Saugumo policija
| Historia | |
| Państwo | |
|---|---|
| Sformowanie | 1941 |
| Rozformowanie | 1944 |
| Komendanci | |
| Pierwszy | |
| Ostatni | |
| Konflikty zbrojne | |
| II wojna światowa | |
Sauguma, Saugumas (lit. Saugumo policija) – litewska policja bezpieczeństwa w służbie Niemiec podczas II wojny światowej.
Geneza[edytuj | edytuj kod]
Po agresji Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941, na obszarze Litwy powstał tajny Tymczasowy Rząd Litewski, który powołał swoje agendy rządowe. Był wśród nich Departament Bezpieczeństwa Państwowego kierowany przez Vytautasa Reivytisa. W jego skład wchodziło wielu członków tej instytucji jeszcze z czasów niepodległej Litwy. Jednakże po zajęciu kraju przez wojska niemieckie Rząd Tymczasowy został rozwiązany 5 sierpnia. Niemcy zostawili natomiast jego agendy policyjne i bezpieczeństwa wewnętrznego, włączając je w system okupacyjnych władz. Departament Bezpieczeństwa Państwowego został przekształcony w litewską policję bezpieczeństwa (Saugumę), bezpośrednio podporządkowaną Kripo.
Zadania i działalność Saugumy[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Sauguma ściśle współpracowała z Sipo i SD, pełniąc różne zadania. Przede wszystkim dostarczała niemieckim strukturom bezpieczeństwa informacje wywiadowcze dotyczące polskiego i komunistycznego ruchu oporu oraz organizacji innych mniejszości narodowych zamieszkujących na obszarze okupowanej Litwy. Jej funkcjonariusze wchodzili także w skład antypartyzanckich jednostek, działających w północnej części Generalnego Gubernatorstwa i na Litwie. Specjalne sekcje (Komunistų-Žydų Skyrius) zwalczały komunistów i prowadziły prześladowania ludności żydowskiej, przygotowując listy proskrypcyjne osób przeznaczonych do eksterminacji. Poszukiwały też Żydów zbiegłych z getta, a następnie przekazywały ich Niemcom lub litewskim formacjom kolaboracyjnym, jak np. Ypatingasis būrys (tzw. „strzelcy ponarscy”). Szczególną aktywność przejawiała taka sekcja w okręgu wileńskim, na czele której stał Juozas Bagdonis. Działalność skierowana przeciwko Żydom najbardziej była rozwinięta w II poł. 1941, później, gdy żydowska społeczność Litwy została faktycznie wymordowana, na plan pierwszy wysunęła się walka z komunistami i polskim podziemiem, a pod koniec okupacji także z coraz silniejszą sowiecką partyzantką.
Działalność Saugumy w większych miastach i na prowincji różniła się zasadniczo. W tym pierwszym przypadku jej funkcjonariusze prowadzili głównie działania operacyjne, rozpatrując różne sprawy, ale nie uczestniczyli osobiście w mordowaniu Żydów, komunistów i innych wrogów publicznych. Po przesłuchaniach byli oni przekazywani niemieckim strukturom bezpieczeństwa, które zajmowały się eksterminacją. Natomiast funkcjonariusze Saugumy w mniejszych miastach wykazywali większą aktywność i bezpośrednio brali udział w masowych rozstrzeliwaniach. Szefowie poszczególnych okręgów sami często przygotowywali takie akcje.
Z drugiej strony część funkcjonariuszy Saugumy, zarówno wyższego szczebla, w tym dowództwa, jak też niższych rangą, współpracowała z ruchem oporu. Byli oni członkami konspiracyjnych organizacji litewskich, dostarczając im tajnych informacji o planach i działaniach Niemców. Należeli do nich Povilas Žičkus, szef Departamentu Administracyjnego Saugumy, który z tego powodu 14 maja 1944 został aresztowany przez Gestapo i zesłany do więzienia w Niemczech, czy Kazys Gimžauskas, zastępca dowódcy okręgu wileńskiego, który był aktywnym członkiem konspiracyjnej organizacji Kęstutis. Wiedział o tym szef okręgu wileńskiego, A. Lileikis, ale nikomu tego nie zdradził.
Struktura organizacyjna[edytuj | edytuj kod]
Na czele Saugumy stanął agent Abwehry Stasys Čenkus, sprawując tę funkcję do końca okupacji. Jego zastępcą był Kazys Matulis, a osobistym sekretarzem – Vytenis Stasiškis. Szefem policji kryminalnej został Petras Pamataitis. Wielu członków Saugumy wywodziło się z nacjonalistycznej organizacji Żelazny Wilk. Liczebność Saugumy wynosiła ok. 400 ludzi, w tym ok. 250 w Kownie i ok. 130 w Wilnie. W skład dowództwa wchodziło 7 Departamentów, w tym m.in.:
- Organizacji (Povilas Žičkus),
- Ekonomiczno-Finansowy (Pranas Nenorta),
- Informacji (Juozas Jucius),
- Komunistów, Mniejszości Narodowych i Żydów.
Sauguma dzieliła się na 6 terytorialnych okręgów (apygarda):
- Kowno – Albinas Čiuoderis,
- Wilno – Aleksandras Lileikis,
- Szawle – Juozas Pakulis,
- Wiłkomierz – Aleksandras Braziukaitis,
- Mariampol – Petras Banys,
- Poniewież – Antanas Liepa.
W każdym z nich było po 7 komisariatów:
- ochrony (ochrona budynków i więzienia),
- finansowy,
- informacji (prześwietlanie kandydatów do instytucji rządowych, zbieranie informacji wywiadowczych, tworzenie list wrogów publicznych, przygotowywanie raportów i publikacji),
- komunistów (zbieranie informacji wywiadowczych o komunistach i ich sympatykach, sowieckich partyzantach oraz konspiracyjnych organizacjach komunistycznych, aresztowanie i przesłuchiwanie schwytanych komunistów, rekrutowanie agentów),
- polski (śledzenie aktywności konspiracyjnych organizacji polskich, w tym przede wszystkim Armii Krajowej, aresztowanie i przesłuchiwanie schwytanych Polaków, rekrutowanie agentów),
- mniejszości narodowych (śledzenie i kontrolowanie aktywności Rosjan, Białorusinów, Ukraińców i innych mniejszości),
- rozpoznawczy.
W niektórych okręgach występowały dodatkowe komisariaty, np. w Kownie – organizacji prawicowych.
Okres powojenny[edytuj | edytuj kod]
Po zajęciu Litwy przez Armię Czerwoną latem 1944, wielu funkcjonariuszy Saugumy zbiegło do Niemiec, a stamtąd na Zachód. W 1955 b. szef okręgu wileńskiego A. Lileikis wyemigrował do USA, gdzie otrzymał amerykańskie obywatelstwo. W 1996 zostało ono zabrane, a A. Lileikisowi wytoczono proces, który był kilkakrotnie przerywany z powodu jego złego stanu zdrowia. Ostatecznie zmarł on w wieku 93 lat, nie doczekawszy osądzenia. Jego zastępca, K. Gimžauskas, powrócił na Litwę przed wytoczeniem mu procesu, ale pomimo tego został w 2001 oskarżony o współudział w zagładzie Żydów. Podobnie oskarżono na Litwie w 2006 innego b. funkcjonariusza Saugumy, Algimantasa Dailidė.
Ocena Saugumy[edytuj | edytuj kod]
Obecnie w niepodległej Litwie ocena Saugumy jest niejednoznaczna. Pozytywnie jest oceniana jej rola w zwalczaniu komunistów i sowieckiej partyzantki, natomiast zdecydowanie negatywnie udział w prześladowaniu i mordowaniu Żydów. Nie ma porozumienia w stosunku do działań Saugumy wobec polskiego ruchu oporu, gdyż wielu Litwinów uważa, że AK prowadziła działalność przestępczą przeciwko ludności litewskiej[potrzebny przypis]. W Polsce rola Saugumy jest postrzegana wybitnie negatywnie jako formacji kolaboracyjnej, ściśle współpracującej z hitlerowcami oraz prześladującej i mordującej Polaków, zwłaszcza zamieszkujących Wileńszczyznę.