Zygmunt Kałużyński

Zygmunt Kałużyński
Ilustracja
Zygmunt Kałużyński w swoim mieszkaniu przy ul. Wilczej w Warszawie, 3 czerwca 2004
Imię i nazwisko

Zygmunt Marian Kałużyński

Data i miejsce urodzenia

11 grudnia 1918
Lublin

Data i miejsce śmierci

30 września 2004
Warszawa

Narodowość

polska

Język

polski

Alma Mater

Uniwersytet Warszawski, Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej

Dziedzina sztuki

film, literatura

Odznaczenia
Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski Złoty Krzyż Zasługi
Nagrody
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Zygmunt Marian Kałużyński (ur. 11 grudnia 1918 w Lublinie, zm. 30 września 2004 w Warszawie) – polski krytyk filmowy, popularyzator historii kina, wieloletni publicysta tygodnika „Polityka”, dziennikarz i eseista, popularna osobowość telewizyjna.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Młodość[edytuj | edytuj kod]

Jego ojciec Jan był urzędnikiem bankowym, syn praktycznie nie znał ojca, który odszedł od rodziny, gdy syn miał dwa lata. Matka, Helena z Grafczyńskich, była pianistką i nauczycielką muzyki; osierociła go w 1931 r.[1] Wychowywał go wuj, Tadeusz Grafczyński, adwokat w Lublinie[1][2].

Po zdaniu matury podjął studia prawnicze na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego (1936–1939), równocześnie w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej, w Warszawie (1937–1939) uczęszczał na wydział reżyserii, na którym wykładał Leon Schiller. Studia przerwała II wojna. Okupację niemiecką przeżył w Lublinie. Pracował w kancelarii adwokackiej wuja. Do ruchu oporu nie należał, ale pomagał AK-owcom w bezpiecznym wyprowadzaniu z miasta osób zagrożonych aresztowaniem lub represjami. W okresie tym zaprzyjaźnił się z przyszłym sławnym tenorem Bogdanem Paprockim. Akompaniował mu i obaj występowali na zakonspirowanych koncertach w Lublinie i Nałęczowie[1].

Po wojnie kontynuował naukę w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Łodzi (1947–1949). Jan Rybkowski odradził mu jednak pracę w tym zawodzie, przekonując, że to kierat[3].

Kariera dziennikarska[edytuj | edytuj kod]

W 1949 r. po ukończeniu studiów wyjechał razem z żoną Julią Hartwig, która pracowała w polskiej ambasadzie, do Paryża, gdzie sprzedawał prasę i pisywał do polonijnych wydawnictw. Do Polski wrócił w 1952 r.

Pracę dziennikarską rozpoczął w 1944 r. w czasopiśmie „Wieś” (1944–1948) i tygodniku „Odrodzenie”, w którym zamieszczał recenzje z pierwszych po wojnie przedstawień w lubelskim Teatrze Miejskim. Następnie publikował w czasopismach „Zielony Sztandar”, „Łódź Teatralna” (1948-1949). W Łodzi wydał w 1946 r. swą pierwszą książkę Kanikuła[1]. Pisał także do pism: „Polityka i Świat” (Paryż 1950–1952) i „Nowa Kultura” (1952–1957). Najbardziej jednak związał się z tygodnikiem „Polityka” (1957–1993), w którym pracował do emerytury, później jako stały współpracownik. W 1985 roku otrzymał dziennikarską Nagrodę im. Bolesława Prusa.

Podczas stanu wojennego pozostał w redakcji „Polityki”. W swoich felietonach krytykował innych dziennikarzy „Polityki”, którzy po wprowadzeniu stanu wojennego zdecydowali się odejść z redakcji. Skrytykował m.in. Andrzeja Krzysztofa Wróblewskiego, którzy pomimo odejścia z tygodnika wysłał z Republiki Federalnej Niemiec teksty Kompromis bez kapitulacji i Konserwy w bieliźniarce, opublikowane w numerze 5 z 1982 roku. W innym tekście żalił się, że inny z kolegów (nie wymieniony z nazwiska) miał rozpowszechnić informacje, że po wprowadzeniu stanu wojennego w redakcji tygodnika pozostali wyłącznie urzędnicy, grafomani bez talentu oraz błazny Passent i Kałużyński[4].

Uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu w podzespole do spraw środków masowego przekazu.

Dużą popularność przyniósł mu telewizyjny cykl w TVP2 Perły z lamusa (1990-2000), w którym, razem z Tomaszem Raczkiem prezentował i omawiał najcenniejsze pozycje światowego kina, i na kanwie którego wydał trzy książki odnoszące się w tytule do pereł. Publikował również we „Wprost” debaty z T. Raczkiem na temat najnowszych przebojów kinowych.

Był autorem wielu książek, poświęconych sztuce filmowej, złożonych z tekstów drukowanych w „Polityce”. Pisywał przeważnie o kulturze, wgłębiał się w rozważania filozoficzne, a nawet teologiczne. Jego prawdziwą pasją życia stało się jednak kino[1].

Współpraca ze Służbą Bezpieczeństwa[edytuj | edytuj kod]

W 1961 został zarejestrowany przez Służbę Bezpieczeństwa jako kontakt poufny o pseudonimie „Literat”[5]. W swoich doniesieniach informował SB o działalności osób ze świata kultury, m.in. Elżbiety Czyżewskiej i Aleksandra Forda. Jego współpraca z kontrwywiadem PRL trwała do 1970. W 1987 Służba Bezpieczeństwa ponownie nawiązała z nim kontakt, rejestrując go w charakterze tajnego współpracownika. Współpraca została zerwana po kilku miesiącach przez Zygmunta Kałużyńskiego[6]. Dokumenty potwierdzające jego współpracę zachowały się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w materiałach o sygnaturze AIPN 002086/1346/CD[7].

Życie prywatne[edytuj | edytuj kod]

Nagrobek Zygmunta Kałużyńskiego na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, 2006

Był dwukrotnie żonaty, po raz pierwszy z Julią Hartwig, po raz drugi z amerykańską aktorką Eleonorą Griswold[8].

Znany był jako przeciwnik higieny osobistej[9] i antyklerykał[10]. Był wielbicielem kina, komiksu, jazzu, muzyki poważnej i kultury francuskiej[11]. Został pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera I urnowa-16-6)[12]

Oceny współczesnych[edytuj | edytuj kod]

Jego osoba budziła liczne kontrowersje. Według Zdzisława Pietrasika, chociaż w życiu prywatnym ciepły, dobry i uczynny, to publicznie był bezwzględnym krytykiem, zachowującym niezależność, nie bojącym się kroczyć pod prąd, nie idącym na układy[potrzebny przypis]. Niektórzy ludzie kina[kto?] byli wręcz przekonani o szkodliwym wpływie jego działalności na polską X muzę, co obrazuje wypowiedź krytyka filmowego Andrzeja Bukowieckiego:

Pamiętam [...] program »Sam na sam« w telewizji, kiedy po premierze «Nocy i dni» Jerzego Antczaka Kałużyński niemal pobił się z Aleksandrem Jackiewiczem ostro atakując film powszechnie uważany za wybitny. Potem do Mieczysława Rakowskiego, ówczesnego redaktora naczelnego «Polityki» przyszła delegacja reżyserów kina moralnego niepokoju, z prośbą żeby Kałużyński przestał pisać, bo on strasznie krytykował te filmy. A było to przecież kino opozycyjne, bardzo potrzebne, kino, które torowało drogę do Sierpnia 80. roku[potrzebny przypis].

Sam Kałużyński bez skrępowania i z upodobaniem cytował wypowiedzi o sobie znanych luminarzy polskiej kultury. W felietonie „Pół wieku niechlujstwa”, opublikowanym 12 grudnia 1999 roku w „Polityce” zacytował negatywne wypowiedzi przedstawicieli środowiska filmowego, pochodzące od rektora Akademii Teatralnej Jana Englerta i reżyserów: Agnieszki Holland, Krzysztofa Zanussiego i Andrzeja Żuławskiego[9].

Ordery i odznaczenia[edytuj | edytuj kod]

Wyróżnienia[edytuj | edytuj kod]

W 1999 roku w uznaniu zasług dla Stolicy Rzeczypospolitej Polskiej uhonorowany został Nagrodą Miasta Stołecznego Warszawy[15]. W 2002 r. otrzymał kryształową statuetkę Gwiazdy Telewizji Polskiej, a w kwietniu 2003 roku został uhonorowany nagrodą Warszawskiej Premiery Literackiej za autobiografię Pamiętnik orchidei, czyli Zapiski ocalonego z XX wieku.

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

W czerwcu 2006 r. ogłoszono, że od października tegoż roku, podczas cyklicznego festiwalu filmowego „Toffi” w Toruniu, promującego kino autorskie i niezależne, przyznawana będzie Nagroda im. Zygmunta Kałużyńskiego. Otrzymywać ją będzie reżyser, scenarzysta, kompozytor, operator lub aktor, którego element filmu (scena, ujęcie, dialog, motyw muzyczny, obraz) będzie zasługiwać na zapamiętanie.

Twórczość[edytuj | edytuj kod]

  • Kanikuła. Fantazja dramatyczna w 9 scenach (Przedmowa: Stefan Lichański; Czytelnik 1946)
  • Podróż na Zachód (szkice; Czytelnik 1953)
  • Listy zza trzech granic (recenzje i publicystyka; Czytelnik 1957)
  • Nowy Kaliban. Notatki kibica z okresu fermentu (felietony; Czytelnik 1961)
  • Bilet wstępu do nowego wieku (szkice i recenzje filmowe; Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1963)
  • Salon dla miliona (szkice; Czytelnik 1966)
  • Nowa fala zalewa kino (felietony filmowe; Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1970
  • Pożegnanie molocha (szkice; Państwowy Instytut Wydawniczy 1972)
  • Wenus automobilowa. Obyczaje współczesne na ekranie (szkice; Państwowy Instytut Wydawniczy 1976)
  • Demon milionowy. Mity, obsesje, wizje dla mas (felietony; Państwowy Instytut Wydawniczy 1978)
  • Seans przerywany (felietony filmowe; Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1980, ISBN 83-221-0127-9)
  • Superman chałturnik. Sztuka popularna o dramatach naszych czasów (szkice; Państwowy Instytut Wydawniczy 1982, ISBN 83-06-00773-5)
  • Widok z pozycji przewróconego (felietony; Państwowy Instytut Wydawniczy 1985, 1986, ISBN 83-06-01209-7)
  • Diabelskie zwierciadło (felietony filmowe; Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1986, ISBN 83-221-0354-9)
  • Paszkwil na siebie samego (Państwowy Instytut Wydawniczy 1988, ISBN 83-06-01631-9)
  • Pamiętnik rozbitka (felietony; BGW 1991, ISBN 83-7066-144-0)
  • Perły do lamusa? Rozmowy o filmach lat dziewięćdziesiątych (wespół z Tomaszem Raczkiem; Opus 1992, ISBN 83-7089-006-7)
  • Bankiet w domu powieszonego (szkice; BGW 1993, ISBN 83-7066-519-5)
  • Kolacja z celuloidu (szkice i felietony; Polski Dom Wydawniczy 1994, ISBN 83-7043-163-1)
  • Poławiacze pereł (wespół z Tomaszem Raczkiem; Twój Styl 1998, ISBN 83-7163-063-8)
  • Buntownik bywalec (Ars 1998, ISBN 83-904920-4-0)
  • Perłowa ruletka. Leksykon filmowy (wespół z Tomaszem Raczkiem; Twój Styl 2000, ISBN 83-7163-256-8)
  • Wampir Salonowiec (Twój Styl 2001, ISBN 83-7163-288-6)
  • Kino na nowy wiek (Siedmioróg 2001, ISBN 83-7162-982-6)
  • Pamiętnik orchidei: zapiski ocalonego z XX wieku (Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2003, ISBN 83-917891-0-1; wyd. 2 uzupełnione pt. Pamiętnik orchidei. Pożegnania, Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2005, ISBN 83-60000-00-X)
  • Do czytania pod prysznicem: znalezione w osobistej szufladzie (Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2004, ISBN 83-917891-6-0; Nominacja do Śląskiego Wawrzynu Literackiego, marzec 2005 r.)
  • Kanon Królewski: jego 50 ulubionych filmów (wybór recenzji filmowych; wybór i oprac. Zdzisław Pietrasik; Instytut Wydawniczy „Latarnik im. Zygmunta Kałużyńskiego – Spółdzielnia Pracy „Polityka” 2005, ISBN 83-60000-06-9)
  • Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 1: Sensacje i science fiction (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2005, ISBN 83-60000-01-8)
  • Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 2: Ekranizacje literatury (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2005, ISBN 83-60000-05-0)
  • Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 3: Komedie, przygody i animacje (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2005, ISBN 83-60000-08-5)
  • Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 4: Miłość i seks (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2005, ISBN 83-60000-10-7)
  • Perły kina: leksykon filmowy na XXI wiek. Tom 5: Rarytasy, niewypały i kurioza (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2006, ISBN 83-60000-13-1, ISBN 978-83-60000-13-7)
  • Alfabet na cztery ręce (wespół z Tomaszem Raczkiem; Instytut Wydawniczy „Latarnik” im. Zygmunta Kałużyńskiego 2009, 978-83-60000-31-1)wyd. 2 uzupełnione pt. Alfabet na 4 ręce, Instytut Wydawniczy „Latarnik” 2009, ISBN 978-83-60000-37-3)

Przekłady[edytuj | edytuj kod]

  • Jan Szembek, Dziennik. Dokument polityki sanacyjnej (z jęz. francuskiego; wstęp: Stefan Arski, Książka i Wiedza 1954).

Opracowania[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e Wybitni absolwenci I LO im. Stanisława Staszica w Lublinie. wybitni.staszic.eu.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-26)]..
  2. ↑ Przemko Maria Grafczyński, Kochanek X Muzy : opowieść rodzinna o Zygmuncie Kałużyńskim, „Kurier Lubelski”, 24 grudnia 2004.
  3. ↑ Kult forum, Zmarł Zygmunt Kałużyński. kult.art.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-05-15)]..
  4. ↑ Kledzik 2017 ↓, s. 116.
  5. ↑ Gańczak 2011 ↓, s. 51.
  6. ↑ Kałużyński Zygmunt. Blisko Polski. [dostęp 2022-02-17]. (pol.).
  7. ↑ Gańczak 2011 ↓, s. 336.
  8. ↑ Zygmunt KAŁUŻYŃSKI (1918-2004) dziennikarz, krytyk filmowy, eseista, i publicysta. wybitni.staszic.eu.org. [dostęp 2023-02-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-10-10)].
  9. ↑ a b Zygmunt Kałużyński: Pół wieku niechlujstwa. polityka.pl, 1998-12-12. [dostęp 2023-02-18].
  10. ↑ Agnieszka Dajbor: Znany krytyk filmowy Zygmunt Kałużyński nie miał szczęścia w miłości. Ukochane kobiety zabierali mu inni. viva.pl, 2023-02-03. [dostęp 2023-02-18].
  11. ↑ Zygmunt Kałużyński: wampir z salonu. onet.pl, 2023-03-03. [dostęp 2023-03-18].
  12. ↑ Wyszukiwarka cmentarna – Warszawskie cmentarze. cmentarzekomunalne.com.pl. [dostęp 2019-11-27].
  13. ↑ M.P. z 1997 r. nr 29, poz. 269 „w uznaniu wybitnych zasług w działalności publicystycznej i społeczno-kulturalnej”.
  14. ↑ M.P. z 1955 r. nr 91, poz. 1144 „w 10 rocznicę Polski Ludowej za zasługi w dziedzinie kultury i sztuki”.
  15. ↑ Rejestr Nagrodzonych Nagrodą Miasta Stołecznego Warszawy 1996-2009. Biuletyn Informacji Publicznej m.st. Warszawy. [dostęp 2010-04-27].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Filip Gańczak: Filmowcy w matni bezpieki. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2011. ISBN 978-83-7648-714-4. OCLC 879643901.
  • Maciej Kledzik: Tygodnik „Polityka” w stanie wojennym w aspekcie cenzury, etyki, moralności i przyzwoitości. W: Zbigniew Romek, Kamila Kamińska-Chełminiak (red.): Cenzura w PRL. Analiza zjawiska. Warszawa: Aspra-JR, 2017. ISBN 978-83-7545-801-5.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zygmunt_Kałużyński&oldid=72221959”