Dicle-Fırat havzası

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Dicle-Fırat havzası
Coğrafya
Ülke(ler)
Koordinatlar33°42′K 43°30′D / 33.700°K 43.500°D / 33.700; 43.500
Özellikler
BiyomKuru bozkır
Biyocoğrafik bölgePalearktik
AkarsuDicle, Fırat, Zap Suyu
Yüzölçümü87.978 km2 (33.968 sq mi)

Dicle-Fırat havzası Batı Asya'da Basra Körfezi'ne dökülen büyük bir nehir sistemidir. Başlıca nehirleri, daha küçük kolları ile birlikte Dicle ve Fırat'tır.

Nehirler, Türkiye'nin doğusundaki dağlardaki kaynaklarından ve üst sıralarından, vadiler ve geçitler yoluyla Suriye'nin yaylalarına ve Kuzey Irak'a ve ardından orta Irak'ın birikinti ovasına iner. Diğer kollar, doğuda Zagros Dağları'ndaki kaynaklardan Dicle'ye katılır. Nehirler orta ovadan güneydoğu yönünde akar ve El-Kurne'de birleşerek Şattülarap'ı oluşturur ve Basra Körfezi'ne dökülür.[1] Nehirler ve kolları, Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Kuveyt'in bölümleri dahil olmak üzere 879.790 km²'lik[2] bir alanı boşaltır.[3][4][5][6][7]

Bölge, Mezopotamya uygarlığının ilk ortaya çıktığına inanılan Bereketli Hilal bölgesinin bir parçası olarak tarihi öneme sahiptir.

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Dicle-Fırat Havzası Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Kuveyt arasında paylaşılmaktadır.[3][4][5][6][7] Dicle'nin birçok kolu İran'dan gelir ve Dicle-Fırat birleşmesi Irak-Kuveyt sınırının bir parçasını oluşturur.[8] Türkiye'nin GAP projesine ciddi bir şekilde başladığı 1960'lardan ve 1970'lerden bu yana, ilgili barajın çevre üzerindeki etkilerine ek olarak düzenli olarak su anlaşmazlıkları meydana geldi. Ayrıca Suriye ve İran baraj inşaatları da özellikle kuraklık dönemlerinde havzadaki siyasi gerginliğe katkıda bulunmuştur.

Ekolojik bölge, iki büyük nehir, Dicle ve Fırat ile karakterize edilir. Yukarı havzadaki yüksek dağlar, sıcak ve kurak bir subtropikal iklime sahip olan alt havzaya göre daha fazla yağmur ve kar alır. Dağlardan gelen yıllık kar erimesi, ilkbahar taşkınlarını getirir ve ovalarda kalıcı ve mevsimlik bataklıkları sürdürür.

İki nehir arasındaki ova Mezopotamya olarak bilinir. Daha büyük Bereketli Hilal'in bir parçası olarak, Uruk döneminde okuryazar kentsel uygarlığın en erken ortaya çıkışını gördü, bu nedenle genellikle "Uygarlığın beşiği" olarak tanımlanır.

Alt havzada Fırat, Dicle ve Karun nehirlerinin birleşerek kalıcı göller, bataklıklar ve nehir kıyısı ormanları içeren Mezopotamya Bataklıkları'nı oluşturduğu büyük bir taşkın yatağı vardır. Bu uçsuz bucaksız bataklıkların su bilimi, tüm Yukarı Basra Körfezi'nin ekolojisi için son derece önemlidir.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Dicle ve Fırat nehirlerinin birleştiği yerin ilk uygarlıkların ortaya çıktığı yer olduğuna inanılmaktadır. Antik çağlardan beri nehir havzasında Sümer, Akad, Babil, Asur ve Abbâsîler de dahil olmak üzere imparatorluklar ortaya çıkmış ve yıkılmıştır.

Ekoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

En bol bulunan balıklar, bazıları iki metre uzunluğa ulaşabilen barbus türleridir. Bazı türler, binlerce yıldır bölge sakinleri için önemli besin kaynakları olmuştur. Birçok tür, yumurtlama, beslenme ve kışlama için nehir ve bataklıklar arasında mevsimsel olarak hareket eder. Hilsa shad (Tenualosa ilisha), kıyı sularında yaşayan ve havzanın alt kısımlarında yumurtlayan önemli bir sofra balığıdır. Diğer okyanus türleri nadiren nehirlerin alt kısımlarını ziyaret eder; boğa köpek balıkları (Carcharhinus leucas) Dicle'den Bağdat'a kadar yüzebilirdi.[9]

Alt havzadaki endemik balık türleri arasında Glyptothorax steindachneri ve Hemigrammocapoeta elegans ile Fırat Nehri kıyısındaki Hadise yakınlarındaki bir mağara habitatından iki mağara balığı, Caecocypris basimi ve Irak kör barbus (Typhlogarra widdowsoni) bulunur.[9] Aphanius, Glyptothorax, Cobitis, Orthrias ve Schistura türleri de dahil olmak üzere yukarı havzalardaki balık türlerinin üçte biri endemiktir. İki kör balık türü, İran mağara barbusu (Iranocypris typhlops) ve Zagros kör çoprabalığı (Eidinemacheilus smithi), İran'ın yukarı Karun Nehri havzasındaki mağara sistemlerine özgüdür.[10]

Mezopotamya Bataklıkları[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Mezopotamya Bataklıkları
Bataklık Arapları, güney Irak'ın bataklıklarında kayık sürüyor

Güney Irak'taki Mezopotamya Bataklıkları, tarihsel olarak Batı Avrasya'nın en büyük sulak alan ekosistemiydi. Su bitki örtüsü, çok sayıda türü destekleyen sazlık, saz bitkileri (Juncaceae) ve papirüs içerir. Dicle ve Fırat'ın etrafındaki alanlar çok verimlidir. Bataklık topraklar su kuşlarına ev sahipliği yapar, bazıları göç ederken burada durur, bazıları kışı bu bataklıklarda kertenkeleler, yılanlar, kurbağalar ve balıklarla besleyerek geçirir. Bu bataklıklarda bulunan diğer hayvanlar, Asya mandası, iki endemik kemirgen türü, antiloplar ve ceylanlar ile jerboa gibi küçük hayvanlar ve diğer birkaç memelidir. Sulak alan kuşları Basra kamış ötleğen (Acrocephalus griseldis) ve Irak yedikardeşi (Turdoides altirostris) Mezopotamya Bataklıklarına özgüdür. Basra kamış ötleğeninin nesli tehlikededir. Bir başka sulak alan endemik türü olan Bunn'un kısa kuyruklu bandicoot sıçanının (Nesokia bunnii) muhtemelen nesli tükenmiştir.

Drenajları 1950'lerde, tarım ve petrol arama için araziyi geri kazanmak için başladı. Saddam Hüseyin, bu çalışmayı 1980'lerin sonlarında ve 1990'ların başında, Baasçı Irak'taki isyancı bir grup insan olan Bataklık Araplarına karşı ekolojik savaşın bir parçası olarak genişletti. Ancak, 2003 Irak işgalinden sonra yerel topluluklar tarafından setlerin aşılması ve aynı yıl dört yıllık bir kuraklığın sona ermesiyle süreç tersine döndü ve bataklıklar önemli bir toparlanma hızı yaşadı. Kalıcı sulak alanlar şimdi, Hammar ve Hawizeh Bataklıkları'nın dikkate değer bir yeniden büyümesi ve Orta Bataklıkların bir miktar toparlanması ile 1970'ler öncesi seviyelerin %50'sinden fazlasını kaplamaktadır.[11]

Ekolojik tehditler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu görselleştirme, Ocak 2003'ten Aralık 2009'a kadar Dicle ve Fırat nehir havzalarında normalden milimetre cinsinden toplam su depolamasındaki değişiklikleri gösterir. Kırmızılar daha kuru koşulları, maviler ise daha ıslak koşulları temsil eder. 2007'de bölgeyi vuran büyük kuraklık gibi mevsimlerin de etkileri ortadadır. Kaybedilen suyun çoğu, insan faaliyetleri nedeniyle yeraltı sularında meydana gelen azalmalardan kaynaklanmaktadır.

Irak, büyük ölçüde binlerce yıllık tarımsal faaliyet nedeniyle çölleşme ve toprak tuzlanmasından muzdariptir. Su ve bitki yaşamı seyrektir. Saddam Hüseyin yönetiminin su kontrol projeleri, An Nasiriyah'ın doğusunda yaşayan bataklık alanlarını kurutarak veya akarsuları ve nehirleri yönlendirerek kuruttu. Şii Müslümanlar, Baas rejimi altında yerlerinden edildi. Doğal habitatın tahribi, bölgenin yaban hayatı nüfusu için ciddi tehditler oluşturmaktadır. Ayrıca içme suyu kaynakları da yetersizdir.

Bataklıklar, Dicle-Fırat havzasında binlerce yıl içinde gelişen ve bir zamanlar 15-20 bin kilometrekarelik bir alanı kaplayan geniş bir doğal sulak alan ekosistemiydi. 1980'lerde, bu ekolojik bölge İran-Irak Savaşı sırasında ciddi bir tehlikeye girdi. Bataklık Araplarının yaşadığı Mezopotamya Bataklıkları neredeyse tamamen kurutulmuştu. 2003 yılında Irak'ta Baas rejiminin düşüşünden sonra toparlanmaya başlamış olsalar da, kuraklık, yoğun baraj inşaatları ve yukarı havzadaki sulama planları bir kez daha kurumasına neden olmuştur.[12] Birleşmiş Milletler Çevre Programı ve AMAR Hayır Kurumu'na göre, bataklıkların %84 ila %90'ı 1970'lerden beri yok edilmiştir. 1994 yılında, sulak alanların yüzde 60'ı Saddam Hüseyin rejimi tarafından yok edildi - araziye askeri erişim sağlamak ve yerli Bataklık Araplarının üzerinde daha fazla siyasi kontrol sağlamak için kurutuldu. Suyun bataklıklarda yavaş hareket etmesine izin vermek yerine, Dicle ve Fırat nehirlerinin sularını bataklıkların etrafına yönlendiren kanallar, bentler ve barajlar inşa edildi. Fırat'ın bir kısmı, suyunun denize yönlendirilmesi nedeniyle kuruduktan sonra, suyun Dicle'den geri çekilip eski bataklığı besleyememesi için bir baraj inşa edildi. Bazı bataklıklar yakıldı ve yeraltına gömülen borular, suyun daha hızlı kuruması için taşınmasına yardımcı oldu.

Bataklıkların kuruması, tuzlu toprak bitki örtüsünün yok olmasına yol açtı; plankton ile zengin sular çevreleyen toprakları; 52 yerli balık türü; bataklık habitatında yaban domuzu, kızıl tilki, bufalo ve su kuşlarını besler.

Türkiye'de iklim değişikliği ve Irak'ta iklim değişikliği de ayrıca bir tehdittir.[13]

Su paylaşım sorunu[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Fırat ve Dicle Sorunu

Su hakları konusu, 1960'lı yıllarda Türkiye'nin sulama ve hidroelektrik enerji amaçlı olarak Dicle ve Fırat nehirlerinden 22 baraj inşa ederek su toplamayı amaçlayan bir bayındırlık projesini (GAP projesi) uygulamaya koymasıyla Irak, Türkiye ve Suriye için bir tartışma konusu haline gelmiştir. Türkiye ile Suriye arasındaki su çatışması daha sorunlu olsa da GAP projesi Irak tarafından da bir tehdit olarak algılandı. Türkiye ile Irak arasında konuyla ilgili gerginlik, Körfez Savaşı'nın ardından Suriye'nin ve Türkiye'nin Irak'a yönelik BM ambargosuna katılmasının etkisiyle arttı. Ancak konu hiçbir zaman Türkiye ile Suriye arasındaki su anlaşmazlığı kadar önemli olmamıştır.[14]

2008'de Irak'ta yaşanan kuraklık, Irak ile Türkiye arasında sınır aşan nehir akışları konusunda yeni müzakerelerin fitilini ateşledi. Kuraklık Türkiye, Suriye ve İran'ı da etkilese de, Irak düzenli olarak su akışının azalmasından şikayet etti. Irak, Fırat Nehri üzerindeki barajların çok olması nedeniyle özellikle Fırat Nehri'nden şikayetçiydi. Türkiye, Irak'a fazladan su sağlamak için akışı kendi imkanlarının ötesinde birkaç kez artırmayı kabul etti. Irak, kuraklık nedeniyle su depolama ve mahsul veriminde önemli düşüşler gördü. Irak'ın su altyapısı yıllarca süren çatışma ve ihmalden zarar görmesi durumu daha da kötüleştirdi.[15]

2008'de Türkiye, Irak ve Suriye, üç ülkenin su kaynaklarının daha iyi yönetimi için su üzerine Ortak Üçlü Komitenin yeniden başlatmayı kabul ettiler. Türkiye, Irak ve Suriye, Dicle-Fırat Havzası arasındaki iletişimi güçlendirmek ve ortak su akış izleme istasyonları geliştirmek amacıyla 3 Eylül 2009 tarihinde bir mutabakat zaptı imzaladılar. 19 Eylül 2009'da Türkiye, Fırat Nehri'nin akışını 450 ila 500 m³/sn'ye çıkarmayı resmen kabul etti, ancak bu sadece 20 Ekim 2009'a kadar sürdü. Karşılığında Irak, Türkiye ile petrol ticareti yapmayı ve sınır bölgelerindeki Kürt militan faaliyetlerini durdurmaya yardım etmeyi kabul etti. Türkiye'nin Dicle üzerindeki son büyük GAP barajlarından biri olan Ilısu Barajı'na Irak'ın şiddetle karşı çıkmakta ve siyasi çekişmelerin kaynağı olmaya devam etmektedir.[16]

Medya[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Dünyanın Şafağı, film, 2008.
  • Zaman, Sazlıklardan gelen adam, film, 2003

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ "Euphrates River". Encyclopædia Britannica. 17 Aralık 2017. 24 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2017. 
  2. ^ "Euphrates–Tigris River Basin". AQUASTAT Survey 2008, UN Food and Agriculture Organization. Accessed 30 June 2020. [1] 21 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^ a b Matthew Zentner (2012). Design and impact of water treaties: Managing climate change. s. 144. ISBN 9783642237430. 23 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2021. The Tigris-Euphrates-Shatt al Arab is shared between Iraq, Iran, Syria, Kuwait and Turkey. 
  4. ^ a b "Lower Tigris & Euphrates". feow.org. 2013. 17 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  5. ^ a b Jacques Descloitres, MODIS Rapid Response Team (3 Şubat 2003). "Mesopotamia". 5 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi – Internet Archive vasıtasıyla. 
  6. ^ a b Deniz Bozkurt; Omer Lutfi Sen (2012). "Hydrological response of past and future climate changes in the Euphrates-Tigris Basin" (PDF). s. 1. 2 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. The Euphrates-Tigris Basin, covering areas in five countries (Turkey, Iraq, Syria, Iran and Kuwait), is a major water resource of the Middle East. 
  7. ^ a b "Tigris-Euphrates river system". Encyclopædia Britannica. 17 Aralık 2017. 20 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  8. ^ Dan Caldwel (2011). Vortex of Conflict: U.S. Policy Toward Afghanistan, Pakistan, and Iraq. s. 60. ISBN 9780804777490. 23 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2021. 
  9. ^ a b "Lower Tigris & Euphrates". Freshwater Ecoregions of the World. Accessed 30 Haziran 2020. [2] 25 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  10. ^ "Upper Tigris & Euphrates". Freshwater Ecoregions of the World. Accessed 30 June 2020. [3] 2 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  11. ^ Iraqi Marshlands: Steady Progress to Recovery 8 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (UNEP)
  12. ^ "Iraq marshes face grave new threat". 24 Şubat 2009. 24 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi – news.bbc.co.uk vasıtasıyla. 
  13. ^ "Climate". climatechangeinturkey.com. 29 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
  14. ^ Uzgel I., 1992. GÜVENSİZLİK ÜÇGENİ: TÜRKİYE, SURİYE, IRAK VE SU SORUNU, MÜLKİYELİLER BİRLİĞİ DERGİSİ, 162, p.47-52
  15. ^ "Turkey lets more water out of dams to Iraq: MP". Reuters (İngilizce). 23 Mayıs 2009. 6 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  16. ^ "Turkey to up Euphrates flow to Iraq". AFP (İngilizce). 19 Eylül 2009. 31 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dicle-Fırat_havzası&oldid=30274355" sayfasından alınmıştır