Barsbay

Sultan Barsbay tam ismiyle Malik Eşref Ebu-Nasır Seyfeddin Barsbay (d. y. 1369 - ö. 7 Haziran 1438), 1422 - 1438 döneminde saltanat süren Çerkes kökenli Burci Hanedanı'ndan Memluk Devleti hükümdarı. Saltanat döneminde Memluklu Devleti en geniş sınırlarına erişmiş ve Mezopotamya'da El Cezire ve Hicaz Memluklu Devletine bağlı ülkeler haline getirilmiştir.

Yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Sultanlıktan önce[değiştir | kaynağı değiştir]

Barsbay yaklaşık 1369 doğumlu olup Çerkes asıllıdır. Bir yahudi tüccar tarafından Halep'e getirilmiş ve Emir Çakmak tarafından kölemen olArak satın alınmış ve sonra da Mısır'a getirilip Sultan Berkuk'a kölemen olarak satılmıştır. Barsbay Kahire kalesindeki kışlada kölemen olarak askerliğe başlamıştır. Çok geçmeden kölelikten azat edilerek "Camdariye emiri" olarak görevlendirmiştir. Sonra da Sultan Farac'ın kölemen emiri olarak atanmıştır. Yetenekleri dolayısıyla Sultan Muavyed Şeyh hükümdarlığı yıllarında "Onlar Emiri" olmuştur.

Mayıs 1418'de Lübnan'da Trablusşam valisi olarak görevlendirilmiştir. 1421'de ölen Sultan Seyfeddin Tatar'ın yerine 10 yaşında tahta geçen oğlu Salih Muhammed için "davadar" emiri olarak atanmış ve taht naibi olan "Emir Canıbey" ile birlikte devletin gerçek idarecisi olmuştur. Bu iki emir arasında rekabet çoğalmış; 1421de Emir Barsbay Canıbey'i tutuklatmış ve tek başına gerçek devlet idarecisi olmuş ve 1422 basında ise Salih Muhammed'i tahtan indirip Memluk Devleti sultanı olarak tahta geçmiştir.

Saltanat dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

İç isyanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Sultan Barsbay'ın saltanat döneminde Memluk Devleti'nin içişleri nispeten sakin geçmiş ve Barsbay önemli iki iç isyanla uğraşmak zorunda kalmıştır. 1422de Emir Safedi adlı bir Çerkes Memluklu tahttan atılmış olan Sultan Salih Muhammed'in hakkını koruma adına isyan etmiş ve Ocak 1424'te bu isyan bastırılıp isyancı emir idam edilmiştir. İkinci önemli içişleri sorunu 1423'te eski Sultan Salih Muhammed'in naibi olan Emir Canıbey'in tutuklu olduğu zindan kaçması dolayısıyla çıkmıştır ama hemen yakalanmış ve idam edilmiştir.

Katalan korsanlar ve Kıbrıs'a seferler[değiştir | kaynağı değiştir]

Sultan Barsbay hemen sultan olduktan sonra Kıbrıs adasında üslenen Katalan asıllı korsanların Memluk Devletine ait olan Suriye ve Mısır'ın kıyılarına yaptıkları talan hücumlarıyla uğraşmak zorunda kaldı. 1422'de korsanlar İskenderiye açıklarında çok değerli bir yük taşıyan gemiyi ele geçirdiler. Sultan Barsbay bu çeşit hücumları önlemek için Suriye ve Mısır'ın önemli Akdeniz limanlarını korumak için savunma mevkileri kurdurdu ve özel görevli Memluk emirleri buralarda görevlendirdi. Ayrıca Hristiyanları bu korsanları desteklemekten vazgeçirmek için Kudüs'teki Hristiyan hacıların ziyaret ettiği "Kanışat el-Kıyamet"^[1] katedralini kapatmakla tehdit etti.

Haziran 1424'te Dimyat yakınlarında yeni bir korsan hücumu oldu ve iki ticaret gemisi korsanların eline geçti. Sultan bu tüccarları ve diğer esirler için istenilen fidyeyi devlet bürokratlarının protestolarına rağmen devlet hazinesinden ödedi.

Barsbay bu hücumlara karşı diğer bir çare olarak korsanların üssü olan Kıbrıs adasına ve korsanlara destek veren Kıbrıslı zenginler, asiller ve Kıbrıs Kralı Lusignanlı Giano üzerine yeni kurulan bir donanma ile hücumlarda bulunmakta buldu. Barsbay döneminde Kıbrıs'a karşı birkaç askeri hücum yapıldı. 1424'te küçük bir Memluklu filosu Limasol'a hücum etti. 1425de Memluklu güçleri önce Mağusa'ya hücum ettiler; sonra Larnaka ve civarını yağma ettiler. Limasol kalesi Memluklular eline geçti.

1426'da Memluklu donanması 180 gemiyle geldi ve 3.000den büyük sayıda askeri bir gücü karaya çıktı. Emir "Tanrıverdi Muhammed" ve Emir İnal el hakimi komutasındaki bu ordu üzerine giden Kıbrıs Kralı Giano 7 Temmuz 1426da yapılan Larnaka civarında yapılan "Hırokitia Muharebesi"nde Memluklulara yenilip esir düştü. Kahire'de 10 ay esir kalan Kıbrıs Kralı Giano büyük bir fidye ödedikten sonra serbest kalıp Kıbrıs'a dönebildi. Galip gelen Memluklu ordusu ise Larnaka'yı talan edip Kıbrıs Krallığı başkenti Lefkoşa'yı işgal edip talan etti. Kral ailesi kuzeye Girne kalesine kaçtı. Memluklu ordusu büyük ganimet ile çok sayıda esirle Mısır'a döndü. Kıbrıs Krallığı Memluk Devleti'ne yıllık tazminat ödeyen bir vasal devlet statüsüne döndü.^[2]

Diğer ülkelerle ilişkiler[değiştir | kaynağı değiştir]

1429'da Barsbay Akkoyunlular hükümdarı Kara Yülük Osman'a karşı olarak bir bir büyük ordu ile sefer açıp Urfa'yı Memluklu ülkesi sınırları içine aldı. Barsbay bundan sonra bu ordusuyla Diyarbakır üzerine yürüyüp bu kaleyi kuşattı ama kale direnişe geçti ve zapolunamadı. Memkluklu askerleri bu uzun sefer ve kalenin dayanıp teslim olmaması yüzünden demoralize ve gayet hoşnutsuz oldular. Ama Memluklu askeri disiplini dolayısıyla bu ordu dağılmadı. Kara Yülük Osman kendisine yapılan Memluklu barış teklifini kabul etti ve bu barışa göre Akkoyunlular Memluklu arazilerine hücumdan vazgeçecekler ve senbolik olarak Akkoyunlular Memluk üstünlüğünü kabul edeceklerdi. 1433'te Memluklu ordusu çekilmeye başladı. Memluklu askerlerden bir kısmı Mezopotamya'da kalmayı tercih etmişti. Geri dönen Memluklu ordusu güya bu savaşı kazanmıştı ama görünüşü bir savaş kaybetmiş ricat eden bir ordu gibiydi.

Orta Asya'da Timurlular devletinin hükümdarı olan Şahruh Kâbe'ye bir örtü göndermek istemişti. Kâbe'nin ve İslam hacılarının bakımı ve idaresi gelenek olarak Memluklular elinde idi. Şahruh'un gönderdiği bu Kâbe örtüsü bu gelenek dışında idi ve Memluklular ile Timurlular devletleri arasında bir diplomatik kriz yarattı.

1430'da Barsbay Hristiyan Etiyopya'dan gelen bir heyet ile müzakereler yaptı.

Barsbay Memluklulerin Kızıl Deniz üzerindeki ticareti kontrol altına almak için uğraşlar da bulundu. Bu arada bir önceki yüzyılda önemli bir Kızıl Deniz limanı olan ama sonradan önemini kaybeden "Aydab" limanını 1426'da yıkıp harap ederek bu limanın hiçbir tüccar tarafından kullanılmamasını sağladı.

Katalan korsanlar ve Aragon Krallığı ile ilişkiler[değiştir | kaynağı değiştir]

1430'da Rodos'ta Sultan Barsbay Katalan korsanlara destek sağlayan Aragon Kralı V. Alfonso ile bir ticaret anlaşması imzalayıp bu desteğin kesilmesini sağlamaya çalıştı. Fakat Mısır'ın baharat tıcareti üzerindeki tekelinin yenilemesi ve bunu Mayorka adalı Katalonya'lı tüccarlara aksi tesiri yine iki ülke arasındaki ilişkileri bozdu. Aragon Kralı'nın donanması ile İskenderiye'ye planladığı bir hücumdan son dakikada vazgeçtiği belgelenmiştir.^[3]

Katalan korsanlar cüretlenerek Eylül-Ekim 1433'te Trablusşam'a 18 Nisan 1434de Beyrut'a hücum ettiler. Mısır filosunun Katalan korsanların Kıbrıs adasındaki üslerine karşı yaptıkları ceza hücumları sonuç vermedi.

Aragon Kralı'nın Milano ve Cenova donanmasına Ponza Deniz Muharebesi'nde yenilip esir düşmesi Aragon Kralını Memluklularla yeni müzakereler girmeye zorladı. 1436'da başlarında Memluklu Devleti ve Aragon Krallığı arasında yeni bir ticaret anlaşması imzalandı.

Fakat 5 Ağustos 1436'da Katalan korsanlar Nil deltası üzerindeki Ebu Kır üzerine hücumda bulundular. 1437'de Memluklu Devleti ülkede bulunan Katalan tüccarları Mısır'dan kovdu.^[4]

Mali durum ve mali reformlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Sultan Barsbay devlet için çok harcama gerektiren Memluklu ordusunun düzgün şekilde finanmanı hedefiyle devletin gelirlerini ve özellikle gümrük vergilerini reform etmeye özen vermekteydi. Devlete düzgün gelir sağlamak amacıyla 1423'te şeker ticaretini, 1429'da karabiber ticaretini ve bakır ticaretini devletleştirmiş ve bu maddelerin alım-satımından devlet gelirleri pozitif olarak etkilenmiştir. Örneğin 1425'te bu devlet gelirlerinde görülen fazlalık Sultan Eşref Barsbay Camii ve külliyesi yapımına harcanmıştır.

Bu ticari malların devletleştirilip devlet tekeli kurulması İtalyan ve Katalan asilli tüccarların aleyhine islediği için bu tüccarlar buna karşı çıkmışlar ve bir ticari boykot direnişi yapmaya yeltenmişlerdir. Fakat Barsbay bu turlu direnişe gecen yabancı tüccarları tanımlamış ve onları Mısır'dan attırmış ve onların vasıta ile bile Mısır'la ticaret yapmalarını önlemek için tedbirler almıştır.

Barsbay'in hükûmet döneminde Mısır bir ekonomik kriz geçirmiştir. Bu kriz nedeniyle 13. yüzyılda 20 dirhem değerde olan Memluklu dinarı; 1412'de 240 dirhem; 1456'da 300 dirhem ve 1458'de 460 dirhem olmuştur. Bu buyuk enflasyonun nedeni tüccar ve mal üreticilerinin islerinin en kotu gittiği dönemler de bile işçi ücretlerini arttırmaları gerektiğidir. Kahire ve Iskenderiye'de bu gerek bütün tüccar ve üreticiler aleyhinde işlemiş ve iflaslara yol açmıştır.

Barsbay'in doneminden sonra bu sorun 1498'de Portekizlilerin Vasco de Gama keşifleri ile Avrupa'dan Güney Avrupa yoluyla Hindistan'a bir yol bulması ve bunun da Memluklu'lar kontrolü altında bulunan Kızıl Deniz ticaretine buyuk bir darbe vurmasıyla sorun daha da ciddileşmiştir.

Ölümü[değiştir | kaynağı değiştir]

Barsbay 16 yıl süren bir saltanat sonunda bir dejeneratif hastalık sonunda Kahire'de 7 Haziran, 1438'de hayata gözlerine yumdu. Barsbay 1332-1333'te Kahire'deki büyük Kuzey Mezarlık'ta yaptırdığı büyük külliyenin türbesinde gömülmüştür.

Memluklu Sultanlığı'na 15 yaşında olan oğlu Aziz Cemaleddin Yusuf getirildi.

Eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

• 
  Sultan Eşref Barsbay Camii
• 
  Sultan Eşref Barsbay Camii girişi
• 
  Namazlık ve medrese için dört kemerli ivandan biri
• 
  Caminin Kıble ivanı ve duvarı

Sultan Barsbay 1425de devletleştirdiği baharat pazarlama tekellerinden elde edilen gelirlerle Kahire'nin Han el-Halili tarihi çarşında^[5] bir camii, bir medrese, üzerinde subyan mektebi olan bir sebil (sebil-i kuttab) ve bir türbeden oluşan bir külliye yaptırmıştır. Camii sokak seviyesinde olmayıp birinci kattadır. Camii ortada bir açık avlu etrafında dört tane üzeri kemer şeklinde kapalı olan dört kısımdan oluşur ve namazlıklar avluya açıktır. Kıblede bulunan kısımın kıble duvarı çok süslenmiş olup yontulmuş mermerden çok süslü bir mihrab ve birkaç vitray pencere bulunmakta ve mihrab da yontulma ve kakmalı tahtadan yapılmıştır. Bu kısımdaki tavan yaldızlı olup yeşil ve altın renkli Kuran'dan Küfi yazılar bulunmaktadır. Medrese bu açık ivanlarda bulunup; dört sünni mezhebi için değişik ivan kullanılmak üzere planlanmıştır. Sultan Barsbay'ın mezarı bu külliyedeki türbede olmayıp buradaki türbede karısı ve kızının mezarları bulunmaktadır.^[6]

Sultan Barsbay Kahire'nin Kuzey Mezarlık'ında 1332-1333 yıllarında kendi türbesi ve yanındaki iki türbe, bir medrese, bir Rufai tarikatı tekkesi, iki Rufai zaviyesi, tarikat üyeleri ve medrese mollalarının kalacağı "rab" dairelerinden oluşan bir külliyat daha yaptırmıştır. Sultan Barsbay'ın türbesi ve yanında bulunan iki türbenin taştan kubbeleri dışarıdan ilk defa yıldız tipi yontularla süslü ve daha dik olan memluklu tipi camii kubbesi adını alacak stilin ilk örneğidir. Medrese Hanafı mezhebi mollalar yetiştirmek üzere kurulmuştur. Eski dört açık ivandan oluşan medrese stilinden ayrılarak Rufai tekkesiyle birleştirilmiş olarak ve camii olarak da kullanılmak üzere büyük kapalı bir salonu ihtiva etmektedir. Tekkeye hediye edilmiş olan bir fildişi kakmalı ama fazla sulu olmayan mihrab Memluklu sanatının bir zirve eseri olarak kabul edilmektedir. Tekke'nin yanında ayrıca kurulmuş olan iki zaviye Memluklu mimarisinde ilk defa görülmektedir. Zaviye 1478'de yeniden restore edilmiştir.^[7]

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Fransızca Wikipedia Barsbay maddesi22 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Fransızca)(Erişme:3.7.2010)
• Clot, André
  • (çev. Turhan Ilgaz) (2005), Kölelerin İmparatorluğu Memlüklerin Mısır'ı, İstanbul:Epsilon Yayınları ISBN 9753317727.
  • (2009) L'Égypte des Mamelouks 1250-1517. L'empire des esclaves, Paris:Perrin ISBN 978-2-262-03045-2 (Fransızca)
• Bosworth, Clifford Edmund () The new İslamic dynaşties: a chronological and genealogical manual Edinburgh:Edinburgh University Press İSBN 978-0-7486-2137-8 (Bölüm:"The Burjī line 784-922/1382-1517") Google Books1 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) (Erişim:2.7.2010)
• Arch-net sitesinde bulunan "Kahire Kuzey Mezarlığı'ndaki Sultan Barsbay türbesi ve külliyesi" konulu madde^{[ölü/kırık bağlantı]} (İngilizce) (Erişim:2.7.2010)

Resmî unvanlar
Önce gelen: Salih Muhammed	Mısır Memlûk Sultanı 1422 - 1438	Sonra gelen: Aziz Cemaleddin Yusuf