Gerçeklik

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Gerçeklik veya hakikat, günlük kullanımdaki anlamıyla, "var olan her şey" demektir. Bilimde, dinde ve felsefede farklı anlamları vardır. Düşünceden bağımsız olarak zamanda ve mekanda yer kaplayan her şey gerçektir. Herhangi bir şeyin gerçekliği insan zihnine bağlı olmaksızın var olmasıdır.

Gerçeklik[değiştir | kaynağı değiştir]

Gerçeklik, günlük kullanımıyla, haddi zatında var olan şeylerin durumudur. Gerçeklik terimi, en geniş anlamıyla, görülebilir yahut idrak edilebilir olsun ya da olmasın her şeyi içerir. Gerçeklik, bu bağlamda; varlık, varoluş ile sınırlı tutulmuş olsa da, varlık ve yokluğu kapsar. Diğer bir deyişle, gerçeklik, felsefi alanda hiçliğin ve onun fiziksel obje ya da süreçlere sahip diğer konseptlerle uyuşmasının biçimsel bir mefhumu, bir kavrayışıdır. Batı felsefesinde kullanılan anlamıyla, gerçeklik tasavvuru ve doğasının seviye ya da düzeyleri vardır. Bu seviyeler; en özelinden en disiplinli, ihtiyatlısına doğru: Fenomenolojik gerçeklik, hakikat, doğruluk ve aksiyomdur.

Fenomenolojik Gerçeklik[değiştir | kaynağı değiştir]

En esaslı ve en öznel seviyede, bir tek birey tarafından görülen gerçekliği kişisel tecrübeler, merak, sorgulama ve vakanın öznel yorumu gerektiren seçicilik şekillendirir. Ve bu sebeple fenomenolojik olarak isimlendirilir. Gerçekliğin bu formu diğerleri tarafından da içeriliyor olabilir, ama zaman zaman başka bir kimse tarafından kabul edilmemiş ya da tecrübe edilmemiş olması hasebiyle emsalsiz olabilir. Deneyim çeşitlerinin birçoğunun tinsel farz edildiği form, gerçekliğin bu düzeyinde bulunur. Fenomenolojik bakış açısıyla; gerçeklik hayret verici nitelikte gerçektir ve gerçek-dışılık ise var olmayandır. Bu gerçeklik bireyin kavrayışı, bireyin şahsiyetine, mihrak ve salahiyetine isnat edilebilir, kişinin sadece doğru olduğuna inanmak istediği şeyi görmesine yol açar. Bu fenomenolojik tanım kesinlikle Husserlci değildir. Bakıldığında Husserl’in fenomenolojisi; bilincin dışındaki birçok şey ve bilinç doğasının temelinde yatanı görmeyi içeren bilincin içyapısının bir analizidir.

Hakikat[değiştir | kaynağı değiştir]

Post-modernizm ve Post-yapısalcılık gibi, felsefedeki daha az realist eğilimlere göre hakikat öznel bir niteliğe sahiptir. Bir ya da iki birey tarafından belirli bir olayın açıklaması ve deneyiminde fikir birliğine varıldığı zaman, olay ya da deneyim ile ilgili görüş birliği şekillenmeye başlar. Bu birkaç birey ya da daha büyük gruplar tarafından da paylaşılır, sonra insanların kesin bir tespiti yoluyla kabul edilip anlaşılan bir hakikat olur.-umumun fikri olan gerçeklik. Bu suretle, belirli bir grup kabul görmüş hakikatlerin kesin bir bilgisine sahip olurken, bir diğeri farklı hakikat bilgilerine sahiptir. Bu da farklı topluluk ve milletlerin, dış dünyanın çeşitli ve son derece farklı hakikatine ve gerçekliğin bilgisine sahip olmalarına yol açar. İnsanlar ya da toplumların din ve inançları, sosyal yapılarına uygun gerçeklik düzeyinin güzel bir örneğidir. Eğer biri konuşup diğeri dinliyorsa, hakikat yalnızca hakikat olarak düşünülemez, çünkü bireysel eğilim ve hata yapabilirlilik, kesinlik ya da nesnelliğin kolay elde edilebilir olduğu fikrine meydan okur. Anti-realistler için herhangi bir son, nesnel hakikate erişme olanaksızlığı, sosyal olarak kabul görmüş umumun fikri olanın ötesinde bir hakikatin olmadığı anlamına gelir. (Buna rağmen, bu hakikatler olduğuna, tek bir hakikat olmadığına delalet eder.) Realistler için, dünyanın belirli doğruların bilgisi olması, insanların bağımsızlığını ele geçirir ve bu doğrular hakikatin son hakemidirler. Michael Dummet bunu “bivalens prensibi” terimiyle açıklar. ‘Bayan Macbeth üç çocuğa sahipti ya da değildi, bir ağaç yıkılır ya da yıkılmaz.’ Bir açıklama, şayet bu doğrulara tekabül ederse, doğru olacaktır, uygunluk onaylanamasa dahi… Bu yolla hakikatin realist ve anti-realist tasavvuru arasındaki çatışma; doğruların bilinebilirlik, elde edilebilirlik anlamında epistemik erişebilirliğine yönelttikleri karşı koyuşlarda kendini gösterir.

Doğru[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğru esaslı bir prensip olarak anlaşılan bir fenomendir. Nadiren kişisel bir yoruma konu olabilir. Çoğu zaman doğal dünyanın gözlemlenen bir fenomenidir. ‘dünyanın birçok yerinde güneşin doğudan yükseldiği’ savı, bir doğrudur. Hangi yarım küreden olursa olsunlar, hangi dili konuşursa konuşsunlar, bu sav, herhangi bir gruba ya da ulusa ait olan tüm insanlar için doğrudur. Kopernik teorisiyle desteklenen, Galileo’nun ‘güneş, güneş sistemin merkezidir’ savı doğal dünyanın bir doğrusunu dile getirmektedir. Buna karşın, yaşamı süresince Galileo, bu doğru sav için gülünç bulunmuştur, çünkü çok az insan, bu savı bir hakikat olarak kabul etmeye ilişkin fikir birliğine varmıştır. Daha az sayıda sav, çeşitli toplumlar tarafından paylaşılan birçok hakikat ile karşılaştırıldığında, dünyada muhteva açısından gerçekçidir. Bunlar ise, sayısız bireysel dünya görüşünden çok daha azdırlar. Bilimsel keşif, deneyim, yorum ve analizin birçoğu bu düzeyde yapılır. Gerçekliğin bu bakış açısı Philip K. Dick’in açıklaması olan “Gerçeklik, ona inanmayı bıraktığın vakit, kaybolup gitmeyendir.” cümlesi ile çok güzel bir şekilde dile getirilmiştir.

Gerçeklik, yalnızca hayali olanın, var olmayanın veya gerçek olmayanın aksine, evrende gerçek olan veya var olan her şeyin toplamı veya tümüdür. Terim aynı zamanda varlıkların varlığını belirten ontolojik statüye atıfta bulunmak için de kullanılır.[1] Fiziksel anlamda gerçeklik, hem bilineni hem de bilinmeyeni kapsayan bir sistemin bütününü oluşturur.[2]

Gerçekliğin veya varlığın doğasına ilişkin felsefi sorular, Batı felsefe geleneğinde metafiziğin önemli bir dalı olan ontoloji başlığı altında ele alınmaktadır. Ontolojik sorular aynı zamanda bilim felsefesi, din, matematik ve felsefi mantık dahil olmak üzere felsefenin çeşitli dallarında da yer alır. Bunlar arasında yalnızca fiziksel nesnelerin gerçek olup olmadığı (yani fizikalizm), gerçekliğin temelde maddi olmayan olup olmadığı (örneğin idealizm), bilimsel teoriler tarafından öne sürülen varsayımsal gözlemlenemeyen varlıkların var olup olmadığı, bir 'Tanrı'nın var olup olmadığı, sayıların ve diğer soyut ve somutsoyut nesnelerin var olup olmadığı ve olası dünyaların var olup olmadığı hakkındaki sorular yer almaktadır. Epistemoloji neyin ve nasıl bilinebileceği veya muhtemel olarak çıkarılabileceği ile ilgilenir; modern dünyada gerçekliği belirlemek veya araştırmak için kaynak ve yöntem olarak akıl, ampirik kanıt ve bilime vurgu yapılır.

Dünya görüşleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünya görüşleri ve teorileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaygın bir günlük kullanımda "gerçeklik", "gerçekliğe yönelik algılar, inançlar ve tutumlar" anlamına gelir ("Benim gerçekliğim senin gerçekliğin değil." örneğinde olduğu gibi). Bu genellikle bir konuşmanın taraflarının neyin gerçek olduğuna dair derinden farklı anlayışlar üzerinde tartışmama konusunda hemfikir olduklarını veya aynı fikirde olmaları gerektiğini belirten bir konuşma dili olarak kullanılır. Örneğin, arkadaşlar arasındaki dini bir tartışmada kişi şöyle diyebilir (mizah amaçlı): "Aynı fikirde olmayabilirsiniz ama benim gerçekliğimde herkes cennete gider."

Gerçeklik, onu dünya görüşlerine veya bunların bir kısmına (kavramsal çerçeveler) bağlayacak şekilde tanımlanabilir: Gerçeklik, gözlemlenebilir olsun veya olmasın her şeyin, yapıların (gerçek ve kavramsal), olayların (geçmiş ve şimdiki) ve fenomenlerin bütünlüğüdür. Bu, (ister bireysel ister ortak insan deneyimine dayalı olsun) bir dünya görüşünün nihai olarak tanımlamaya veya haritalandırmaya çalıştığı şeydir.

Bir Dünya görüşü veya Weltanschauung, bir bireyin veya toplumun tüm bilgisini, kültürünü ve bakış açısını kapsayan temel bilişsel yönelimdir.[3] Bir dünya görüşü doğa felsefesini içerebilir; temel, varoluşsal ve normatif önermeler; veya temalar, değerler, duygular ve etik.[4]

Fizik, felsefe, sosyoloji, edebi eleştiri ve diğer alanlardaki belirli fikirler, çeşitli gerçeklik teorilerini şekillendirir. Böyle bir teori, her birimizin gerçeklikle ilgili sahip olduğu algıların veya inançların ötesinde, kelimenin tam anlamıyla ve basitçe hiçbir gerçekliğin olmadığıdır.[kaynak belirtilmeli] Bu tür tutumlar şu popüler ifadede özetlenmiştir: "Algı gerçekliktir" veya "Hayat, gerçeği nasıl algıladığınızdır" veya "gerçeklik, yanına kalabileceğiniz şeydir" (Robert Anton Wilson), ve anti-realizmi belirtirler; yani, açıkça kabul edilsin ya da edilmesin, nesnel bir gerçekliğin olmadığı görüşü.

Bilim ve felsefe kavramlarının çoğu sıklıkla kültürel olarak ve sosyal olarak tanımlanır. Bu fikir Thomas Kuhn tarafından Bilimsel Devrimlerin Yapısı (1962) adlı kitabında detaylandırılmıştır. Peter L. Berger ve Thomas Luckmann tarafından yazılan bilgi sosyolojisi hakkında bir kitap olan Gerçekliğin Sosyal İnşası 1966'da yayınlandı. Gerçeğin anlaşılması için bilginin nasıl elde edildiğini ve kullanıldığını açıkladı. Tüm gerçeklikler arasında, günlük yaşamın gerçekliği en önemlisidir çünkü bilincimiz, günlük yaşam deneyiminin tamamen farkında olmamızı ve dikkatli olmamızı gerektirir.

İlgili kavramlar[değiştir | kaynağı değiştir]

A priori ve a posteriori[değiştir | kaynağı değiştir]

Latince: A priori ("önceden") ve Latince: a posteriori ("sonradan"), felsefede bilgi, gerekçe veya argüman türlerini deneyime güvenmelerine göre ayırmak için kullanılan Latince ifadelerdir. Latince: A priori bilgi herhangi bir deneyimden bağımsızdır. Örnekler arasında matematik,[i] totolojiler ve saf akıldan çıkarım yer alır.[ii] Latince: A posteriori bilgi ampirik kanıtlara dayanır. Örnekler çoğu bilim alanını ve kişisel bilginin yönlerini içerir.

Potansiyellik ve asıllık[değiştir | kaynağı değiştir]

Felsefede 'potansiyellik ve asıllık,[5] Aristoteles'in Fizik,Metafizik, Nicomachean Ethics ve De Anima eserlerinde hareket, nedensellik, etik ve fizyolojiyi analiz etmek için kullandığı birbiriyle yakından bağlantılı bir çift prensiptir.[6]

Bu bağlamda potansiyel kavramı genel olarak bir şeyin sahip olduğu söylenebilecek herhangi bir "olasılığı" ifade eder. Aristoteles tüm olasılıkları aynı saymamış, koşullar uygun olduğunda ve hiçbir şey onları durduramadığında kendiliğinden gerçekleşen olasılıkların önemine vurgu yapmıştır.[7]

Asıllık, potansiyelin aksine, bir olasılığın tam anlamıyla gerçek hale geldiği durumda, bir olasılığın uygulanmasını veya gerçekleşmesini temsil eden hareket, değişim veya faaliyettir.[8]

İnanç[değiştir | kaynağı değiştir]

İnanç, bir önermenin doğru olduğuna ya da bir durumun söz konusu olduğuna ilişkin öznel bir tutumdur. Öznel bir tutum, bir şey hakkında bir duruşa, tepkiye veya görüşe sahip olmanın zihinsel durumudur.[9] Epistemoloji'de filozoflar "inanç" terimini dünyayla ilgili doğru ya da yanlış olabilen tutumları ifade etmek için kullanırlar.[10] Bir şeye inanmak onu doğru kabul etmektir; örneğin karın beyaz olduğuna inanmak, "kar beyazdır" önermesinin doğruluğunu kabul etmekle karşılaştırılabilir. Ancak bir inanca sahip olmak aktif içgözlem gerektirmez. Örneğin, çok az kişi yarın güneşin doğup doğmayacağını dikkatle düşünür, sadece doğacağı varsayımıyla hareket eder. Dahası, inançların "meydana geliyor veya gözlemlenebiliyor" olması gerekmez (örneğin aktif olarak "kar beyazdır" diye düşünen bir kişi), bunun yerine "mizaçsal" olabilir (örneğin karın rengi sorulduğunda "kar beyazdır" diyen bir kişi).[10] Çağdaş filozofların inançları tanımlamaya çalıştığı çeşitli yollar vardır:

  1. dünyanın nasıl olabileceğine dair temsiller olarak (Jerry Fodor),
  2. bazı şeyler doğruymuş gibi davranma eğilimleri olarak (Roderick Chisholm),
  3. birinin eylemlerini anlamlandırmaya yönelik yorumlayıcı şemalar olarak (Daniel Dennett ve Donald Davidson),
  4. belirli bir işlevi yerine getiren zihinsel durumlar olarak (Hilary Putnam).

Bazıları aynı zamanda inanç kavramımıza önemli revizyonlar önermeye çalıştılar. Bunlar arasında, doğal dünyada bizim halk psikolojisi inanç kavramımıza karşılık gelen hiçbir olgunun olmadığını savunan inançla ilgili elemeciler de bulunmaktadır (Paul Churchland). İki değerlikli inanç kavramımızı ("ya bir inancımız var ya da bir inancımız yok") daha hoşgörülü, olasılıkçı inanç kavramıyla ("inanç ile inançsızlık arasında basit bir ikilem değil, inancın derecelerinin geniş bir yelpazesi vardır") değiştirmeyi amaçlayan formel epistemologlar da var.[10][11]

İnançlar çeşitli önemli felsefi tartışmaların konusudur. Dikkate değer örnekler şunları içerir:

  1. "Çeşitli kanıtlar sunulduğunda kişinin inançlarını gözden geçirmesinin akılcı yolu nedir?",
  2. "İnançlarımızın içeriği tamamen zihinsel durumlarımız tarafından mı belirleniyor yoksa ilgili gerçeklerin inançlarımız üzerinde herhangi bir etkisi var mı (örneğin, bir bardak su tuttuğuma inanıyorsam, bu, suyun H2O olduğu yönündeki zihinsel olmayan gerçek, bu inancın içeriğinin bir parçası mıdır)?",
  3. "İnançlarımız ne kadar ince tanelidir, yoksa büyük taneli mi?"
  4. "Bir inancın dilde ifade edilebilmesi mümkün mü olmalı, yoksa dil ile ifade edilemeyen inançlar da var mıdır?"[10]

İnanç çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Büyücülük inançlarının sosyo-demografik bağlantıları[12]

Belirli inançları, inanç türlerini ve inanç kalıplarını araştıran araştırmalar vardır. Örneğin, bir çalışma, dünya çapında cadılık inancının çağdaş yaygınlığını ve ilişkilerini tahmin etmiştir; bu inanç (verilerine göre) uluslar arasında %9 ile %90 arasında değişmektedir ve küresel olarak dünya görüşlerinde hala yaygın bir unsurdur. Aynı zamanda daha düşük "yenilikçi faaliyet", daha yüksek düzeyde kaygı, daha düşük yaşam beklentisi ve daha yüksek dindarlık gibi ilişkileri de gösterir.[12][13] Diğer araştırmalar, yanlış bilgiye yönelik inançları ve yanlış bilgiye karşı alınan önlemlerle ilgili olanlar da dahil olmak üzere bunların düzeltilmeye karşı direncini araştırıyor. İnsanları yanlış inanç oluşumuna karşı savunmasız bırakan bilişsel, sosyal ve duygusal süreçleri tanımlar.[14] Bir çalışma, ABD'de iklim değişikliğini hafifletme politikalarına yönelik genel halk desteğinin hafife alınması gibi, kamuoyunun yanlış olduğu gösterilen yaygın algılarına atıfta bulunan sahte sosyal gerçeklik kavramını ortaya koydu.[15][16] Çalışmalar ayrıca, psikedeliklerin bazı kullanımlarının, bazı insanlarda bilincin çeşitli varlıklara (bitkiler ve cansız nesneler dahil) atfedilmesinin artması ve panpsişizm ve kaderciliğe doğru atfedilmesi gibi belirli şekillerde inançları değiştirebileceğini öne sürdü.[17][18]

Batı felsefesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Felsefe, gerçeklik konusunun iki farklı yönünü ele alır: gerçekliğin doğası ve zihin (aynı zamanda dil ve kültür) ile gerçeklik arasındaki ilişki.

Ontoloji, varlık felsefesi ya da varlıkbilim, temel sorunu varlık olan felsefi disiplindir. Varlık ya da varoluş ile bunların temel kategorilerinin araştırılmasıdır.[19] "Varlık" ve "varolan" ayrımını; "varlık vardır" ve "varlık yoktur" fikirlerini tartışır. Ontolojideki görev, gerçekliğin en genel kategorilerini ve bunların birbiriyle nasıl ilişkili olduğunu tanımlamaktır. Bir filozof "gerçeklik" kavramına pozitif bir tanım getirmek isteseydi bu başlık altında yapardı. Yukarıda açıklandığı gibi bazı filozoflar gerçeklik ile varlık arasında bir ayrım yaparlar. Aslına bakılırsa günümüzde pek çok analitik filozof, ontolojik konuları tartışırken "gerçek" ve "gerçeklik" terimlerini kullanmaktan kaçınma eğilimindedir. Ancak "gerçektir"e "var"a davrandıkları gibi davrananlar için analitik felsefenin önde gelen sorularından biri varoluşun (veya gerçekliğin) nesnelerin bir özelliği olup olmadığıdır. Her ne kadar bu görüş son yıllarda bir miktar zemin kaybetmiş olsa da, analitik felsefeciler tarafından bunun bir özellik olmadığı yaygın biçimde savunulmuştur.

Öte yandan, özellikle hem metafizik hem de epistemolojiye dayanan nesnellik tartışmalarında, "gerçeklik"le ilgili felsefi tartışmalar sıklıkla gerçekliğin bir şekilde algılar, inançlar, diğer zihinsel durumlar, dinler, siyasi hareketler (ortak bir kültürel dünya görüşü veya Almanca: Weltanschauung gibi belirsiz bir düşünceye kadar uzanan yelpazede) gibi kültürel eserler gibi zihinsel ve kültürel faktörlere bağlı olup olmadığıyla ilgilidir.

Realizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Her türlü inançtan, algıdan vs. bağımsız bir gerçekliğin olduğu görüşüne gerçekçilik denir. Daha spesifik olarak, filozoflar "nesnelerle ilgili gerçekçilik" hakkında konuşmaya eğilimlidirler, örneğin evrenseller ile ilgili gerçekçilik veya dış dünya ile ilgili gerçekçilik gibi. Genel olarak, varlığının veya temel özelliklerinin algılara, inançlara, dile veya başka herhangi bir insan yapımına bağlı olmadığı söylenen herhangi bir nesne sınıfı tanımlanabildiğinde, o nesneyle ilgili "gerçekçilikten" söz edilebilir.

Neyin var olduğuna ilişkin bilginin tanımlanma teorisi şunu iddia eder: Gerçekliğin "doğru" bilgisi, gerçeklik hakkındaki ifadelerin ve gerçeklik görüntülerinin, ifadelerin veya görüntülerin temsil etmeye çalıştığı doğru gerçeklikle doğru şekilde eşleşmesini temsil eder.

Örneğin, bilimsel yöntem, gözlemlenebilir kanıta dayanarak, bir şeyin var olduğuna dair bir ifadenin doğru olduğunu doğrulayabilir. Birçok insan Rocky Dağları'na işaret edebilir ve bu sıradağların var olduğunu ve hiç kimse onu gözlemlemese veya onun hakkında açıklama yapmasa bile var olmaya devam ettiğini söyleyebilir.

Anti-realizm[değiştir | kaynağı değiştir]

One can also speak of anti-realizm about the same objects. Anti-realizm realizme karşıt görüşlere ilişkin uzun bir terim serisinin sonuncusudur. Belki de ilki, gerçekliğin zihinde olduğu ya da fikirlerimizin bir ürünü olduğu söylendiği için bu adı alan idealizmdi. Berkeley idealizmi, İrlandalı ampirist George Berkeley tarafından öne sürülen, algı nesnelerinin aslında zihindeki fikirler olduğu görüşüdür. Bu görüşe göre, gerçekliğin "zihinsel bir yapı" olduğu söylenebilir; Ancak bu tam olarak doğru değildir, çünkü Berkeley'in görüşüne göre algısal fikirler Tanrı tarafından yaratılır ve koordine edilir. 20. yüzyıla gelindiğinde Berkeley'inkine benzer görüşlere fenomenizm deniyordu. Fenomenizm, Berkeley'in idealizminden temel olarak, Berkeley'in zihinlerin veya ruhların yalnızca fikirler olmadığına veya fikirlerden oluşmadığına inanması bakımından farklılık gösterir. Oysa Russell'ın savunduğu gibi fenomenizm çeşitleri, daha da ileri giderek zihnin kendisinin yalnızca algıların, anıların vb. bir koleksiyonu olduğunu ve bu tür zihinsel olayların ötesinde bir zihin veya ruh olmadığını söyleme eğilimindeydi. Sonunda anti-realizm, bazı nesnelerin varlığının zihne veya kültürel eserlere bağlı olduğunu savunan herhangi bir görüş için moda bir terim haline geldi. Sosyal inşacılık olarak adlandırılan, sözde dış dünyanın aslında yalnızca sosyal veya kültürel bir eser olduğu görüşü, anti-realizm bir çeşididir. Kültürel görecelik, ahlak gibi sosyal konuların mutlak olmadığı, en azından kısmen kültürel eser olduğu görüşüdür.

Olmak[değiştir | kaynağı değiştir]

Varlığın doğası metafizikte daimi bir konudur. Örneğin Parmenides, gerçekliğin değişmeyen tek bir Varlık olduğunu öğretirken, Heraklitos her şeyin aktığını yazmıştı. 20. yüzyıl filozofu Heidegger, önceki filozofların, varlıklara (mevcut şeylere) ilişkin sorular lehine Varlık (değişmeyen tek bir Varlık olarak) sorusunu gözden kaçırdıklarını, dolayısıyla Parmenidesçi yaklaşıma bir dönüşün gerekli olduğunu düşünüyordu. Ontolojik bir katalog, gerçekliğin temel bileşenlerini listeleme girişimidir. Varoluşun bir yüklem olup olmadığı sorusu, Erken Modern dönemden bu yana, özellikle de Tanrı'nın varlığına ilişkin ontolojik argümanla bağlantılı olarak tartışılmaktadır. Bir şeyin var olduğu konusu, yani varoluş, bir şeyin ne olduğu sorusu olan özle çelişmektedir. Özsüz varoluş boş göründüğü için Hegel gibi filozoflar tarafından hiçlikle ilişkilendirilmiştir. Nihilizm, varlığa ilişkin son derece olumsuz, mutlak ise olumlu bir bakış açısını temsil eder.

Hiçbir şey yerine şeylerin varlığına ilişkin açıklamalar[değiştir | kaynağı değiştir]

"Neden bir şey var?" (veya "neden hiçbir şey olmayacağına bir şey var?"), temel varoluş nedeni ile ilgili bir sorudur. Aralarında Gottfried Wilhelm Leibniz,[20] Ludwig Wittgenstein[21] ve Martin Heidegger'in de bulunduğu bir dizi filozof ve fizikçi tarafından gündeme getirilmiş veya yorumlanmıştır; bunlardan sonuncusu buna "metafiziğin temel sorusu" adını vermiştir".[22][23][24]

Soru genellikle evren veya çokluevren, Büyük Patlama, Tanrı, matematik ve fizik yasaları, zaman veya bilinç gibi belirli bir şeyin varlığıyla ilgili olmaktan ziyade bütünüyle ve kapsamlı bir şekilde sorulur. Kesin bir cevap arayışından ziyade açık bir metafizik soru olarak görülebilir.[25][26][27][28]

Algı[değiştir | kaynağı değiştir]

Dolaylı veya "temsili" gerçekçiliğin aksine, doğrudan veya "naif" gerçekçilik sorusu, algı ve zihin felsefesinde bilinçli deneyimin doğası üzerine yapılan tartışmadan ortaya çıkar;[29][30] Etrafımızda gördüğümüz dünyanın gerçek dünyanın kendisi mi yoksa beynimizdeki sinirsel süreçler tarafından üretilen o dünyanın içsel algısal bir kopyası mı olduğu şeklindeki epistemolojik soru. Naif gerçekçilik, epistemolojik düalizm olarak da bilinen "dolaylı" veya temsili gerçekçiliğe karşı geliştirildiğinde "doğrudan" gerçekçilik olarak bilinir;[31] bilinçli deneyimimizin gerçek dünyanın kendisi değil, içsel bir temsili, dünyanın minyatür bir sanal gerçeklik kopyası olduğu şeklindeki felsefi konumdur.

Timothy Leary, bir tür temsili gerçekçiliği kastettiği etkili Gerçeklik Tüneli terimini icat etti. Teori, her bireyin inanç ve deneyimlerinden oluşan bilinçaltı zihinsel filtrelerle aynı dünyayı farklı yorumladığını, dolayısıyla "Hakikatin bakanın gözünde olduğunu" belirtmektedir. Fikirleri arkadaşı Robert Anton Wilson'ın çalışmalarını etkiledi.

Soyut nesneler ve matematik[değiştir | kaynağı değiştir]

Soyut varlıkların, özellikle de sayıların durumu matematikte bir tartışma konusudur.

Matematik felsefesinde sayılarla ilgili en iyi bilinen gerçekçilik biçimi, onlara soyut, maddi olmayan bir varlık kazandıran Platoncu gerçekçiliktir. Diğer gerçekçilik biçimleri matematiği somut fiziksel evrenle özdeşleştirir.

Anti-gerçekçi duruşlar formalizmi ve matematiksel kurguculuğu içerir.

Bazı yaklaşımlar bazı matematiksel nesneler hakkında seçici olarak gerçekçi olurken bazıları için gerçekçi değildir. Finitizm sonsuz nicelikleri reddeder. Ultra-finitizm, belirli bir miktara kadar sonlu miktarları kabul eder. Oluşturmacılık ve sezgicilik, açıkça inşa edilebilecek nesneler konusunda gerçekçidir, ancak varlığın reductio ad absurdum yoluyla kanıtlanması için ortanın hariç tutulması ilkesinin kullanılmasını reddeder.

Geleneksel tartışma, fiziksel (hissedilir, somut) dünyaya "ek olarak" soyut (maddi olmayan, anlaşılabilir) bir sayılar dünyasının var olup olmadığına odaklandı. Son zamanlardaki bir gelişme, matematiksel evren hipotezidir; yalnızca matematiksel bir dünyanın var olduğu ve sonlu, fiziksel dünyanın onun içinde bir illüzyon olduğu teorisidir.

Matematikle ilgili gerçekçiliğin aşırı bir biçimi, Max Tegmark tarafından geliştirilen matematiksel çoklu evren hipotezidir. Tegmark'ın yegane önermesi şudur: Matematiksel olarak var olan tüm yapılar fiziksel olarak da mevcuttur. Yani, "kendinin farkında olan altyapıları içerecek kadar karmaşık olan bu [dünyalarda], kendilerini öznel olarak fiziksel olarak 'gerçek' bir dünyada var olarak algılayacaklar" anlamında.[32][33] Hipotez, farklı başlangıç koşullarına, fiziksel sabitlere veya tamamen farklı denklemlere karşılık gelen dünyaların gerçek kabul edilmesi gerektiğini öne sürüyor. Teori, matematiksel varlıkların varlığını öne sürdüğü için Platonculuğun bir biçimi olarak kabul edilebilir, ancak aynı zamanda matematiksel nesneler dışında herhangi bir şeyin var olduğunu inkar ettiği için matematiksel bir monizm olarak da düşünülebilir.

Özellikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Evrenseller sorunu, metafizik'te, evrensellerin var olup olmadığıyla ilgili eski bir sorundur. Evrenseller, bireylere ya da tikellere yüklemlenebilen ya da bireyler ya da tikellerin katıldığı veya ortak sayılabileceği, erkek/dişi, katı/sıvı/gaz ya da belirli bir renk gibi genel ya da soyut nitelikler, karakterler, özellikler, türler ya da ilişkilerdir. Örneğin Scott, Pat ve Chris'in ortak noktası insan olma ya da insanlık evrensel niteliğidir.

Realist okul, evrensellerin gerçek olduğunu, var olduklarını ve onları somutlaştıran ayrıntılardan farklı olduklarını iddia eder. Gerçekçiliğin çeşitli biçimleri vardır. İki ana biçim Platonik gerçekçilik ve Aristotelesçi gerçekçiliktir.[34] Platonik gerçekçilik tümellerin gerçek varlıklar olduğu ve tikellerden bağımsız olarak var oldukları görüşüdür. Aristotelesçi gerçekçilik ise tümellerin gerçek varlıklar olduğu, ancak varlıklarının onları örnekleyen tikellere bağlı olduğu görüşüdür.

Adcılık ve kavramcılık evrensellere ilişkin gerçekçilik karşıtlığının (anti-realizm) ana biçimleridir.

Zaman ve uzay[değiştir | kaynağı değiştir]

Ontolojideki geleneksel gerçekçi görüş, zaman ve uzayın insan zihninden ayrı bir varoluşa sahip olduğu yönündedir. İdealistler zihinden bağımsız nesnelerin varlığını reddeder veya şüphe ederler. Ontolojik görüşü zihnin dışındaki nesnelerin var olduğu yönünde olan bazı anti-realistler yine de zaman ve uzayın bağımsız varlığından şüphe duymaktadırlar.

Kant, Saf Aklın Eleştirisinde zamanı, uzay gibi diğer a priori kavramlarla birlikte duyu deneyimini anlamamıza olanak tanıyan a priori bir kavram olarak tanımladı. Kant, uzayın ya da zamanın madde olduğunu, kendi içinde varlıklar olduğunu ya da deneyimle öğrenildiğini reddeder; daha ziyade her ikisinin de deneyimimizi yapılandırmak için kullandığımız sistematik bir çerçevenin unsurları olduğunu savunur. Uzamsal ölçümler, nesnelerin birbirinden ne kadar uzakta olduğunu nicelemek için kullanılır ve zamansal ölçümler, olaylar arasındaki aralığı (veya süreyi) niceliksel olarak karşılaştırmak için kullanılır. Her ne kadar uzay ve zaman bu anlamda "aşkınsal olarak ideal" kabul edilse de, bunlar aynı zamanda "ampirik olarak gerçektir", yani salt yanılsama değildir.

J. M. E. McTaggart gibi idealist yazarlar The Unreality of Time adlı eserinde zamanın bir yanılsama olduğunu savundular.

Bir bütün olarak zamanın gerçekliği konusunda farklılık göstermelerinin yanı sıra, metafizik zaman teorileri geçmişe, şimdiye ve geleceğe gerçeklik atfetmelerinde de ayrı ayrı farklılık gösterebilir.

  • Şimdicilik geçmişin ve geleceğin gerçek olmadığını ve yalnızca sürekli değişen bir şimdiki zamanın gerçek olduğunu savunur.
  • Ebedicilik olarak da bilinen blok evren teorisi, geçmişin, şimdinin ve geleceğin hepsinin gerçek olduğunu, ancak zamanın geçişinin bir yanılsama olduğunu savunur. Genellikle görelilik içinde bilimsel bir temele sahip olduğu söylenir.
  • Büyüyen blok evren teorisi geçmişin ve şimdinin gerçek olduğunu ancak geleceğin olmadığını savunur.

Zaman ve ilgili süreç ve evrim kavramları, A. N. Whitehead ve Charles Hartshorne'un sistem kurma metafiziğinin merkezinde yer alır.

Olası dünyalar[değiştir | kaynağı değiştir]

"Olası dünya" terimi, Leibniz'in zorunluluğu, olasılığı ve benzer modal kavramları analiz etmek için kullanılan olası dünyalar teorisine kadar uzanır. Modal realizm, özellikle David Lewis tarafından ileri sürülen, olası tüm dünyaların gerçek dünya kadar gerçek olduğu görüşüdür. Kısacası: gerçek dünya, bazıları gerçek dünyaya "daha yakın" ve bazıları daha uzak olan, mantıksal olarak mümkün olan sonsuz dünyalar kümesinden yalnızca biri olarak kabul edilir. Diğer teorisyenler, sorunları ifade etmek ve keşfetmek için, ontolojik olarak bağlı olmasalar da Olası Dünya çerçevesini kullanabilirler. Olası dünya teorisi aletik mantıkla ilgilidir: Bir önerme tüm olası dünyalarda doğruysa gereklidir ve en az birinde doğruysa mümkündür. Kuantum mekaniğinin çoklu dünyalar yorumu bilimde de benzer bir fikirdir.

Her şeyin teorileri (TOE) ve felsefe[değiştir | kaynağı değiştir]

Fiziksel bir TOE'nin felsefi sonuçları sıklıkla tartışılmaktadır. Örneğin, eğer felsefi fizikalizm doğruysa, fiziksel bir TOE her şeyin felsefi teorisiyle örtüşecektir.

Metafiziğin "sistem kurma" tarzı, dünyanın tam bir resmini sunarak tüm önemli soruları tutarlı bir şekilde yanıtlamaya çalışır. Platon ve Aristoteles'in kapsamlı sistemlerin ilk örnekleri olduğu söylenebilir. Erken modern dönemde (17. ve 18. yüzyıllar), felsefenin sistem oluşturma kapsamı genellikle felsefenin rasyonalist yöntemiyle, yani dünyanın doğasını saf a priori akıl yoluyla çıkarım yapma tekniğiyle bağlantılıdır. Erken modern döneme ait örnekler arasında Leibniz'in Monadoloji'si, Descartes'in düalizmi, Spinoza'nın Monizmi sayılabilir. Hegel'in Mutlak idealizmi ve Whitehead'in Süreç felsefesi daha sonraki sistemlerdi.

Diğer filozoflar tekniklerinin bu kadar yükseği hedefleyebileceğine inanmıyorlar. Bazı bilim adamları TOE için felsefeden daha matematiksel bir yaklaşımın gerekli olduğunu düşünüyor; örneğin Stephen Hawking, Zamanın Kısa Tarihi: Büyük Patlamadan Karadeliklerede bir TOE'miz olsa bile bunun mutlaka bir dizi denklem olacağını yazmıştı. Şöyle yazdı: "Denklemlere ateş püskürten ve onların tanımlayabileceği bir evren yaratan şey nedir?"[35]

Fenomenoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Çok daha geniş ve daha öznel bir düzeyde, olayların kişisel yorumlanmasında yer alan "özel deneyimler, merak, sorgulama ve seçicilik", gerçekliği tek ve tek bir kişi tarafından görülen şekliyle şekillendirir[36] ve dolayısıyla fenomenolojik olarak adlandırılır. Bu gerçeklik biçimi başkaları için de ortak olsa da, bazen başkaları tarafından deneyimlenemeyecek veya üzerinde anlaşmaya varılamayacak kadar kişiye özel de olabilir. Manevi olarak kabul edilen deneyim türlerinin çoğu bu gerçeklik seviyesinde meydana gelir.

Fenomenoloji, yirminci yüzyılın ilk yıllarında Edmund Husserl ve Almanya'nın Göttingen ve Münih üniversitelerindeki takipçileri tarafından geliştirilen felsefi bir yöntemdir. Daha sonra fenomenolojik temalar Fransa, Amerika Birleşik Devletleri ve diğer yerlerdeki filozoflar tarafından, çoğunlukla Husserl'in çalışmalarından çok farklı bağlamlarda ele alındı.

Fenomenoloji kelimesi, "görünen" anlamına gelen Yunanca phainómenon ve "çalışma" anlamına gelen lógos kelimelerinden gelir. Husserl'in anlayışına göre fenomenoloji öncelikle bilinç yapılarını ve bilinç eylemlerinde ortaya çıkan fenomenleri sistematik yansıma ve analiz nesneleri haline getirmekle ilgilidir. Böyle bir yansıma, fenomenleri "birinci şahıs" bilincine değil, herhangi bir bilince göründükleri haliyle inceleyerek, oldukça değiştirilmiş bir "birinci şahıs" bakış açısından gerçekleşecekti. Husserl, fenomenolojinin böylece bilimsel bilgi de dahil olmak üzere tüm insan bilgisi için sağlam bir temel sağlayabileceğine ve felsefeyi "katı bir bilim" olarak kurabileceğine inanıyordu.[37]

Husserl'in fenomenoloji anlayışı aynı zamanda öğrencisi ve asistanı Martin Heidegger, varoluşçular Maurice Merleau-Ponty ve Jean-Paul Sartre ve Paul Ricoeur, diğer filozoflar Emmanuel Levinas ve Dietrich von Hildebrand tarafından da eleştirilmiş ve geliştirilmiştir.[38]

Şüpheci hipotezler[değiştir | kaynağı değiştir]

Yürüdüğüne inanan bir kavanozdaki beyin

Felsefedeki şüpheci hipotezler, gerçekliğin bizim düşündüğümüzden çok farklı olabileceğini öne sürüyor; ya da en azından öyle olmadığını kanıtlayamayız. Örnekler şunları içerir:

  • "Kavanozda beyin" hipotezi bilimsel terimlerle ortaya konmuştur. Bu teori, kişinin bir fıçıda canlı tutulan ve yanlış duyusal sinyallerle beslenen bedensiz bir beyin olabileceğini varsayıyor. Bu hipotez aşağıdaki Matrix hipoteziyle ilgilidir.
  • Descartes ve Zhuangzi'nin "Rüya argümanı", gerçekliğin bir rüyadan ayırt edilemez olduğunu varsayar.
  • Descartes'ın Kötü iblisi "güçlü olduğu kadar zeki ve aldatıcı, tüm çabasını beni yanıltmaya yönlendiren" bir varlıktır.
  • Beş dakika hipotezi (veya omphalos hipotezi veya Geçen Perşembecilik), dünyanın daha yakın bir yaşa işaret eden kayıtlar ve izlerle birlikte yakın zamanda yaratıldığını ileri sürer.
  • Azaltılmış gerçeklik, duyusal sistemlerin sınırlamaları nedeniyle değil, yapay filtreler yoluyla yapay olarak azaltılmış gerçeklik anlamına gelir.[39]
  • The Matrix hipotezi veya Simüle edilmiş gerçeklik hipotezi, bir bilgisayar simülasyonu veya sanal gerçeklik içinde olabileceğimizi öne sürüyor. İlgili hipotezler, sanal veya simüle edilmiş gerçeklikte yerleşik türlerin dış gerçekliği algılamasına olanak tanıyan sinyallerle simülasyonları da içerebilir.

Batılı olmayan antik felsefe ve din[değiştir | kaynağı değiştir]

Jain felsefesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Jain felsefesi yedi tattvanın (doğrular veya temel ilkeler) gerçekliği oluşturduğunu varsayar.[40] Bu yedi tattva şunlardır:

  1. Jīva – Bilinçle karakterize edilen ruh.
  2. Ajīva – Ruh olmayan.
  3. Asrava – karma Akını.
  4. Bandha – Karmanın esareti.
  5. Samvara – Karmik maddenin ruha akışının engellenmesi.
  6. Nirjara – Karmaların dökülmesi.
  7. Moksha – Kurtuluş veya Kurtuluş, yani tüm karmik maddenin (herhangi bir belirli ruha bağlı) tamamen yok edilmesi.

Fizik bilimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilimsel gerçekçilik[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilimsel gerçekçilik, en genel düzeyde, bilimin (belki de ideal bilimin) tanımladığı dünyanın (evren), bizim ondan anladığımız şeyden bağımsız olarak, olduğu gibi gerçek dünya olduğu görüşüdür. Bilim felsefesinde sıklıkla "bilimin başarısı nasıl açıklanacaktır?" sorusuna yanıt olarak çerçevelenir. Bilimin başarısının neleri içerdiğine ilişkin tartışma, öncelikle bilimsel teoriler tarafından tartışılan doğrudan gözlemlenemeyen varlıkların statüsüne odaklanmaktadır. Genel olarak bilimsel gerçekçiler, araçsalcılığın aksine, bu varlıklar hakkında (yani aynı ontolojik statüye sahip oldukları) doğrudan gözlemlenebilir varlıklar olarak güvenilir iddialarda bulunulabileceğini belirtirler. Genel olarak bilimsel gerçekçiler, araçsalcılığın aksine, bu varlıklar hakkında (yani aynı ontolojik statüye sahip oldukları) doğrudan gözlemlenebilir varlıklar olarak güvenilir iddialarda bulunulabileceğini belirtirler. Günümüzde en çok kullanılan ve üzerinde çalışılan bilimsel teoriler az çok hakikati ifade etmektedir.

Fizikte gerçekçilik ve yerellik[değiştir | kaynağı değiştir]

Fizikçilerin kullandığı anlamda realizm, metafizikteki gerçekçilik ile eşit değildir.[41] İkincisi, dünyanın zihinden bağımsız olduğu iddiasıdır: Bir ölçümün sonuçları, ölçüm eyleminden önce mevcut olmasa bile, bu onların gözlemcinin yaratımı olmasını gerektirmez. Üstelik zihinden bağımsız bir özelliğin konum veya momentum gibi bazı fiziksel değişkenlerin değeri olması gerekmez. Bir özellik eğilimsel (veya potansiyel) olabilir, yani bir eğilim olabilir: cam nesnelerin kırılma eğiliminde olması veya kırılmaya yatkın olması, aslında kırılmasalar bile. Benzer şekilde, kuantum sistemlerinin zihinden bağımsız özellikleri, belirli ölçümlere, belirlenebilir olasılıkla belirli değerlerle yanıt verme eğiliminden oluşabilir.[42] Böyle bir ontoloji, fizikçilerin anladığı anlamda (tek bir değerin kesin olarak üretilmesini gerektiren) "lokal realizm" anlamında gerçekçi olmasa da, metafizik açıdan gerçekçi olacaktır.

Yakından ilgili bir terim, karşıolgusal kesinliktir (CFD), gerçekleştirilmemiş ölçümlerin sonuçlarının kesinliğinden anlamlı bir şekilde söz edilebileceği iddiasına atıfta bulunmak için kullanılır (yani nesnelerin varlığını ve nesnelerin özelliklerini varsayma yeteneği, ölçülmemiş olsalar bile).

Lokal realizm klasik mekaniğin, genel göreliliğin ve elektrodinamiğin önemli bir özelliğidir; ancak kuantum mekaniği kuantum dolanıklığın mümkün olduğunu gösterdi. Bu, EPR paradoksunu öneren Einstein tarafından reddedildi, ancak daha sonra Bell eşitsizlikleriyle ölçüldü.[43] Bell eşitsizlikleri ihlal edilirse, ya lokal realizm ya da karşıolgusal kesinlik yanlış olmalıdır; ancak bazı fizikçiler, homojen olmayan Bell eşitsizliklerinin alt sınıfının test edilmemiş olması veya testlerdeki deneysel sınırlamalar nedeniyle deneylerin Bell ihlallerini gösterdiğine itiraz ediyor. Kuantum mekaniğinin farklı yorumları, yerel gerçekçiliğin ve/veya karşıolgusal kesinliğin farklı kısımlarını ihlal eder.

"Mümkün"den "gerçek"e geçiş, kuantum darwinizmi de dahil olmak üzere ilgili teorilerle birlikte kuantum fiziğinin önemli bir konusudur.

Kuantum mekaniğinde "gözlem"in rolü[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuantum zihin-beden problemi, zihin-beden probleminin kuantum mekaniği bağlamındaki felsefi tartışmalarını ifade eder. Kuantum mekaniği gözlemciler tarafından algılanmayan kuantum süperpozisyonlarını içerdiğinden, kuantum mekaniğinin bazı yorumları bilinçli gözlemcileri özel bir konuma yerleştirir.

Kuantum mekaniğinin kurucuları gözlemcinin rolünü tartıştılar ve bunlardan Wolfgang Pauli ve Werner Heisenberg çöküşü yaratanın gözlemci olduğuna inanıyorlardı. Niels Bohr tarafından hiçbir zaman tam olarak onaylanmayan bu bakış açısı, Albert Einstein tarafından mistik ve anti-bilimsel olmakla suçlandı. Pauli bu terimi kabul etti ve kuantum mekaniğini lucid mysticism olarak tanımladı.[44]

Heisenberg ve Bohr, kuantum mekaniğini her zaman mantıksal pozitivist terimlerle tanımladılar. Bohr ayrıca kuantum teorilerinin tamamlayıcılık gibi felsefi çıkarımlarıyla da aktif olarak ilgilendi.[45] Kuantum teorisinin, klasik mekanik ve olasılık tarafından daha iyi tanımlanan günlük deneyimler için pek uygun olmasa da, doğanın tam bir tanımını sunduğuna inanıyordu. Bohr hiçbir zaman nesnelerin kuantum olmaktan çıkıp klasik hale geldiği bir sınır çizgisi belirtmedi. Bunun bir fizik meselesi değil, bir felsefe meselesi olduğuna inanıyordu.

Eugene Wigner, "Schrödinger'in kedisi" düşünce deneyini "Wigner'in arkadaşı" olarak yeniden formüle etti ve herhangi bir realist quantum mekaniği yorumundan bağımsız olarak, bir gözlemcinin bilincinin, dalga fonksiyonunun çöküşünü hızlandıran sınır çizgisi olduğunu öne sürdü. Yaygın olarak "bilinç çökmeye neden olur" olarak bilinen kuantum mekaniğinin bu tartışmalı yorumu, dalga fonksiyonunun çökmesine neden olan şeyin bilinçli bir gözlemci tarafından gözlemlenmesi olduğunu belirtir. Ancak bu, kuantum filozofları arasında bir yanlış anlama olduğu düşünülen azınlık görüşüdür.[46] "Wigner'in arkadaşı" düşünce deneyinin, bilincin diğer fiziksel süreçlerden farklı olmasını gerektirmeyen başka olası çözümleri de vardır. Üstelik Wigner daha sonraki yıllarda bu yorumlara yöneldi.[47]

Çokluevren[değiştir | kaynağı değiştir]

Çokluevren, var olan her şeyi bir arada içeren (sürekli olarak deneyimlediğimiz tarihsel evren dahil) birden fazla olası evrenin varsayımsal kümesidir: uzay, zaman, madde ve enerji yanı sıra bunları tanımlayan fiziksel yasalar ve sabitler. Terim 1895 yılında Amerikalı filozof ve psikolog William James tarafından icat edildi.[48] Kuantum mekaniğinin ana akım yorumlarından biri olan çoklu dünyalar yorumu (MWI)'nda, sonsuz sayıda evren vardır ve olası her kuantum sonucu en az bir evrende meydana gelir, ancak (diğer) evrenlerin ne kadar gerçek olduğu konusunda bir tartışma vardır.

Çoklu evrenin yapısı, içindeki her evrenin doğası ve çeşitli kurucu evrenler arasındaki ilişki, ele alınan spesifik çoklu evren hipotezine bağlıdır. Çoklu evrenler kozmoloji, fizik, astronomi, din, felsefe, kişilerarası psikoloji ve kurguda, özellikle de bilim kurgu ve fantezide öne sürülmüştür. Bu bağlamlarda paralel evrenlere "alternatif evrenler", "kuantum evrenler", "iç içe geçen boyutlar", "paralel boyutlar", "paralel dünyalar", "alternatif gerçeklikler", "alternatif zaman çizelgeleri" ve "boyutsal düzlemler" de denilmektedir.

Çeşitli teorilerde, bazı durumlarda sonsuz, bir dizi kendi kendini idame ettiren döngüler vardır - tipik olarak bir dizi Büyük Çöküş'ler (veya "Big Bounce"'lar). Bununla birlikte, ilgili evrenler aynı anda var olmazlar ancak sıralıdırlar ve temel doğal bileşenler potansiyel olarak evrenler arasında farklılık gösterir (bkz. Antropik ilke).

Antropik ilke[değiştir | kaynağı değiştir]

"Gözlem seçimi etkisi"[49] olarak da bilinen antropik ilke, ilk kez 1957'de Robert Dicke tarafından önerilen, evren hakkında yapılabilecek olası gözlemlerin aralığının, yalnızca akıllı yaşamın gelişebileceği bir evrende gerçekleşebileceği gerçeğiyle sınırlı olduğu hipotezidir.[50] Antropik ilkenin savunucuları, evrenin neden bilinçli yaşama uyum sağlamak için gerekli yaşa ve temel fiziksel sabitlere sahip olduğunu açıkladığını iddia ediyor; çünkü her ikisi de farklı olsaydı, gözlem yapmak için etrafta kimse olmazdı. Antropik akıl yürütme genellikle evrenin yaşamın varlığı için ince ayarlı gibi göründüğü fikrini ele almak için kullanılır.[51]

Kişisel ve kolektif gerçeklik[değiştir | kaynağı değiştir]

İnsan beynindeki Beyaz madde yolları, Manyetik rezonans görüntüleme traktografisi ile görselleştirildiği şekliyle.

Her bireyin farklı anıları ve kişisel geçmişi, bilgisi, kişilik özellikleri ve deneyimi ile farklı bir gerçeklik görüşü vardır.[52] Çoğunlukla insan beynine atıfta bulunan bu sistem, biliş ve davranışları etkilemekte ve bu karmaşıklığa yeni bilgiler, anılar, enformasyon, düşünceler ve deneyimler sürekli olarak entegre edilmektedir.[53] Konektomun (beyindeki sinir ağları/kabloları) biliş veya dünyayı (bir bağlam olarak) algılama şeklimiz ve ilgili özellikler veya süreçler açısından insan değişkenliğinde önemli bir faktör olduğu düşünülmektedir.[54][55][56] Anlamlandırma, insanların deneyimlerine anlam verme ve yaşadıkları dünyayı anlamlandırma sürecidir. Kişisel kimlik, benzersiz bir bireyin zaman içinde nasıl varlığını sürdürdüğü gibi sorularla ilgilidir.

Anlamlandırma ve gerçekliğin belirlenmesi de kolektif olarak gerçekleşir ve bu, sosyal epistemoloji ve ilgili yaklaşımlarda incelenir. Kolektif zeka perspektifinden bakıldığında, bireysel insanların (ve potansiyel olarak yapay zeka varlıklarının) zekası büyük ölçüde sınırlıdır ve birden fazla varlığın zaman içinde işbirliği yapmasıyla gelişmiş zeka ortaya çıkar.[57] Kolektif hafıza, gerçekliğin ve iletişimin sosyal inşasının önemli bir bileşenidir[58] ve medya sistemleri gibi iletişimle ilgili sistemler de ana bileşenler olabilir (bkz. #Teknoloji).

Algı felsefesi, insanların algı aygıtlarının, özellikle de bireylerin fizyolojik duyularının evrimsel tarihine dayanan soruları gündeme getirir. Bu, "gerçeği görmüyoruz - yalnızca geçmişte görmenin yararlı olduğu şeyleri görüyoruz" olarak tanımlanıyor ve kısmen "türümüzün, gerçeği göremememize rağmen değil, bu yüzden bu kadar başarılı olduğunu" öne sürüyor.[59]

Bilimsel her şeyin teorileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir her şeyin teorisi (TOE), bilinen tüm fiziksel olayları tam olarak açıklayan ve birbirine bağlayan ve prensipte gerçekleştirilebilecek herhangi bir deneyin sonucunu tahmin eden varsayılan bir teorik fizik teorisidir. Her şeyin teorisine son teori de denir.[60] Yirminci yüzyılda teorik fizikçiler tarafından her şeyin teorisine dair pek çok aday teori öne sürüldü, ancak hiçbiri deneysel olarak doğrulanmadı. Bir TOE üretmedeki temel sorun, genel görelilik ile kuantum mekaniğinin birleştirilmesinin zor olmasıdır. Bu fizikteki çözülmemiş problemlerden biridir.

Başlangıçta, "her şeyin teorisi" terimi, çeşitli aşırı genelleştirilmiş teorilere atıfta bulunmak için ironik bir çağrışımla kullanıldı. Örneğin, Stanisław Lem'in 1960'lardaki bilim kurgu öykülerinden oluşan bir diziden bir karakter olan Ijon Tichy'nin büyük büyükbabasının "Her Şeyin Genel Teorisi" üzerinde çalıştığı biliniyordu. Fizikçi John Ellis,[61] 1986 yılında Nature dergisinde yayınlanan bir makalede bu terimi teknik literatüre kazandırdığını iddia ediyor.[62] Zamanla bu terim, tüm temel etkileşimlerin ve doğadaki tüm parçacıkların teorilerini tek bir model aracılığıyla birleştirecek veya açıklayacak bir teoriyi tanımlamak için kuantum fiziği'nin popülerleşmesinde sıkışıp kaldı: yerçekimi için genel görelilik ve elektromanyetizma için temel parçacık fiziğinin standart modeli (kuantum mekaniğini içeren), iki nükleer etkileşim ve bilinen temel parçacıklar.

Her şeyin teorisi için mevcut adaylar arasında sicim teorisi, M teorisi ve [[döngü kuantum kütleçekimi]] bulunmaktadır.

Teknoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Medya[değiştir | kaynağı değiştir]

Medya (haber medyası, sosyal medya, Wikipedia[63] ve kurgu[64] gibi web siteleri), bireylerin ve toplumun gerçeklik (inanç ve tutum oluşumunun bir parçası olarak da dahil)[65] algısını şekillendirmekte ve kısmen kasıtlı olarak gerçekliği öğrenme aracı olarak kullanılmaktadır. Radyo ve TV teknolojilerinin ortaya çıkışı gibi çeşitli teknolojiler toplumun gerçeklikle ilişkisini değiştirmiştir.

Araştırma, karşılıklı ilişkileri ve etkileri, örneğin gerçekliğin sosyal inşasındaki yönleri araştırır.[66] Algılanan gerçekliğin bu şekillenmesinin ve temsilinin önemli bir bileşeni, içeriğin yalnızca (veya öncelikle) kalitesi, tonu ve türleri değil, örneğin kamu gündemini etkileyen gündem, seçim ve önceliklendirmedir.[67][68] Ciddi olumsuz sonuçları olan kazalar gibi düşük olasılıklı olaylara yönelik orantısız haber ilgisi, izleyicilerin risk algısını zararlı sonuçlarla bozabilir.[69] Yanlış denge, sansasyonellik gibi kamuoyunun dikkatine bağımlı tepkiler ve "güncel olayların" tahakkümü gibi çeşitli önyargıların[70] yanı sıra pazarlama gibi medyanın çıkar odaklı çeşitli kullanımları da gerçeklik algısı üzerinde büyük etkilere sahip olabilir. Zaman kullanımı çalışmaları şunu buldu; 2018'de ortalama ABD'li Amerikalı "her gün yaklaşık on bir saatini ekranlara bakarak geçirdi".[71]

Filtre kabarcıkları ve yankı odaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Filtre balonu veya ideolojik çerçeve, kişiselleştirilmiş aramalardan kaynaklanabilecek bir entelektüel izolasyon durumudur.[72] Kişiselleştirilmiş aramalar, kullanıcı hakkındaki konum, geçmiş tıklama davranışı ve arama geçmişi gibi bilgilere dayalı olarak arama sonuçlarını seçici bir şekilde düzenlemek için web sitesi algoritmalarını kullanır.[73] Sonuç olarak kullanıcılar, kendi bakış açılarıyla aynı fikirde olmayan bilgilerden ayrışıyor, onları etkili bir şekilde kendi kültürel veya ideolojik baloncukları içinde izole ediyor ve sonuçta sınırlı ve özelleştirilmiş bir dünya görüşü ortaya çıkıyor.[74] Bu algoritmaların yaptığı seçimler yalnızca bazen şeffaftır.[75] Başlıca örnekler arasında Google Kişiselleştirilmiş Arama sonuçları ve Facebook'un kişiselleştirilmiş haber akışı yer alır.

Filtre balonunun, internetin, kendi çevrimiçi toplulukları içinde yalıtılmış hale gelen ve farklı görüşlere maruz kalmayı başaramayan, benzer düşüncelere sahip insanlardan oluşan alt gruplara bölünmesiyle ortaya çıkan, splinternet veya siberbalkanizasyon[Note 1] adı verilen bir olguyu daha da kötüleştirdiği belirtiliyor. Bu kaygının kökeni, halka açık internetin ilk günlerine, "siberbalkanizasyon" teriminin 1996 yılında ortaya atılmasına kadar uzanmaktadır.[76][77][78] Bu olguyu tanımlamak için "ideolojik çerçeveler" ve "internette arama yaparken sizi çevreleyen figüratif alan" gibi başka terimler de kullanılmıştır.[79]

Sanal gerçeklik ve siber uzay[değiştir | kaynağı değiştir]

Sanal gerçeklik (VR), hayali dünyaların yanı sıra gerçek dünyadaki yerlerdeki fiziksel varlığı simüle edebilen, bilgisayarla simüle edilmiş bir ortamdır.

Gerçeklik-sanallık sürekliliği.

Sanallık sürekliliği tamamen sanal olan "sanallık" ve tamamen gerçek olan "gerçeklik" arasında değişen sürekli bir ölçektir. Dolayısıyla gerçeklik-sanallık sürekliliği, gerçek ve sanal nesnelerin tüm olası varyasyonlarını ve bileşimlerini kapsar. Yeni medya ve bilgisayar bilimi'nde bir kavram olarak tanımlanıyor ama aslında bir antropoloji meselesi olarak da değerlendirilebilir. Konsept ilk olarak Paul Milgram tarafından tanıtıldı.[80]

Hem gerçek hem de sanalın karıştığı, iki uç arasındaki alan, karma gerçeklik olarak adlandırılıyor. Bunun da hem sanalın gerçeği artırdığı artırılmış gerçeklikten hem de gerçeğin sanallığı artırdığı artırılmış sanallıktan oluştuğu söyleniyor. Dünyadaki bilgisayar sistemlerinin birbirine bağlı bir bütün olarak ele alındığı siber uzay, sanal bir gerçeklik olarak düşünülebilir; örneğin William Gibson ve diğerlerinin siberpunk kurgularında bu şekilde tasvir ediliyor. Second Life ve World of Warcraft gibi MMORPG'ler, siber uzaydaki yapay ortamların veya sanal dünyaların (tam sanal gerçekliğin bir ölçüde gerisinde kalan) örnekleridir.

İnternet kültüründe "RL"[değiştir | kaynağı değiştir]

İnternette "gerçek hayat", gerçek dünyadaki hayatı ifade eder. Sanal gerçeklik, gerçeğe yakın deneyim, rüyalar, romanlar veya filmler gibi kurgu veya fantezi olarak görülen ortamların aksine, genellikle yaşam veya fikir birliği gerçekliğine atıfta bulunur. Çevrimiçi ortamda "IRL" kısaltması "gerçek hayatta" anlamına gelir ve "İnternet üzerinde değil" anlamına gelir.[81] İnternet araştırmalarıyla ilgilenen sosyologlar, bir gün çevrimiçi ve gerçek yaşam dünyaları arasındaki ayrımın "tuhaf" görünebileceğini belirlediler ve cinsel entrikalar gibi belirli çevrimiçi aktivite türlerinin halihazırda tam meşruiyete tam bir "gerçekliğe" geçiş yaptığını belirttiler.[82] "RL" kısaltması "gerçek hayat" anlamına gelir. Örneğin, bir kişi bir sohbette veya bir İnternet forumunda tanıştığı biriyle "RL'de buluşmaktan" söz edebilir. "RL sorunları" nedeniyle bir süre interneti kullanamamayı ifade etmek için de kullanılabilir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "reality | Definition of reality in English by Oxford Dictionaries". Oxford Dictionaries | English. 26 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2017. 
  2. ^ Saridakis E. (2016). "Information, reality, and modern physics". International Studies in the Philosophy of Science. 30 (4): 327-341. doi:10.1080/02698595.2017.1331980. 
  3. ^ Funk, Ken (21 Mart 2001). "What is a Worldview?". 28 Kasım 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2019. 
  4. ^ Palmer, Gary B. (1996). Toward A Theory of Cultural Linguistics. University of Texas Press. s. 114. ISBN 978-0-292-76569-6. 
  5. ^ dynamis–energeia, Latince çevirisi potentia–actualitas (aynı zamanda daha önce possibilitas–efficacia). Giorgio Agamben, Opus Dei: An Archaeology of Duty (2013), p. 46 22 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  6. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Sachs2005 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  7. ^ Sachs (1999, s. lvii).
  8. ^ Durrant (1993, s. 206)
  9. ^ Primmer, Justin (2018), "Belief", Primmer, Justin (Ed.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Stanford, CA: The Metaphysics Research Lab, 15 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 19 Eylül 2008 
  10. ^ a b c d "Belief". Stanford Encyclopedia of Philosophy. 15 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2020. 
  11. ^ "Formal Representations of Belief". Stanford Encyclopedia of Philosophy. 11 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2020. 
  12. ^ a b Gershman, Boris (23 Kasım 2022). "Witchcraft beliefs around the world: An exploratory analysis". PLOS ONE. 17 (11): e0276872. Bibcode:2022PLoSO..1776872G. doi:10.1371/journal.pone.0276872. PMC 9683553 $2. PMID 36417350.  Geçersiz |doi-access=free (yardım)
  13. ^ "Witchcraft beliefs are widespread, highly variable around the world". Public Library of Science via phys.org (İngilizce). 17 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2022. 
  14. ^ Ecker, Ullrich K. H.; Lewandowsky, Stephan; Cook, John; Schmid, Philipp; Fazio, Lisa K.; Brashier, Nadia; Kendeou, Panayiota; Vraga, Emily K.; Amazeen, Michelle A. (January 2022). "The psychological drivers of misinformation belief and its resistance to correction". Nature Reviews Psychology (İngilizce). 1 (1): 13-29. doi:10.1038/s44159-021-00006-y. ISSN 2731-0574. 
  15. ^ Clifford, Catherine. "Americans don't think other Americans care about climate change as much as they do". CNBC (İngilizce). 14 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2022. 
  16. ^ Sparkman, Gregg; Geiger, Nathan; Weber, Elke U. (23 Ağustos 2022). "Americans experience a false social reality by underestimating popular climate policy support by nearly half". Nature Communications (İngilizce). 13 (1): 4779. Bibcode:2022NatCo..13.4779S. doi:10.1038/s41467-022-32412-y. ISSN 2041-1723. PMC 9399177 $2. PMID 35999211.  Geçersiz |doi-access=free (yardım)
  17. ^ Nayak, Sandeep M.; Griffiths, Roland R. (28 Mart 2022). "A Single Belief-Changing Psychedelic Experience Is Associated With Increased Attribution of Consciousness to Living and Non-living Entities". Frontiers in Psychology (İngilizce). 13: 852248. doi:10.3389/fpsyg.2022.852248. ISSN 1664-1078. PMC 8995647 $2. PMID 35418909.  Geçersiz |doi-access=free (yardım)
  18. ^ Timmermann, Christopher; Kettner, Hannes; Letheby, Chris; Roseman, Leor; Rosas, Fernando E.; Carhart-Harris, Robin L. (23 Kasım 2021). "Psychedelics alter metaphysical beliefs". Scientific Reports (İngilizce). 11 (1): 22166. Bibcode:2021NatSR..1122166T. doi:10.1038/s41598-021-01209-2. ISSN 2045-2322. PMC 8611059 $2. PMID 34815421. 
  19. ^ "Ontoloji Nedir? Varlık Felsefesi Hangi Konuları İnceler?". Milliyet. 31 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2021. 
  20. ^ "Principles of Nature and Grace", 1714, Article 7.
  21. ^ "Not how the world is, is the mystical, but that it is" 20 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Tractatus Logico-Philosophicus 6.44
  22. ^ Martin Heidegger, Introduction to Metaphysics, Yale University Press, New Haven and London (1959), pp. 7–8.
  23. ^ "The Fundamental Question". www.hedweb.com. 17 Ağustos 2000 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2017. 
  24. ^ Geier, Manfred (2017). Wittgenstein und Heidegger: Die letzten Philosophen (Almanca). Rowohlt Verlag. s. 166. ISBN 978-3644045118. 
  25. ^ "Metaphysics special: Why is there something rather than nothing?". New Scientist. 19 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2017. 
  26. ^ Sorensen, Roy (2015). "Nothingness". The Stanford Encyclopedia of Philosophy. 30 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2017. 
  27. ^ Dascal, Marcelo (2008). Leibniz: What Kind of Rationalist? (İngilizce). Springer. s. 452. ISBN 978-1402086687. 3 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2023. 
  28. ^ Goldschmidt, Tyron (2014). The Puzzle of Existence: Why Is There Something Rather Than Nothing? (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1136249228. 
  29. ^ Lehar, Steve. (2000). The Function of Conscious Experience: An Analogical Paradigm of Perception and Behavior 21 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Consciousness and Cognition.
  30. ^ Lehar, Steve. (2000). Naïve Realism in Contemporary Philosophy 11 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Function of Conscious Experience.
  31. ^ Lehar, Steve. Representationalism 5 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  32. ^ Tegmark, Max (February 2008). "The Mathematical Universe". Foundations of Physics. 38 (2): 101-150. arXiv:0704.0646 $2. Bibcode:2008FoPh...38..101T. doi:10.1007/s10701-007-9186-9. 
  33. ^ Tegmark (1998), p. 1.
  34. ^ Price, H. H. (1953). "Universals and Resemblance", Ch. 1 of Thinking and Experience, Hutchinson's University Library, among others, sometimes uses such Latin terms
  35. ^ as quoted in [Artigas, The Mind of the Universe, p. 123]
  36. ^ Present-time consciousness Francisco J. Varela Journal of Consciousness Studies 6 (2-3):111-140 (1999)
  37. ^ Joseph Kockelmans (2001). Edmund Husserl's phenomenology (2 bas.). Purdue University Press. ss. 311-314. ISBN 1-55753-050-5. 
  38. ^ Steven Galt Crowell (2001). Husserl, Heidegger, and the space of meaning: paths toward transcendental phenomenology. Northwestern University Press. s. 160. ISBN 0-8101-1805-X. 
  39. ^ Mori, Shohei; Ikeda, Sei; Saito, Hideo (28 Haziran 2017). "A survey of diminished reality: Techniques for visually concealing, eliminating, and seeing through real objects". IPSJ Transactions on Computer Vision and Applications. 9 (1): 17. doi:10.1186/s41074-017-0028-1. ISSN 1882-6695.  Geçersiz |doi-access=free (yardım)
  40. ^ S.A. Jain 1992, s. 6.
  41. ^ Norsen, Travis (26 Şubat 2007). "Against 'Realism'". Foundations of Physics. 37 (3): 311-340. arXiv:quant-ph/0607057 $2. Bibcode:2007FoPh...37..311N. doi:10.1007/s10701-007-9104-1. 
  42. ^ Thompson, Ian. "Generative Science". www.generativescience.org. 4 Kasım 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  43. ^ "Local realism and the crucial experiment". bendov.info. 10 Ağustos 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  44. ^ Juan Miguel Marin (2009). "'Mysticism' in quantum mechanics: the forgotten controversy". European Journal of Physics. 30 (4): 807-822. Bibcode:2009EJPh...30..807M. doi:10.1088/0143-0807/30/4/014.  link, summarized here [1] 6 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  45. ^ John Honner (2005). "Niels Bohr and the Mysticism of Nature". Zygon: Journal of Religion & Science. 17–3: 243-253. 
  46. ^ M. Schlosshauer; J. Koer; A. Zeilinger (2013). "A Snapshot of Foundational Attitudes Toward Quantum Mechanics". Studies in History and Philosophy of Science Part B: Studies in History and Philosophy of Modern Physics. 44 (3): 222-230. arXiv:1301.1069 $2. Bibcode:2013SHPMP..44..222S. doi:10.1016/j.shpsb.2013.04.004. 
  47. ^ Michael Esfeld, (1999), Essay Review: Wigner's View of Physical Reality 1 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., published in Studies in History and Philosophy of Modern Physics, 30B, pp. 145–154, Elsevier Science Ltd.
  48. ^ James, William, The Will to Believe, 1895; and earlier in 1895, as cited in OED's new 2003 entry for "multiverse": "1895 W. JAMES in Internat. Jrnl. Ethics 6 10 Visible nature is all plasticity and indifference, a multiverse, as one might call it, and not a universe."
  49. ^ Bostrom, Nick (2008). "Where are they? Why I hope the search for extraterrestrial life finds nothing" (PDF). Technology Review. 2008: 72-77. 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). 
  50. ^ Bostrom, Nick (9 Şubat 2020). "Was the Universe made for us?". anthropic-principle.com. 25 Ocak 1999 tarihinde kaynağından arşivlendi. The data we collect about the Universe is filtered not only by our instruments' limitations, but also by the precondition that somebody be there to 'have' the data yielded by the instruments (and to build the instruments in the first place). 
  51. ^ James Schombert. "Anthropic principle". Department of Physics at University of Oregon. 28 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2012. 
  52. ^ Savin-Baden, Maggi; Burden, David (1 Nisan 2019). "Digital Immortality and Virtual Humans". Postdigital Science and Education (İngilizce). 1 (1): 87-103. doi:10.1007/s42438-018-0007-6. ISSN 2524-4868.  Geçersiz |doi-access=free (yardım)
  53. ^ "Understanding reality through algorithms". MIT News | Massachusetts Institute of Technology (İngilizce). 6 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2022. 
  54. ^ Popova, Maria (28 Mart 2012). "The Connectome: A New Way To Think About What Makes You You". The Atlantic. 31 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2022. 
  55. ^ Seung, Sebastian (2012). Connectome: How the Brain's Wiring Makes Us Who We Are (İngilizce). HMH. ISBN 978-0547508177. 15 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2023. 
  56. ^ "Quest for the connectome: scientists investigate ways of mapping the brain". The Guardian (İngilizce). 7 Mayıs 2012. 6 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2022. 
  57. ^ Peeters, Marieke M. M.; van Diggelen, Jurriaan; van den Bosch, Karel; Bronkhorst, Adelbert; Neerincx, Mark A.; Schraagen, Jan Maarten; Raaijmakers, Stephan (1 Mart 2021). "Hybrid collective intelligence in a human–AI society" (PDF). AI & Society (İngilizce). 36 (1): 217-238. doi:10.1007/s00146-020-01005-y. ISSN 1435-5655. 3 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Ekim 2023. 
  58. ^ Luckmann, Thomas (February 2008). "On Social Interaction and the Communicative Construction of Personal Identity, Knowledge and Reality". Organization Studies (İngilizce). 29 (2): 277-290. doi:10.1177/0170840607087260. ISSN 0170-8406. 
  59. ^ Draaisma, Douwe (April 2017). "Perception: Our useful inability to see reality". Nature (İngilizce). 544 (7650): 296. Bibcode:2017Natur.544..296D. doi:10.1038/544296a. 5 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2023. 
  60. ^ Weinberg (1993)
  61. ^ Ellis, John (2002). "Physics gets physical (correspondence)". Nature. 415 (6875): 957. Bibcode:2002Natur.415..957E. doi:10.1038/415957b. PMID 11875539.  Geçersiz |doi-access=free (yardım)
  62. ^ Ellis, John (1986). "The Superstring: Theory of Everything, or of Nothing?". Nature. 323 (6089): 595-598. Bibcode:1986Natur.323..595E. doi:10.1038/323595a0. 
  63. ^ McDowell, Zachary J.; Vetter, Matthew A. (2022). Wikipedia and the Representation of Reality (İngilizce). Taylor & Francis. doi:10.4324/9781003094081. ISBN 978-1003094081. 7 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2023. 
  64. ^ name="1999-02377-025">Prentice, D.; Gerrig, R. (1999). "Exploring the boundary between fiction and reality" (İngilizce). 6 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2023. 
  65. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; 1999-02377-025 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  66. ^ Gamson, William A.; Croteau, David; Hoynes, William; Sasson, Theodore (1992). "Media Images and the Social Construction of Reality". Annual Review of Sociology. 18: 373-393. doi:10.1146/annurev.so.18.080192.002105. ISSN 0360-0572. JSTOR 2083459. 6 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2023. 
  67. ^ McCombs, Maxwell E.; Shaw, Donald L. (1972). "The Agenda-Setting Function of Mass Media". Public Opinion Quarterly. 36 (2): 176. doi:10.1086/267990. 
  68. ^ McCombs, Maxwell; Reynolds, Amy (2009). "How the news shapes our civic agenda and News Influence on Our Pictures of the World". Media Effects. Routledge. ss. 17-32. doi:10.4324/9780203877111-7. ISBN 978-0203877111. 6 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2023. 
  69. ^ van der Meer, Toni G L A; Kroon, Anne C; Vliegenthart, Rens (20 Temmuz 2022). "Do News Media Kill? How a Biased News Reality can Overshadow Real Societal Risks, The Case of Aviation and Road Traffic Accidents". Social Forces. 101 (1): 506-530. doi:10.1093/sf/soab114.  Geçersiz |doi-access=free (yardım)
  70. ^ "How the news took over reality". The Guardian (İngilizce). 3 Mayıs 2019. 6 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2022. 
  71. ^ Gorvett, Zaria. "How the news changes the way we think and behave". BBC (İngilizce). 6 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2022. 
  72. ^ Technopedia, Definition – What does Filter Bubble mean? 10 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Retrieved October 10, 2017, "....A filter bubble is the intellectual isolation, that can occur when websites make use of algorithms to selectively assume the information a user would want to see, and then give information to the user according to this assumption ... A filter bubble, therefore, can cause users to get significantly less contact with contradicting viewpoints, causing the user to become intellectually isolated...."
  73. ^ Bozdag, Engin (September 2013). "Bias in algorithmic filtering and personalization". Ethics and Information Technology. 15 (3): 209-227. doi:10.1007/s10676-013-9321-6. 
  74. ^ Huffington Post, The Huffington Post "Are Filter-bubbles Shrinking Our Minds?" 3 Kasım 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  75. ^ Encrypt, Search (26 Şubat 2019). "What Are Filter Bubbles & How To Avoid Them". Search Encrypt Blog. 25 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2019. 
  76. ^ Van Alstyne, Marshall; Brynjolfsson, Erik (March 1997) [Copyright 1996]. "Electronic Communities: Global Village or Cyberbalkans?" (PDF). 5 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Eylül 2017. 
  77. ^ Van Alstyne, Marshall; Brynjolfsson, Erik (November 1996). "Could the Internet Balkanize Science?". Science. 274 (5292): 1479-1480. Bibcode:1996Sci...274.1479V. doi:10.1126/science.274.5292.1479. 
  78. ^ Alex Pham; Jon Healey (24 Eylül 2005). "Systems hope to tell you what you'd like: 'Preference engines' guide users through the flood of content". Chicago Tribune. 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2015. ...if recommenders were perfect, I can have the option of talking to only people who are just like me....Cyber-balkanization, as Brynjolfsson coined the scenario, is not an inevitable effect of recommendation tools. 
  79. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; twsO15 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  80. ^ Milgram, Paul; H. Takemura; A. Utsumi; F. Kishino (1994). "Augmented Reality: A class of displays on the reality-virtuality continuum" (PDF). Proceedings of Telemanipulator and Telepresence Technologies. ss. 2351-34. 4 Ekim 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2007. 
  81. ^ "IRL – Definition by AcronymFinder". www.acronymfinder.com. 28 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  82. ^ Don Slater (2002). "Social Relationships and Identity On-line and Off-line". Livingstone, Sonia; Lievrouw, Leah (Ed.). Handbook of New Media: Social Shaping and Consequences of ICTs. Sage Publications Inc. ss. 533-543. ISBN 0-7619-6510-6. 


Kaynak hatası: <ref> "lower-roman" adında grup ana etiketi bulunuyor, ancak <references group="lower-roman"/> etiketinin karşılığı bulunamadı (Bkz: Kaynak gösterme)
Kaynak hatası: <ref> "Note" adında grup ana etiketi bulunuyor, ancak <references group="Note"/> etiketinin karşılığı bulunamadı (Bkz: Kaynak gösterme)

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Gerçeklik&oldid=31814479" sayfasından alınmıştır