Sadık Han Zend

Sadık Han Zend صادق‌خان زند
İran şahı
Hüküm süresi	22 Ağustos 1779 – 14 Mart 1781
Önce gelen	Ebu'l-Feth Han Zend
Sonra gelen	Ali Murad Han Zend
Doğum	Bilinmiyor
Ölüm	1781 Zend Sarayı, Şiraz
Çocuk(lar)ı	Cafer Han
Hanedan	Zend Hanedanı
Babası	Inaq Han
Annesi	Bay Agha
Dini	Şii İslam

Sadık Han Zand (Farsça: صادق‌خان زند, ö. 1781), 22 Ağustos 1779'dan 14 Mart 1781'e kadar Zend Hanedanının beşinci şahı idi.

Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

Sadeq Khan, Lekler'in^[1][2] küçük ve az bilinen bir kabilesi olan Zend ve Lurlar kabilesine mensup Inaq Han'ın ve Bay Agha'nın oğlu olarak doğdu. Zendler, Melayer şehristanı bölgesindeki Piruz ve Kamazan köylerinde, ancak merkezi Zagros Dağlarında ve Hemedan kırsalında yaşamaktaydı.^[3] Sadık Han'ın 3 kız kardeşi, Kerim Han Zend adında bir erkek kardeşi, Zeki Han Zend ve İskender Han Zend adında iki üvey kardeşi vardı. 1722'de Safevi İmparatorluğu çökmek üzereydi - İsfahan ve orta ve doğu İran'ın çoğu Afgan Hotakîler tarafından ele geçirilirken Ruslar, kuzey İran'daki birçok şehri fethediyordu. Aynı dönemde Osmanlı İmparatorluğu, İran'ın çöküşünden yararlandı ve 1723-1727 Osmanlı-İran Savaşı ile çok sayıda batı sınır bölgesini ele geçirdi. Mehdi Han Zend'in yönetimi altında güçlerini taciz eden ve İran'a daha fazla ilerlemelerini engelleyen Zendler de dahil olmak üzere yerel beylikler cesur bir muhalefetle karşılaştılar.^[4]

1732'de İran'da Safevi yönetimini restore eden ve ülkenin fiili hükümdarı olan Nadir Şah, haydutlar olarak gördüğü kabilelerin isyanlarını bastırmak için batı İran'ın Zagros gerilerine bir sefer düzenledi. İlk önce Horasan'a çok sayıda kitlesel olarak göç etmek zorunda kalan Bahtiyarileri ve Feyliler'i yendi. Daha sonra Mehdi Han Zend ordularını Pari'de yer alan kalelerinden çıkardı ve Zend hanedanına mensup akrabalarının 400'ünü öldürdü. Kabilenin hayatta kalan üyeleri, Inaq Han Zend ve küçük kardeşi Budaq Han Zend, Nader ordusuna katılarak Abivard ve Dergez'a toplu göç etmeye zorlandı.^[4]

Kerim Han Zend'in komutası altında[değiştir | kaynağı değiştir]

1774'te Irak'ın Osmanlı'ya bağlı Memlûk valisi Ömer Paşa, selefi Süleyman Abu Layla Paşa'nın 1762'de ölümünden bu yana gittikçe daha fazla çöken Baban Prensliği'nin iç işlerine karışmaya başladı. Bu durum karşısında Erdelan'ın Zend Hanedanına mensup valisi Khosrow Han Bozorg, Ömer Paşa'yı ve Baban hükümdarı Muhammed Paşa'yı görevden aldı ve Abdolla Paşa'yı yeni hükümdar olarak atadı. Ömer Paşa'nın 1773'te Irak'ı tahrip eden veba sırasında ölen İran hacılarının kalıntılarını ele geçirmesi ve İranlı Şii hacıların kutsal saydıkları Necef ve Kerbela yerlerini ziyaret etmeleri için ödeme yapmaları, Osmanlılara karşı savaş nedeni oldu.^[5][6]

Kerim Han'ın savaş ilan etmesinin başka nedenleri de vardı - kutsal İmam Rıza Türbesi'nin bulunduğu Meşhed, Zend kontrolü altında değildi. Bu da Irak'ın kutsal alanlarına ücretsiz girişin Kerim Han için olduğundan daha önemli olduğu anlamına geliyordu. Safevî ve Afşharid Şahları'na gitti.^[7] Zend ordusu hoşnutsuzdu ve Zeki Han, Hürmüz Adası'nda mağlup edildikten sonra itibarını geri kazanmaya çalıştı. En önemlisi, Basra, East India Company 1769'da Fars'a rakip Buşehr'i aşmış olan önemli bir ticaret limanıydı.^[7]

Ali Murad Han Zend ve Nazar Ali Han Zend yönetimindeki Zend kuvvetleri, Paşa'nın güçleriyle Irak'ta karşı karşıya geldi. Burada Sadık Han, 30,000 kişilik bir orduyla Nisan 1775'te Basra'yı kuşattı. Basra valisi ile ittifak halinde olan Arap kabilesi lideri el-Muntafiq, Banu Ka'b ve Buşehr'de yaşayan Araplar ona tekne ve mühimmat tedarik ederek, Sadık Han'ın Şattülarap'dan geçmesi için geri çekildiler.^[7]

Basra kalesinin komutanı olan Süleyman Ağa, Sadık Han'ın güçlerine kararlılıkla direndi, bu da bir yıl boyunca sürecek bir kuşatma olmasına neden oldu. East India Company'den Henry Moore, Sadık Han'ın erzak yüklü teknelerinden bazılarına saldırdı, Şattülarap'dan geçmesini engellemeye çalıştı ve sonra Mumbai'ye ilerledi. Birkaç ay sonra, Ekim ayında, Umman'dan bir grup gemi, Basra'ya güçlerinin moralini önemli ölçüde artıran erzak ve askeri yardım sağladı. Bununla birlikte, ertesi gün saldırılar çoğalmaya başladı ve Umman gemileri daha fazla kayıptan kaçınmak için kış ayında Maskat'a geri çekilmeye karar verdi.^[7]

Kısa bir süre sonra Bağdat'tan takviye geldi ve Zend güçleri ile ittifak halinde olan bir Şii Arap kabilesi olan Khazail, Basra'nın düşmesini sağladı. 1776 yılı ilkbaharında Sadık Han'ın dar kuşatması savunucuların erzak konusunda kıtlık yaşamasına neden olmuştu - Basra kuvvetlerinin önemli bir kısmı Süleyman Ağa'yı terk ederken, olası bir ayaklanma söylentileri Nisan 1776'da Süleyman Ağa'nın teslim olmasına neden oldu.^[8]

Bu sırada Osmanlı Sultanı III. Mustafa (1757-1774) ölmüş ve yerine tahta çıkan I. Abdülhamit ile birlikte (1774-1789) Osmanlı'nın 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı'nda aldığı yenilgiler, Osmanlı'nın İran ile olan savaşını büyük bir derecede yavaşlatmıştı. Şubat 1775'te Basra kuşatmasının haberi İstanbul'a ulaşmadan önce ve Zagros cephesi geçici olarak barışçıl yaklaşırken, Osmanlı büyük elçisi Vehbi Efendi Şiraz'a gönderildi. Vehbi Efendi, Şiraz'a ulaşsa da Sadık Han, Basra'yı kuşatmaya devam etti, "kendisinin bu kriz üzerinde müzakere etme yetkisi yoktu."^[8]

1778'de Kerim Han, Doğu Anadolu'ya yönelik bir işgal saldırısı düzenlemek için Ruslarla anlaşma yapmıştı. Ancak, işgal girişimi, 1 Mart 1779'da^[9] Kerim Han'ın altı ay süren hastalığı, muhtemelen tüberküloz nedeniyle ölümü nedeniyle gerçekleşmedi.^[3] Bu ölüm üzerine Sadık Han ve kuvvetleri Basra'yı kısa süre içinde terk ettiler.

Tahta çıkması[değiştir | kaynağı değiştir]

Kerim Han'ın 1 Mart 1779'da ki ölümü iç karışıklığa neden oldu. Oğulları Muhammed Ali Han Zend ve Ebu'l-Feth Han Zend eş yöneticiler olarak ilan edildiler, ancak güçleri sadece nominaldi; gerçek güç amcaları Zeki Han'ın elindeydi. Zeki Han'ın İsfahan halkı tarafından öldürülmesinden sonra, yaygın bir isyan yaşandı. Kuzeyde bir Katar saldırısını engellemek için gönderilen kraliyet ordusunun komutanı Ali Murad Han Zend, Ebu'l-Feth'e ihanet etti ve başkenti savunmasız bıraktı. Nizarî imam Abū-l-anasan ʻAlī tarafından desteklenen Sadık Han, Kerman'da bir ordu topladı ve çok az direnişle karşılaştığı Şiraz'ı işgal etti.^[10] 22 Ağustos 1779'da Ebu'l-Feth kalp krizinden veya Ali Murad Han Zend tarafından öldürüldü ve Sadık Han, İran'ın hükümdarı oldu.

Sadık Han, 14 Mart 1781'de öldü. Ölüm nedeni bilinmiyor. Onun ölümü üzerine Ali Murad Han tahta çıktı.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel[değiştir | kaynağı değiştir]

• Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran. 7. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521200954. 5 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2020. 
• Perry, John R. (2011). "Karim Khan Zand". Encyclopaedia Iranica, Vol. XV, Fasc. 6. ss. 561-564. 
• Perry, John R. (2010). "Zand dynasty". Encyclopaedia Iranica, Vol. XV, Fasc. 6. 
• Perry, John R., Karīm Khān Zand: a history of Iran, 1747–1779 University of Chicago Press, 1979, 978-0-226-66098-1 and One World Publications, 2006 978-1-85168-435-9.
• Malcolm, John, Sir, The history of Persia, from the most early period to the present time containing an account of the religion, government, usages, and character of the inhabitants of that kingdom in 2 volumes; London : Murray, 1815.; re-published by Adamant Media Corporation 2004 vol 1. 978-1-4021-5134-7; vol. 2 978-1-4021-5205-4.
• Perry, J. R. (1984). ĀḠĀ MOḤAMMAD KHAN QĀJĀR. Encyclopaedia Iranica. I, Fasc. 6. ss. 602-605. 26 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2020. 
• Hambly, Gavin R.G (1991). "Agha Muhammad Khan and the establishment of the Qajar dynasty". The Cambridge History of Iran, Vol. 7: From Nadir Shah to the Islamic Republic. Cambridge: Cambridge University Press. ss. 104-144. ISBN 9780521200950. 19 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2020. 
• Perry, John (1991). "The Zand dynasty". The Cambridge History of Iran, Vol. 7: From Nadir Shah to the Islamic Republic. Cambridge: Cambridge University Press. ss. 63-104. ISBN 9780521200950. 19 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2020. 
• Bakhash, S. (1983). "ADMINISTRATION in Iran vi. Safavid, Zand, and Qajar periods ". Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 5. ss. 462-466.  |bölüm= dış bağlantı (yardım)
• Garthwaite, Gene R. (2005). The Persians. Wiley. ss. 1-311. ISBN 9781557868602. 22 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2020. 
• Shaw, Stanford (1991). "Iranian relations with the Ottoman Empire in the eighteenth and nineteenth centuries". The Cambridge History of Iran, Vol. 7: From Nadir Shah to the Islamic Republic. Cambridge: Cambridge University Press. ss. 297-314. ISBN 9780521200950. 19 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2020.