Cemaleddin Efganî

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Cemaleddin Efganî
DoğumKasım 1838
Ölüm9 Mart 1897
İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu
Dinİslam

Cemaleddin Efganî[a] (Farsça: سید جمال‌‌‌الدین افغانی; d. Kasım 1838 - 9 Mart 1897,[1] İstanbul), 19. yüzyıl fikir ve siyaset insanlarından biri olan Müslüman aktivist ve düşünür.[2][3] İslami modernizmin[4][5] kurucularından ve ümmet birliğinin savunucularındandır.[6]

Milliyeti ve mezhebi[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğum yeri, milliyeti ve mezhebi özellikle muhalifleri arasında sürekli tartışma konusu olmuştur. İranlı ve Şii olduğunu savunanlar; onun, Hemedan'daki Esedabad'da doğduğunu ve burada akrabalarının bulunduğunu, İran'la ilgili faaliyetlerinin önemli bir seviyede olduğunu, Farsçayı düzgün telaffuz ettiğini, pederinin adının Safder olduğunu ileri sürerek yeğeni olduğunu iddia eden Mirza Lütfullah Han'ın eserine ve İranlı bir dostuna bıraktığı evraklarına dayanarak bu iddialarını delillendirmişlerdir.[2]

Afganistanlı ve Sünni olduğunu savunanlar ise; onun Afganistan'ın doğusundaki Kuner kasabasının Esedabad köyünde doğduğuna, Efganî'nin yazılı ve sözlü ifadelerinde açıkça Afganistanlı olduğunu belirttiğine, Afganistan tarihi ile ilgili kitap yazdığına, bu ülkede akrabalarının bulunduğuna ve bazı arşiv belgelerinde Afganistanlı olduğuna dair kayıtların olduğuna dayanmaktadırlar.[2]

Efganî, Ahmet Ağaoğlu'na kökeni hakkında şu açıklamayı yapmıştır: "Benim babam ve annem aslen Meragalı'dır, fakat sonra Hemedan'a gelmişler, ben Hemedan'da doğdum. Fakat ben daha süt emerken babamın işleri bozulduğu için Afganistan'a hicret mecburiyetinde bulunmuşuz."[7] Bu açıklama Azerbaycan Türk'ü olduğu iddiasını desteklemektedir.

Efganî'nin İranlı olduğunu iddia edenler, bu konuda detaylı araştırmalar yapmış olan Nikki Keddie, Elie Kedourie, Huma Pakdamen ve A. Kudsizade gibi araştırmacılardır. Efganî'nin Afganistanlı ve Sünni olduğunu iddia edenler arasında ise, bazı Batılı araştırmacılar ile bir kısım öğrenci ve yakınları bulunmaktadır. Bunlar arasında Emir Şekib Arslan, Muhammed Abduh, Reşid Rıza, Corci Zeydan, Haydar Bammat, Ferid Vecdi, Edib İshak, Mahmud Kasım gibi yazar ve araştırmacılar yer almaktadır.

Yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

On sekiz yaşına kadar Kâbil'de kalan Efgani, ilk öğrenimini alim babasından aldı.[2] Ülkenin tanınmış alimlerinden çeşitli alanlarda dersler aldı ve daha sonrasında eğitimi için Hindistan'a gitti.[2] Daha sonra Efgani hac sebebiyle gerçekleştirdiği yolculukta çok sayıda ülkeye de uğradı ve farklı kesimlerden insanlarla tanıştı.[2] 1857'de Mekke'ye ulaşarak hac ibadetini yerine getirdi. Hac seyahatinden sonra Afganistan'a dönen Efgani, Dost Muhammed Han'ın iktidarında devlet hizmetine girdi.[2] Dost Muhammed Han’ın 1863 yılında ölmesi üzerine ortaya çıkan iktidar mücadelesinden sonra Efgani önemli bir göreve getirildi.[2] Hindistan'a geçiş yapan Efgani'nin buraya gelişi kısa bir zamanda duyulunca büyük bir ilgiyle karşılaştı ve ona gösterilen büyük ilgiden rahatsız olan İngiliz yönetimi Efgani'nin derhal ülkeyi terk etmesini bildirdi.[2] Bunun üzerine Efgani, İngilizleri hedef alan bazı sözler söyledi. 1871 yılında Kahire'ye giden Efgani orada büyük bir ilgiyle karşılaşınca Mısır'da kalmaya karar verdi.[2] Mısır'daki ikameti boyunca dersleri Ezher'den ziyade kendi evinde veriyor ve Posta Kahvehanesi'nde sohbetler yapıyordu.[2] Efgani'nin dersleri başlangıçta ilmi konudaydı ancak zamanla buna siyaset de dahil oldu.[2] Kötü idaresiyle devleti borçlandırdığı ve bu nedenle ülkenin bağımsızlığını tehlikeye attığı gibi gerekçelerle Hidiv İsmail Paşa'nın muhalifi oldu.[2] Mason localarının faaliyetleri ve etkileri hakkında bilgi edinen Efgani, kendi amaçları doğrultusunda İskoç mason locasına girdiyse de bu locanın siyasete karışmak istememesi nedeniyle çıkan tartışma neticesinde locadan ihraç edildi.[2] Bunun üzerine French Grand Orient'a bağlı millî bir loca kurdu ve bazı alim ve devlet adamları da dahil tanınmış bazı kimseler bu locaya girdiler.[2] Efgani'nin faaliyetlerinden rahatsızlık duyan İngilizler onu ülkeden kovdurmaya çalıştı ve konsolosları aracılığıyla konu hakkında hidivle görüştüler.[2] Hidiv hükûmeti de 1879'da yayımladığı bir resmî tebliğ ile Cemaleddin-i Efgani’nin ülkeden çıkarılmasını emretti.[2]

Efgani tekrar Hindistan’a gitti ve Haydarabad’da tabiatçılığa reddiye konulu bir eser yazdı.[2] Efgani, Seyyid Ahmed Han’ın tabiatçılık konusundaki görüşlerini eleştiriyordu.[8] Bu gibi görüşlerin yayılması nedeniyle İslam birliğinin zarar gördüğünü ve bu durumdan da İngilizlerin yararlandığını düşünüyordu.[2][9]

Vefatından sonra (9 Mart 1897), Osmanlı Sarayının özel izniyle, İstanbul'un, Maçka semtinde bulunan Osmanlı Mezarlığına defnedildi.[10] 1944 yılında Afganistan hükûmetinin isteği üzerine kemikleri bu ülkeye nakledildi.[11]

Görüşleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İslami farkındalığı aşılayan Efgani, Müslümanların yaşadığı topraklarda yabancı hakimiyetine karşı gelen sömürge karşıtı bir aktivistti.[12] Müslümanlara uyuşukluklarından kurtulma ve kendi özlerine yeniden sahip çıkma çağrısında bulunarak ülke ülke dolaştı.[13] İngiliz idarecilerin gözünde Efgani bir baş belasıydı.[13] İngilizler'e nefretle bakan Efgani, İslam alemini Avrupalı devletlerin baskısından kurtarma kararlılığında olmakla birlikte başarılı olunabilmesi için Avrupa'daki bilim ve teknoloji eğitiminin alınması gerektiğine inanıyordu.[14][15] Zira ona göre Batı her ne kadar İslam alemine saldırganlık gösteren bir düşman olsa da aynı zamanda yeniden güçlü bir toplum kurulmasına giden yolda üzerinde durulması gereken bir örnekti.[16] İslam'ın pozitif bilimlere karşıt bir tutumu olmadığını ifade ediyordu.[17] Diğer birçok modernist düşünür gibi o da Müslümanların kendi istikballerinden sorumlu olduklarını vurguluyordu. Ona göre Müslümanlar çağdaş bilimlerle ilgilenmeye karşı gelen ve "İslamın gerçek düşmanları" olduklarını böylelikle gösteren tutucu ulemanın tesirinden kurtarılmalıydı.[16] Efgani'ye göre İslam yasa ve teolojinin ötesinde büyük bir medeniyetti. Çünkü ona göre Batı'nın entelektüel temelleri İslam'dan alınmaydı.[14] Emperyalizm karşıtlığı ve İslam birliği fikri onun bıraktığı mirasın en önemli unsurları oldu.[13][18]

el-Urvetü'l Vüska[değiştir | kaynağı değiştir]

1882'de Mısır'ın İngilizlerce işgal edilmesinden iki yıl sonra Efgani, Müslümanların esaretine son vermeyi ve İngiliz işgaline karşı gelmeyi hedefleyen el-Urvetü'l Vüska dergisini çıkardı.[19] Her ne kadar kendini gazete olarak tanıtsa da yayın formatına bakıldığında daha ziyade bir dergi olarak sayılmaktadır. İslami reform çağrısı yapan derginin ilk sayfasında Cemaleddin Efgani derginin siyasi müdürü, Muhammed Abduh ise başyazar olarak geçiyordu.[20][21] Derginin İngiliz yayılmacılığına yönelik eleştirileri nedeniyle Hindistan ve Mısır'da dağıtımı ve bulundurulması yasaklanmış ancak yine de muhtelif yollarla okuyucusuna ulaştırılmaya çalışılmıştır.[20] Toplam on sekiz sayı çıkan derginin her ne kadar ömrü kısa sürse de İslam alemine ciddi bir etkisi olmuştur.[20]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ tam adıyla Seyyid Cemaleddin Muhammed bin Safder el-Efganî el-Hüseynî

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ Armstrong, Karen. "A History of God", Random House Publishing, s. 363
  2. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s TDV İslam Ansiklopedisi, cilt: 10, s. 456-466
  3. ^ Landau, Jacob. "Pantürkizm", Sarmal yayınları, s. 65
  4. ^ "Jamal ad-Din al-Afghan". Jewish Virtual Library. 15 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2010. 
  5. ^ "Sayyid Jamal ad-Din Muhammad b. Safdar al-Afghan (1838–1897)". Saudi Aramco World. Center for Islam and Science. 2002. 8 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2010. 
  6. ^ Ludwig W. Adamec, Historical Dictionary of Islam (Lanham, Md.: Scarecrow Press, 2001), p. 32
  7. ^ Ağaoğlu Ahmed, "Siyasiyat: Türk Alemi", TY, 1/3 (1328). s. 70-74, 200
  8. ^ Kara, İsmail. "Türkiye'de İsmalcılık Düşüncesi", Cilt: I, Dergah yayınları, s. 36
  9. ^ el-Urvetü’l-vüskā, s. 46, 412-417
  10. ^ 1-‘Cemaleetin Afgani Üzerine Makaleler- Yazar: Malatyalı Muhammed Reşad. 2- Malumat Dergisi(Osmanlıca)- S. 20. Yıl:1896
  11. ^ TDV İslâm Ansiklopedisi (1994 bas.). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. s. 459. 22 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2022. 
  12. ^ Kassir, Samir. "Arap Talihsizliği", İletişim yayınları, s. 58
  13. ^ a b c Esposito, John L. İslam Tehdidi Efsanesi, Ufuk yayınları, s. 113
  14. ^ a b Aslan, Reza. "Tanrı Yoktur Allah'tan Başka", Okuyan Us yayınları, s. 318-320
  15. ^ Lutskiy, Vladimir Borisoviç. Arap Ülkelerinin Yakın Tarihi, Yordam yayınları, s. 188
  16. ^ a b Cambridge Resimli İslam Ülkeleri Tarihi, editör: Francis Robinson, Kitap yayınları, s. 145
  17. ^ Mardin, Şerif. "Türkiye'de Din ve Siyaset", İletişim yayınları, s. 17
  18. ^ Cleveland, William L. "Modern Ortadoğu Tarihi", Agora Kitaplığı, s. 141
  19. ^ Taslaman, Caner. Küreselleşme Sürecinde Türkiye'de İslam, Türkiye yayınları, s. 77
  20. ^ a b c TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 42, s. 186
  21. ^ Hourani, Albert. "Batı Düşüncesinde İslam", Doruk yayınları, s. 148
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Cemaleddin_Efganî&oldid=30855024" sayfasından alınmıştır