mapy) podają informacje o przyłączeniu na przełomie lat 1921–1922 do Litwy Środkowej powiatów brasławskiego i lidzkiego[4][5]. Rozbieżność ta wynika z różnych interpretacji przeprowadzonych na terenie powiatu brasławskiego (a także lidzkiego) wyborów do Sejmu Wileńskiego na mocy uchwały Sejmu RP z 16 listopada 1921, która zakończyła walkę polityczną na tych terenach. Adam Mielcarek twierdzi że powiaty brasławski i lidzki faktycznie do Litwy Środkowej nie należały[2].
1 stycznia 1926 roku do powiatu brasławskiego przyłączono z powiatu dziśnieńskiego 8 gmin: Bohiń, Czeressa, Druja, Jody, Leonpol, Miory, Nowy Pohost i Przebrodzie, odłączono natomiast gminę Dukszty, którą włączono do powiatu święciańskiego[6].
20 stycznia 1926 roku powiat brasławski wszedł w skład nowo utworzonego województwa wileńskiego II Rzeczypospolitej. Powiat od północy graniczył z Łotwą, a od północnego wschodu z Białoruską Socjalistyczną Republiką Radziecką.
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Według spisu ludności w grudniu 1919 roku powiat brasławski okręgu wileńskiego ZCZW zamieszkiwało 82 513 osób, z których 52,5% zadeklarowało się jako Polacy, 15,3% – Białorusini, 15,0% – Litwini, 3,9% – Żydzi, 13,2% – przedstawiciele innych narodowości (głównie Rosjanie). Na terytorium powiatu znajdowało się 1901 miejscowości, z których 2 miały ponad 1 tys. mieszkańców. Największą z nich był Brasław z 1235 mieszkańcami[7].
W 1921 roku powiat liczył 124 036 mieszkańców. Według spisu powszechnego z 1931 roku, powiat zamieszkiwało 143 161 osób, z których zadeklarowało jako język ojczysty: polski – 93 958 (65,6%), białoruski – 23 138 (16,2%), rosyjski – 14 551 (10,2%), jidysz – 6846 (4,8%), litewski – 3490 (3%). Katolicyzm wyznawało 89 020 osób (62,2%), prawosławie – 29 672 (20,7%), inne religie chrześcijańskie – 16 183 (11,3%), judaizm – 7703 (5,4%)[8].
Według Alfonsa Krysińskiego i Wiktora Ormickiego, terytorium powiatu wchodziło w skład tzw. zwartego obszaru białorusko-polskiego, to znaczy prawosławna ludność białoruska zamieszkiwała jedynie tereny wiejskie, zaś w większych miejscowościach dominowali Polacy[9].
Oświata[edytuj | edytuj kod]
W powiecie brasławskim okręgu wileńskiego ZCZW w roku szkolnym 1919/1920 działało 35 szkół powszechnych. Ogółem uczyło się w nich 1574 dzieci i pracowało 38 nauczycieli[10].
Gminy[edytuj | edytuj kod]
- Brasław
- Dryświaty
- Dukszty[11]
- Opsa
- Plusy
- Rymszany
- Słobódka
- Smołwy
- Widze
- Bohiń[12]
- Jody[12]
- Nowy Pohost[12]
- Przebrodzie[12]
- Drujsk[12]
- Miory[12]
- Leonpol[12]
- Czerez[12]
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 25, poz. 257.
- ↑ a b c Adam Janusz Mielcarek: Podziały terytorialno – administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2008.
- ↑ P. Łossowski: Łotwa nasz sąsiad. Warszawa: 1990.
- ↑ Andrzej Gawryszewski: Ludność Polski w XX wieku, 2005.
- ↑ Atlas Historyczny Polski, PKWK, 1967.
- ↑ Dz.U. z 1925 r. nr 67, poz. 472.
- ↑ I. Tablice ogólne. W: Zeszyt VII. Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). Lwów – Warszawa: Książnica Polska T-wa Naucz. Szkół Wyższych, 1920, s. 25, 31, seria: Prace geograficzne wydawane przez Eugenjusza Romera.
- ↑ Drugi Powszechny Spis Ludności z dn. 9 XII 1931 r.: mieszkania i gospodarstwa domowe, ludność, stosunki zawodowe: województwo wileńskie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1936. [dostęp 2008-08-17].
- ↑ Marek Wierzbicki: Stosunki polsko-białoruskie przed wrześniem 1939. W: Marek Wierzbicki: Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką 1939–1941. Wyd. 2. Warszawa: Stowarzyszenie Kulturalne Fronda, 2007, s. 25–43, seria: Biblioteka historyczna Frondy. ISBN 978-83-88747-76-2.
- ↑ Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział VII. Szkolnictwo na ziemiach podległych Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich. W: Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 242. ISBN 83-88973-60-6. (pol.).
- ↑ 1 stycznia 1926 roku wyłączona z powiatu brasławskiego i przyłaczona do powiatu święciańskiego (Dz.U. z 1925 r. nr 67, poz. 472).
- ↑ a b c d e f g h Przyłączona 1 stycznia 1926 roku z powiatu dziśnieńskiego (Dz.U. z 1925 r. nr 67, poz. 472).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Zeszyt VII. Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). Lwów – Warszawa: Książnica Polska T-wa Naucz. Szkół Wyższych, 1920, s. 50, seria: Prace geograficzne wydawane przez Eugenjusza Romera.
- Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 447. ISBN 83-88973-60-6.
