Thalia (roślina)


Thalia
Ilustracja
Thalia dealbata
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

imbirowce

Rodzina

marantowate

Rodzaj

Thalia

Nazwa systematyczna
Thalia L.
Sp. Pl.: 1193 (1753)[3]
Typ nomenklatoryczny

Thalia geniculata L.[4]

Synonimy
  • Malacarya Raf.
  • Peronia Redouté
  • Spirostylis Raf.[3]
Homonimy

Thalia Blumenbach, 1827 (rodzaj salp)[5]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Pokrój Thalia dealbata
Pokrój Thalia geniculata
Pokrój Thalia multiflora
Kwiatostan Thalia dealbata
Kwiatostan Thalia geniculata
Kwiatostan Thalia multiflora
Owocostan Thalia dealbata

Thalia L. − rodzaj roślin wodnych z rodziny marantowatych. Należy do niego 6 gatunków występujących w Ameryce, od Illinois w Stanach Zjednoczonych po północną Argentynę oraz w tropikalnej Afryce. Niektóre gatunki wykorzystywane są jako rośliny lecznicze, z uwagi na działanie antymalaryczne i przeciwgruźlicze, spożywcze, gospodarcze i ozdobne. Znajdują też zastosowanie w fitoremediacji wód.

Zasięg geograficzny[edytuj | edytuj kod]

Najszerszy zasięg ma Thalia geniculata, która występuje w tropikalnej Afryce i Ameryce. Jest to jedyny gatunek z tego rodzaju występujący w Afryce. Jego północny zasięg w Ameryce sięga Luizjany i Florydy w Stanach Zjednoczonych, a południowy do północnej Argentyny. Powyżej jej zasięgu w Ameryce Północnej występuje T. dealbata, która rośnie w Alabamie, Arkansas, Georgii, Illinois, Luizjanie, Missisippi, Missouri, Oklahomie, Karolinie Południowej i Teksasie. Pozostałe gatunki występują wyłącznie w Ameryce Południowej, z czego T. densibracteata w Brazylii, T. multiflora w południowo-wschodniej Brazylii, Urugwaju i północno-wschodniej Argentynie. Dwa gatunki mają bardzo ograniczony, endemiczny zasięg: T. pavonii występuje wyłącznie w Guayas w Ekwadorze, a T. petersiana w Rio de Janeiro w Brazylii[3].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój
Wieloletnie rośliny zielne o wysokości 1–3,5 metra[6].
Pędy
Kłącze. Pęd kwiatostanowy nierozgałęziony[6], długości do 2,5 m (do nasady kwiatostanu)[7].
Liście
Roślina wypuszcza od 2 do 6 liści odziomkowych oraz rzadko jeden lub dwa liście ogonkowe[7], wyrastające nad wydłużonym (0,7–2,5 m) międzywęźlem[6]. Pochwa liściowa nieuszkowata, gąbczasta, z wydatnymi przestrzeniami powietrznymi[6]. Ogonek liściowy do 2,5 cm długości, nagi[7]. Poduszeczka liściowa brązowawa, oliwkowa lub czerwonofioletowa[7]. Blaszka liściowa zielona, jajowata do eliptycznej, długości do 60 cm[7].
Kwiaty
Kwiaty rosną w parach[7] w zredukowanych wierzchotkach[8] zebranych w rozgałęzione kwiatostany, o osiach drugiego rzędu krótkich i wzniesionych (kwiatostany wielkości 31 cm[7]) do długich i wygiętych (kwiatostany wielkości 1 metra[7])[6], szeroko rozpostarte do zwisających i przypominających wiechę[7]. Międzywęźla kwiatostanu wyraźnie zygzakowate[7]. Każda para kwiatów wsparta jest podsadką, zielną do skórzastej[6], długości do 2,8 cm[7], odpadającą w czasie zawiązywania owoców[6]. Listki wewnętrznego okółka okwiatu zrośnięte w rurkę na długości 1–6 mm, blado- do ciemnofioletowych, nierówne lub silnie nierówne[6]. Listki zewnętrznego okółka błoniaste, trwałe, długości do 2,5 mm[7]. Zewnętrzny prątniczek długości do 2 cm, lawendowy do ciemnofioletowego, przypominający listek okwiatu, efektowny[6][7]. Guzowate prątniczki mięsiste, z wąsko zaostrzonym wierzchołkiem przypominającym listek okwiatu[6], u nasady białe, żółte lub fioletowe[7]. Jeden prątniczek kapturkowaty, z dwoma wyrostkami przypominającymi palce[6] u nasady[8]. Jeden pręcik z pojedynczym pylnikiem[8]. Zalążnia zbudowana z trzech owocolistków, funkcjonalnie jednokomorowa, z jednym, anatropowym zalążkiem[8]. Szyjka słupka u nasady zrośnięta z rurką okwiatu, z jednym wyrostkiem, wydłużona, paskowata, po dotknięciu zwijająca się spiralnie[6], co jest wyjątkowe w rodzinie marantowatych[8].
Owoce
Jednonasienne, kulistawe do elipsoidalnych, niepękające torebki[6] (przypominające ziarniaki[7]), wielkości do 12 mm[7], o papierzastej lub błoniastej owocni[8]. Nasiona do 10 mm, ciemnobrązowe do czarnych, kulistawe lub elipsoidalne[7], gładkie[6].

Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]

Rozwój
Hydrofity[6], helofity[7], często zamierające na zimę lub w czasie suszy[6][7]. Gatunki Thalia mają złożone kwiatostany i wykazują „fałszywą resupinację” (obrót o <180°), aby ustawić pary kwiatów w pozycji właściwej do zapylenia; np. T. geniculata (o kwiatostanie zwisającym) obracają się w bok o 90° przed kwitnieniem, podczas gdy T. dealbata (o kwiatostanie wzniesionym) wyginają się do tyłu o 90°[7]. Podobnie jak inne rośliny z rodziny marantowatych, Thalia posiada wyspecjalizowany mechanizm zapylania. Przed kwitnieniem pyłek osadza się w zagłębieniu szyjki słupka. Kiedy kwiat się otwiera, szyjka słupka pozostaje ukryta za kapturkowatym prątniczkiem, utrzymywanym w naprężeniu przez wrażliwą na nacisk ostrogę. Po poruszeniu ostrogi przez dziób ptaka lub trąbkę owada szyjka słupka jest wystrzeliwana na przód kwiatu, powodując kontakt znamienia ze zwierzęciem i jednocześnie osadzając na nim pyłek[9]. Kwiaty tych roślin odwiedzane są przez zadrzechnie, z takich gatunków jak Xylocopa micans[10], X. fimbriata i X. gualanensis[9], trzmiele z gatunku Bombus pensylvanicus[10], powszelatkowate[9] oraz kolibry[9], takie jak koliberek czarnobrody i k. rubinobrody[10], złocik widłosterny[9] i szmaragdzik brązowosterny[9]. Niektóre gatunki mogą wytwarzać nasiona w sposób autogamiczny[9]. Rośliny z tego rodzaju rozmnażają się generatywnie, przez rozsiew nasion za pomocą wody (hydrochoria), jak i wegetatywnie, dzięki rozprzestrzenianiu przez wodę oderwanych kawałków kłączy[11]. Owoce tych roślin są pławne z uwagi na obecność gazu między ścianą owocu a nasionami, co ułatwia ich rozprzestrzenianie przez wodę[11][7].
Siedlisko
Otwarte, słodkowodne bagna[8], także mokradła w okolicach zbiorników wodnych, lasach i na sawannie, na wysokości do 1100 m n.p.m.[11] Zasiedla płytkie, stojące, słodkie wody (pH 5,4–8,8), na głębokości do 2 m[7].
Interakcje międzygatunkowe
Thalia geniculata jest rośliną żywicielską omacnicowatych z gatunku Geshna cannalis, powszelatkowatych z gatunku Calpodes ethlius i piórolotkowatych z gatunku Sphenarches anisodactylus[12]. Na liściach Thalia żyje też kilka gatunków grzybów, w tym Cercospora z gatunku C. thaliae i rdza z gatunku Puccinia thaliae[7].
Owoce i nasiona Thalia stanowią źródło pożywienia dla kaczek[7], sułtanki amerykańskiej[13], czubacza żółtoguzego[7] i modrzyka zwyczajnego[10]. Kłącza T. dealbata są okazjonalnie zjadane przez nutrie[7], a rośliny T. geniculata stanowią wiosenny pokarm niedźwiedzia czarnego na Florydzie[7].
Na roślinach z tego rodzaju żyją różne owady, takie jak mrówki z gatunku Paratrechina longicornis i pluskwiaki z gatunków Ischnodemus fulvipes i I. variegatus[7]. Stanowią też one ważne siedlisko lęgowe dla epoletników krasnoskrzydłych i ciemnokacyków żółtogłowych[7].
Cechy fitochemiczne
Z nadziemnych części Thalia multiflora wyizolowano dziewięć fitosteroli, cztery glikozydy izoramnetyny i kwercetyny, ceramidy, alkaloid indolowy i dwa proste związki fenolowe[14].
Analiza fitochemiczna nadziemnych części T. geniculata wykazała obecność steroli i ich glukozydów, takich jak sitoindozyd, daukosterol, stigmasterol, β-sitosterol i geranylofarnezol[15]. W liściach T. geniculata obecny jest też kwas rozmarynowy[11].

Systematyka[edytuj | edytuj kod]

Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny marantowatych (Marantaceae) z rzędu imbirowców (Zingiberales)[2]. W systemie Takhtajana z 1997 roku zaliczany do plemienia Maranteae w rodzinie marantowatych, zaliczanej do rzędu Cannales[5].
Wykaz gatunków[3]

Nazewnictwo[edytuj | edytuj kod]

Etymologia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju została nadana na cześć Johanna Thala, niemieckiego botanika żyjącego w XVI wieku[16].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
W wydanym w 1848 roku Ukazicielu polskich nazwisk na rodzaje królestwa roślinnego autorstwa Antoniego Wagi ujęta jest polska nazwa rodzaju Thalia: trzcian[17]. Taką samą nazwę podał Erazm Majewski w wydanym w 1894 roku Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, oprócz niej wymieniając nazwę kolbownia[18]. Te same nazwy wskazał Józef Rostafiński w wydanym w 1900 roku Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin[19]. W pracach bardziej współczesnych, takich jak Słownik nazw roślin obcego pochodzenia pod redakcją Ludmiły Karpowiczowej z 1973 roku[20], Słownik polsko-łacińsko-francuski roślin i zwierząt pod redakcją Rajmunda Leperta i Ewy Turyn z 2005 roku[21] oraz Słownik roślin zielnych łacińsko-polski Wiesława Gawrysia z 2008 roku[22], rodzaj nie został ujęty.
Nazwy zwyczajowe w językach obcych
W języku angielskim rośliny z tego rodzaju nazywa się alligator-flag, fire-flag lub arrowroot[7].

Zagrożenie i ochrona[edytuj | edytuj kod]

Występujący endemicznie w Ekwadorze gatunek Thalia pavonii uznawany jest za narażony na wymarcie w naturze (VU) według światowej czerwonej listy publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody[23].

Znany z dziesięciu stanowisk w prowincji Guayas w Ekwadorze, z czego dwa znajdują się na wyspie Puná. Nieznane jest występowanie tego gatunku na terenie sieci obszarów chronionych Ekwadoru i żaden jego okaz nie znajduje się w ekwadorskich muzeach. Narażony jest na wymarcie z powodu niszczenia siedlisk[23].

Zastosowanie użytkowe[edytuj | edytuj kod]

Rośliny lecznicze
Thalia dealbata stosowana była jako środek na kaszel. Liście T. geniculata wykorzystywano jako środek ściągający i przeciwgorączkowy w leczeniu biegunki[16]. W tradycyjnej medycynie Senegalu korzenie i liście T. geniculata są wmasowywane w miejsca ukąszenia przez węże[11], podobnie stosowane były one na Jamajce[24]. W Wybrzeżu Kości Słoniowej macerat z korzeni stosowany jest do leczenia anemii, natomiast w Ghanie do leczenia astmy[11]. W Beninie roślina ta wykorzystywana jest do leczenia malarii[11].
Ekstrakty metanolowe z kłączy T. geniculata wykazują działanie przeciwpasożytnicze zarówno wobec wrażliwych, jak i opornych na chlorochinę szczepów zarodźca sierpowatego, odpowiedzialnego za wywoływanie malarii u ludzi[11]. Obecne w tej roślinie stigmasterole wykazują działanie aktywne przeciwko prątkowi gruźlicy[14].
Geranylofarzenol obecny w liściach i pędach T. geniculata ma silne działanie przeciwpasożytnicze przeciwko P. falciparum i Leishmania donovani[11][15].
Rośliny spożywcze
Kłącza Thalia geniculata były spożywane po upieczeniu. Istnieją doniesienia o pozyskiwaniu z nich skrobi (arrowroot)[25], ale kłącza te nie są wyraźnie powiększone lub wyspecjalizowane do jej przechowywania[7]. W Burkina Faso spożywa się liście roślin z tego gatunku, natomiast w Ghanie traktowane są one jako rośliny paszowe[11]. Z popiołu powstałego ze spalonych pędów pozyskuje się sól[11]. Istnieją również doniesienia o spożywaniu przez florydzkich Seminoli kwiatów, kłączy i nasad pędów kwiatostanowych, a także wykorzystywaniu liści T. geniculata do przygotowania potraw z chleba kukurydzianego i mięsa, zwanych paluee, przypominających tamal[24].
Rośliny ozdobne
Różne gatunki Thalia uprawiane są jako rośliny ozdobne w ogrodach wodnych[7], ogrodach bagiennych[26], stawach rybnych[7] i oczkach wodnych[26].
Rośliny gospodarcze
Liście T. geniculata są szeroko wykorzystywane w Afryce do wykonywania pokryć dachowych. W Ghanie są nadto stosowane do pokrywania ścian. Często używa się ich również do pakowania produktów spożywczych i wykładania pojemników na żywność. W Gabonie zrolowane liście używane są jako zatyczki do butelek. Z kolei w Sierra Leone liście wykorzystywane są do bandażowania ran po obrzezaniu. Pędy tych roślin używane są w koszykarstwie, do plecenia mat, budowania płotów oraz produkcji pułapek na ryby, mebli, drabin i mostów[11].
Rośliny magiczne
Pędy T. geniculata wykorzystywane były jako różdżki[16].
Inne zastosowania
Ekstrakty z kłączy T. dealbata hamują rozwój niektórych sinic: Microcystis aeruginosa i Anabaena flosaquae[7].
Mikrosfery pochodzące z T. dealbata stosowane są jako sorbent do usuwania kadmu, fosforanów i sulfametoksazolu z zanieczyszczonych wód. T. geniculata została oceniona jako potencjalnie skuteczna w fitoremediacji wód zanieczyszczonych metalami ciężkimi[7].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2023-09-17] (ang.).
  3. ↑ a b c d Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2023-09-18]. (ang.).
  4. ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2023-09-18]. (ang.).
  5. ↑ a b Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2023-09-18]. (ang.).
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Flora of North America. T. 22: Magnoliophyta: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae (in part), and Zingiberidae. New York: Oxford Univ. Press, s. 318. ISBN 978-0-19-513729-3.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai Donald H. Les: Aquatic Monocotyledons of North America: Ecology, Life History, and Systematics. CRC Press, 2020, s. 427-430. ISBN 978-1-351-67969-5.
  8. ↑ a b c d e f g L. Andersson: Marantaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 4: Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 278-292. DOI: 10.1007/978-3-662-03531-3. ISBN 978-3-662-03531-3. (ang.).
  9. ↑ a b c d e f g Mark A. Davis. The Role of Flower Visitors in the Explosive Pollination of Thalia geniculata (Marantaceae), a Costa Rican Marsh Plant. „Bulletin of the Torrey Botanical Club”. 114 (2), s. 134, 1987-04. DOI: 10.2307/2996122. 
  10. ↑ a b c d Jorrit H. Poelen, James D. Simons, Chris J. Mungall. Global biotic interactions: An open infrastructure to share and analyze species-interaction datasets. „Ecological Informatics”. 24, s. 148–159, 2014-11. DOI: 10.1016/j.ecoinf.2014.08.005. 
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l M. Brink: Plant resources of tropical Africa. Fibres.. Prota Foundation, 2012, s. 431-2. ISBN 978-92-9081-481-8.
  12. ↑ Ted D. Center: Insects and Other Arthropods that Feed on Aquatic and Wetland Plants. Uniwersytet Florydy, 2002, s. 18.
  13. ↑ C̜ağan H. Şekercioğlu, Daniel G. Wenny, Christopher T. Whelan: Why birds matter: avian ecological function and ecosystem services. The University of Chicago Press, 2016, s. 154. ISBN 978-0-226-38263-0.
  14. ↑ a b Maria-Teresa Gutierrez-Lugo, Yuehong Wang, Scott G. Franzblau, Enrique Suarez i inni. Antitubercular sterols from Thalia multiflora Horkel ex Koernicke. „Phytotherapy Research”. 19 (10), s. 876–880, 2005-10. DOI: 10.1002/ptr.1731. 
  15. ↑ a b L. (i inni) Lagnika. Phytochemical Study and Antiprotozoal Activity of Compounds Isolated from Thalia geniculata .. „Pharmaceutical Biology”. 46 (3), s. 162–165, 2008-01. DOI: 10.1080/13880200701499000. 
  16. ↑ a b c Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants. CRC Press, 2016, s. 3711. ISBN 1-4822-5064-0.
  17. ↑ Antoni Waga: Ukaziciel polskich nazw na rodzaje królestwa roślinnego. W: Jakub Waga: Flora polonica. 1848, s. 129.
  18. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich: Słownik łacińsko-polski. 1894, s. 773.
  19. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 477. (pol.).
  20. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. nd.
  21. ↑ Rajmund Lepert, Ewa Turyn: Słownik polsko-łacińsko-francuski: rośliny i zwierzęta. Wyd. 1. Warszawa: Wiedza Powszechna, s. nd. ISBN 83-214-1271-8.
  22. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych: łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. nd. ISBN 978-83-925110-5-2.
  23. ↑ a b Thalia pavonii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-09-19] (ang.).
  24. ↑ a b Daniel F. Austin: Florida Ethnobotany. CRC Press, 2004, s. 667. ISBN 978-0-203-49188-1.
  25. ↑ Tong Kwee Lim: Edible medicinal and non-medicinal plants. T. 11: Modified stems, roots, bulbs. Springer, 2016, s. 6. ISBN 978-3-319-26062-4.
  26. ↑ a b Peter Bernhardt: Gods and Goddesses in the Garden. Rutgers University Press, 2008, s. 124. ISBN 978-0-8135-4472-4.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Thalia_(roślina)&oldid=72987959”