Sakshorn
 | |
| Klasyfikacja naukowa | |
| 423.232 | |
| Klasyfikacja popularna | |
| dęty blaszany |
Sakshorn – rodzina instrumentów muzycznych dętych blaszanych, opracowana w 1845[a] przez belgijskiego budowniczego instrumentów Adolphe Saxa[1][2]. Charakteryzują się zwiniętą piszczałką, która rozszerza się stożkowo niemal na całej długości[1]. Rura instrumentów klasycznych, zaprojektowanych przez Saxa, przebiega od ustnika poziomo ku przodowi, następnie opada w jednym lub kilku zwojach i przechodzi w odcinek pionowy, przebiegający blisko ciała muzyka. Kończy się wycelowaną w górę czarą głosową[3]. Piszczałka, w zależności od wielkości i przeznaczenia może mieć kształt trąbkowy, eliptyczny, owalny, tubowy, okrągły lub helikonowy. Sakshorny mają podobny do trąbkowego ustnik[1], z płytkim półkulistym kielichem[4], i praworęczny mechanizm złożony z trzech lub czterech wentylów obrotowych (rzadziej tłoczkowych)[1]. Nazywane są często terminami określającymi odpowiadające im skale głosu ludzkiego: sopran, alt, tenor itd.[2]
Sakshorny budowane były w 18 różnych wielkościach, w całej rozpiętości skali muzycznej – od bardzo wysokiego, o oktawę wyższego od sopranu sopranino, po oktawę niższy od kontrabasu i posiadający piszczałkę o długości 11 metrów burdon[5][3][2]. Wyższe instrumenty tej rodziny nazywane są skrzydłówkami; ich menzura umożliwia wydobycie dźwięków harmonicznych od 2. do 8. Niższe – tuby – mają bardzo szeroką menzurę i możliwość wydobycia również pierwszego dźwięku szeregu harmonicznego[4]. Współcześnie w orkiestrze symfonicznej używa się z rodziny sakshornów tylko tuby basowej lub kontrabasowej. Pozostałe odmiany mają zastosowanie w orkiestrach dętych[5].
Rodzaje[edytuj | edytuj kod]
Niektóre rodzaje sakshornu:
- sopranino – skrzydłówka piccolo, mały sakshorn sopraninowy[6]
- sopran – skrzydłówka, sakshorn sopranowy B[6]
- alt – sakshorn altowy Es[6][2]
- tenor – sakshorn tenorowy B[7][2]
- baryton – tuba barytonowa B (eufonium[2])[7][2]
- bas – bas F (lub bas Es), tuba basowa[7][2]
- kontrabas – bas C (lub bas B), tuba kontrabasowa (helikon[8] i suzafon[9])[7][2]
Technika gry[edytuj | edytuj kod]
Muzyk opiera zaciśnięte i napięte wargi o kielich ustnika[10]. Przed zadęciem język przylega do górnych i dolnych zębów, zamykając przepływ powietrza. W momencie zadęcia język odrywa się od zębów, a strumień powietrza przepływa przez szczelinę między wargami i powoduje ich drganie[11]. Drgania warg przenoszone są na słup powietrza, który przepływając przez korpus instrumentu, formuje falę stojącą – źródło dźwięku[12]. Od napięcia warg zależy m.in. wysoki lub niski strój dźwięków[10]. Najmniejsza prędkość wydmuchiwanego powietrza powoduje powstanie pierwszego tonu składowego szeregu harmonicznego. Zwiększanie prędkości powietrza (technika przedęcia) pozwala uzyskać wyższe dźwięki (tony składowe)[13].
Sposób palcowania przy mechanizmie złożonym z trzech wentyli jest taki sam, jak na trąbce[14]:
- wentyl 2 – obniża dźwięk o 1 półton,
- wentyl 1 – obniża o 2 półtony,
- wentyl 3 lub,
- wentyl 1 i 2 – obniżają o 3 półtony,
- wentyle 2 i 3 – obniżają o 4 półtony,
- wentyle 1 i 3 – obniżają o 5 półtonów,
- wentyle 1, 2 i 3 – obniżają o 6 półtonów.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Początek dało sakshornom wynalezienie około 1815 wentyla sprężynowego[15]. Twórcy innowacji – Friedrich Blühmel ze Śląska i Heinrich Stölzel z Berlina[16][15] – rozwinęli system krąglikowy wykorzystywany w rogach naturalnych: wloty i wyloty dodatkowych odcinków rurek umieścili tuż obok siebie, przy głównym kanale piszczałki i na tak powstałym „skrzyżowaniu” umieścili zawór sprężynowy – wentyl z tłoczkiem[17]. Wciśnięcie tłoczka powodowało włączenie dodatkowego odcinka rurki do kanału głównego, i tym samym przedłużenie drgającego słupa powietrza oraz obniżenie dźwięku[18]. Wynalazek Blühmela i Stölzela wywołał falę wniosków w urzędach patentowych różnych krajów. Niedługo potem wyłoniły się dwa rozwiązania konstrukcyjne – wentyl tłokowy i wentyl obrotowy[19], które zaczęto na szeroką skalę, i w różnych wariantach wdrażać w instrumentach dętych blaszanych[20].
Do połowy XIX wieku różni konstruktorzy w różnych krajach budowali niejednorodne kornety, skrzydłówki, buglehorny, eufonia i tuby. W 1843, w Paryżu, Adolphe Sax ujednolicił modele[3]. Poddał stare rogi myśliwskie o szerokiej menzurze (zwane wówczas buglehornami) oraz ofiklejdy usprawnieniom technicznym (uregulowanie menzury i wprowadzenie wentyli)[4] i nazwał je sakshornami[3]. Opracował homogeniczną rodzinę instrumentów obejmującą 18 różnych wielkości[5].
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Wg Drobnera, Encyklopedii Muzyki Chodkowskiego i Encyklopedii Britannica w 1845[21][5][2], wg Sachsa, w 1843[3]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d Drobner 1997 ↓, s. 178.
- ↑ a b c d e f g h i j saxhorn, [w:] Encyclopædia Britannica, 19 stycznia 2018 [dostęp 2024-01-24] (ang.).
- ↑ a b c d e Sachs 2005 ↓, s. 414.
- ↑ a b c Drobner 1997 ↓, s. 163.
- ↑ a b c d Baculewski et al. 2006 ↓, s. 778.
- ↑ a b c Drobner 1997 ↓, s. 179.
- ↑ a b c d Drobner 1997 ↓, s. 180.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 182.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 183.
- ↑ a b Drobner 1997 ↓, s. 165.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 166.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 122.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 128.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 164–165.
- ↑ a b Sachs 2005 ↓, s. 409.
- ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 942.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 409–410.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 129.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 410.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 411.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 163, 178.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
- Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.