Poezja konkretna

Poezja konkretna (ang. concrete poetry, fr. poesie concrete, niem. konkrete Dichtung, konkrete Poesie, ros. konkretnaja poezija) – kierunek artystyczny łączący elementy poezji i sztuk wizualnych. Układ typograficzny jest tu tak samo ważny jak znaczenie słów, rym i rytm w tradycyjnej poezji. Poematy w postaci kompozycji wizualnych zbudowanych z układów liter i znaków typograficznych nie muszą być podporządkowane żadnym związkom semantycznym czy syntaktycznym. Poezja konkretna wyraźnie odcina się od odniesień do świata pozaliterackiego i jest asemantyczna. Jej treścią są zestawy liter, znaków diakrytycznych, cyfr czy nagranych dźwięków. Znaczenia implikowane przez tego typu poezję powstają w obrębie samego tekstu i istnieją jedynie w tym zamkniętym układzie.

Terminologia[edytuj | edytuj kod]

Pojęcie poezja konkretna nawiązuje wprost do terminu wprowadzonego przez Theo van Doesburga w manifeście z roku 1930 – Sztuka konkretna^[1]. Termin, który pierwotnie opierał się na teoriach Bauhausu i grupy De Stijl i odnosił się do architektury, rzemiosł i sztuk wizualnych, zaadaptowali pisarze i artyści, których narzędziem pracy był język i znaki pisane^[2]. Przed przyjęciem spójnego dla całego ruch terminu opisu dzieł konkretyści używali różnych pojęć, takich jak m.in.: „słowo-przedmioty” (bracia Haroldo i Augusto de Campos), „konstelacja słów” (Eugen Gomringer), „pojęciokształty” (Stanisław Dróżdż). Stały się one później „autorskimi” opisami ich własnej twórczości.

Eugen Gomringer wprowadził też do praktyki i teorii poezji konkretnej pojęcie konstelacji. Termin zaczerpnięty został od Stéphane Mallarmégo, a Gomringer użył go dla zatytułowania swojego pierwszego tomu poematów konkretnych^[3]. W jego wierszach słowa zamiast w wersy układają się w bardziej zróżnicowane związki. Ich odczytywanie jest tylko częściowo linearne. Rozpisane na płaszczyźnie i uporządkowane geometrycznie objawiają sens dopiero, kiedy zobaczy się utwór jako całościowy obraz – znaki i stosunki przestrzenne pomiędzy nimi. Zasada konstelacji stała się najczęściej stosowaną w poezji konkretnej regułą organizacji tekstu^[4].

Narodziny i rozwój[edytuj | edytuj kod]

Samo zjawisko gry autora między treścią a formą wiersza nie było zjawiskiem nowym. Od starożytności powstawały kaligramy, wiersze labiryntowe, wiersze w układzie "słońc", piramid i innych figur znaczących. W drugiej połowie XIX wieku zainteresowanie relacją treści i formy wzrosło, przypominając o wielowiekowej tradycji wierszy wizualnych i możliwościach wyjścia poza tradycyjny porządek wersów.

Eksperymenty w zakresie równania wagi zapisu typograficznego i przekazywanych treści oraz programowej dekonstrukcji tradycyjnego wiersza pojawiają się w twórczości futurystów – Christian Morgenstern Nocna pieśń ryb (1905); Siergiej Michajłowicz Trietiakow^[5], Wachlarz, (1913) Wasilij Kamienski wiersz ferro-konkretystyczny Konstantynopol z tomu "Tango z krowami" (1914), Tytus Czyżewski Mechaniczny ogród (1920), Man Ray^[6] Wiersz bez tytułu (lub Paris may 1924), (1924).

Jako spójny kierunek w sztuce, poezja konkretna powstała jednak dopiero w latach 50. XX wieku. Zjawisko to zaistniało równolegle w Szwajcarii (Eugen Gomringer) i w Brazylii (członkowie grupy „Noihandres”: Décio Pignatarim oraz bracia de Campos). Członkowie grupy twierdzili, że ich twórczość zainspirowali Ezra Pound, James Joyce, EE Cummings i Siergiej Eisenstein^[7].

W roku 1953 Őyvind Fahlström napisał Hätila ragulpr på fåtskliaben^[8], manifest poezji konkretnej^[9] opublikowany rok później w Szwecji. W 1956 r. miała miejsce międzynarodowa wystawa poezji konkretnej w São Paulo. Po wystawie ruch zaczął obejmować swym zasięgiem kolejne kraje. W Europie silnym ośrodkiem poezji konkretnej były kraje niemieckojęzyczne, a w Europie Wschodniej Czechosłowacja (m.in. Bohumila Grögerová, Václav Havel, Jiři Kolař, Ládislav Novak, Eduard Ovčáček, Jiři Valoch), następnie Polska (m.in. Stanisław Dróżdż, Marian Grześczak, Marianna Bocian, Leszek Szaruga)^[10], a w późniejszym czasie również Węgry (m.in. András Petőcz, Márton Koppány).

W roku 1968 manifest Fahlströma został przetłumaczony na język angielski i opublikowany przez Mary Ellen Solt w jej antologii Concrete Poetry. A world view^[11]. Zbiór autorstwa Solt nie był jednak pierwszą antologią twórczości konkretystów. Rok wcześniej, w 1967 ukazała się w Nowym Jorku antologia dzieł 77 artystów, zredagowana przez Emmetta Williamsa^[12]. Wydawcą był Dick Higgins, założyciel wydawnictwa Something Else Press i współtwórca Fluxusu. Artyści, którzy znaleźli się w antologii Williamsa to głównie twórcy z Ameryki, Europy Zachodniej i Japonii. Obecność kilku autorów czechosłowackich i brak autorów polskich jest odzwierciedleniem działania Fluxusu w Bloku Wschodnim – pierwszy koncert Fluxusu w Pradze miał miejsce w roku 1966, w Polsce pierwszym wydarzeniem był Festiwal Fluxusu w Poznaniu w roku 1977^[13]. Polska poezja konkretna rozwijała się zatem poza bezpośrednim wpływem głównego nurtu.

Poezja konkretna w Polsce[edytuj | edytuj kod]

W Polsce pierwszą publikacją nawiązującą do poezji konkretnej był artykuł pt. "Partum!!!" (nieznanych z imienia autorów: J.Fos i M. Jaworski) z 14 numeru pisma studenckiego "itd" z roku 1961^[14]. Artykuł odnosił się do Andrzeja Partuma, a nie jego żony Ewy Partum, którą jako artystkę poezji konkretnej odbiorcy poznali dopiero w następnej dekadzie.

Pierwszym miejscem publicznej prezentacji twórczości konkretystów był Teatr Kalambur w roku 1967^[15]. Należy przy tym zaznaczyć, że w Polsce nie posługiwano się wówczas jeszcze terminem poezja konkretna. Niektóre utwory tłumaczono znanymi już pojęciem kaligramu czy futuryzmu w poezji, co nie oddawało pełni awangardowości nowego zjawiska. Dla opisania go używano zwrotów poezja wizualna, kompozycje literowe czy pojęciokształty, z których ostatni, wymyślony przez Dróżdża, stał się wyróżnikiem jego stylu twórczości.

Początkowy odbiór poezji konkretnej w Polsce spotykał się z niezrozumieniem i brakiem przychylności. Nawet ze strony części środowiska kultury. Datowany na 1969 debiut poetycki Stanisława Dróżdża "Pozasłowne śródsłów międzysłowia", który zawierał się utwory poetyckie pochodzące z lat 1962-1969, został odrzucony przez wydawcę^[16]. W tamtym okresie Dróżdż tworzył lapidarne, kilkuzdaniowe sentencje określane poezją gnomiczną. Zawarta w tych wierszach powściągliwość ekspresji oraz minimalizm form były zapowiedzą literackich zainteresowań poety tworzącym się w Polsce nurtem poezji konkretnej.

Sam Stanisław Dróżdż^[17] tak określał tę dziedzinę sztuki:

W roku 1973, w trzecim numerze miesięcznika Poezja, sześćdziesięcioletni wówczas Zbigniew Bieńkowski napisał:

Zastrzeżenia do nowego nurtu poezji, że jest zjawiskiem krótkotrwałym przez swoje nastawienie do szokowania i odrzucania poezjotwórczej roli zdania okazały się nieuzasadnione. Nurt rozwijał się i coraz więcej artystów plastyków i literatów tworzyło poezję konkretną. W początku lat siedemdziesiątych Ewa Partum włączyła do swoich działań twórczość z obszaru metapoezji, poezji wizualnej i poezji konkretnej^[18]. Aktywność poetycka Partum polegała na rozsypywaniu pojedynczych, wyciętych z papieru liter w pozaartystycznej przestrzeni: w przejściu podziemnym, na zboczu góry, w morzu. Gest artystki prowadził do dekonstrukcji języka, którego gramatyka, syntaktyka i semantyka narzucają wypowiedzi artystycznej określone ramy. Jej poematy kreował przypadek, nadający wypowiedzi bardziej otwarty i procesualny charakter. Nie był to jednak przejaw sztuki autonomicznej. Krój używanych przez artystkę liter znany był z dekoracji używanych przy świętach państwowych. Natomiast konfrontacja z kojarzonymi z kobiecością żywiołami (woda, wiatr, który roznosi litery) sugerowała mierzenie się z tkwiącymi w języku patriarchalnymi schematami. Poem by Ewa^[19] z jednej strony uważany jest za klasyczną pracę polskiego konceptualizmu i poezji wizualnej, z drugiej zaś stanowi ważny punkt odniesienia dla współczesnej sztuki feministycznej. Specyficzny dla Partum sposób dekonstrukcji języka przyjął z czasem nazwę poezji aktywnej^[20]. Artystka uprawia go do dziś^[21].

W roku 1978 we Wrocławiu nakładem Akademickiego Ośrodka Teatralnego "Kalambur" wydana została pierwsza w Polsce antologia poezji konkretnej pod tytułem "Poezja konkretna". Autorem wyboru tekstów oraz dokumentacji był Stanisław Dróżdż. Antologia zawiera dzieła poezji konkretnej 22 polskich autorów (z lat 1963-1978), 317 pozycji bibliograficznych (z lat 1961-1977) i opis 66 wystaw (z lat 1961-1977). Kilka osób z tamtego środowiska (Bocian, Dróżdż, Szaruga) bywa nazywane "Grupą wrocławską", a ich dzieła znajdują się w Muzeum Sztuki Współczesnej w Krakowie^[22]. Nie jest to jednak pełny opis wrocławskiego środowiska osób tworzących poezję konkretną. W roku 2016 zrealizowano projekt Wejście od podwórza^[23] w którym przypomniano postać dwojga innych wrocławskich artystów Bogusława Michnika i Barbary Kozłowskiej, uważanej za jedną z najważniejszych postaci wrocławskiej awangardy^[24][25][26].

W roku 1993 nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN została wydana książka autorstwa Maryli Hopfinger "W laboratorium sztuki XX wieku. O roli słowa i obrazu" dokumentująca rozwój dwudziestowiecznej poezji wizualnej oraz narodziny i rozwój poezji konkretnej.

Neokonkretyzm[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza dekada XXI wieku przyniosła wzrost zainteresowania poezją konkretną. W roku 2003, w jubileuszowej, pięćdziesiątej edycji najstarszego i najważniejszego festiwalu sztuki współczesnej na świecie, Biennale w Wenecji, Polskę reprezentował projekt "ALEA IACTA EST" / "KOŚCI ZOSTAŁY RZUCONE" autorstwa Stanisława Dróżdża^[27].

W roku 2015 ukazała nowa antologia poezji konkretnej dedykowana dziełom powstałym po roku 2000. Wyboru i redakcji dokonali poeci: Victoria Bean i Chris McCaben, a wstępem opatrzył Kenneth Goldsmith. Autorzy dopatrują się w dostępności technologii cyfrowych, rozwoju technik druku i zjawiska "selfpublishingu" czynników, które po pięćdziesięciu latach od narodzin poezji konkretnej pobudziły tytułowy ruch The New Concrete^[28]. Na 240 stronach przybliżona jest twórczość ponad dziewięćdziesięciu artystów, plastyków i poetów pracujących na styku sztuki wizualnej i literatury^[29].

Cyfrowa poezja konkretna^[30] została opisana w Słowniku gatunków literatury cyfrowej tworzonym przez Korporację Ha!Art. Autorka hasła, literaturoznawczyni, Urszula Pawlicka, wskazując zasadnicze różnice wyodrębniła cyfrową poezję konkretną od cyfrowej poezji wizualnej^[31].

Twórcy poezji konkretnej (wybór)[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Zobacz hasło poezja konkretna w Wikisłowniku

• wiersz obrazkowy
• spacjalizm
• poezja haptyczna
• muzyka konkretna

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

• Barbara Baworowska (red.) Czeska i słowacka poezja konkretna (katalog wystawy), Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wroclaw 1976
• Tytus Czyżewski, Wiersze i utwory teatralne, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2009, ISBN 978-83-7453-949-4
• Małgorzata Dawidek Gryglicka, Odpryski poezji. Stanisław Dróżdż mówi, Korporacja Ha!Art – Narodowe Centrum Kultury, Kraków – Warszawa 2012, ISBN 978-83-61407-14-0
• M. Dawidek Gryglicka (red.) TEKS-TURA. Wokół nowych form tekstu literackiego i tekstu jako dzieła sztuki, praca zbiorowa, Korporacja Ha!Art, Kraków 2005, ISBN 83-89911-32-9
• Jacques Donguy, Poezja eksperymentalna Epoka cyfrowa (1953–2007), słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2013, ISBN 978-83-745-3109-2
• Stanisław Dróżdż, Poezja konkretna, Socjalistyczny Związek Studentów Polskich, Akademicki Ośrodek Teatralney "Kalambur", Wrocław 1978,
• Maryla Hopfinger, W laboratorium sztuki XX wieku – o roli słowa i obrazu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, ISBN 83-01-11208-5
• Aleksandra Kremer, Przypadki poezji konkretnej. Studa pięciu książek, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2015, ISBN 978-83-61757-66-5
• Pior Rypson, Piramidy * słońca * labirynty. Poezja wizualna w Polsce od XVI do XVIII wieku, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2002, ISBN 978-83-88973-29-1
• Piotr Rypson, Obraz słowa. Historia poezji wizualnej, Akademia Ruchu, Warszawa 1989
• Tadeusz Sławek, Między literami, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1989, ISBN 83-7023-053-9
• Agnieszka Smaga, Formizm w poezji Tytusa Czyżewskiego, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2010, ISBN 978-83-7072-656-0
• Beata Śniecikowska, Słowo-Obraz-Dźwięk, Universitas, Kraków 2005, ISBN 83-242-0428-8