Złotorzytka perska
Oenanthe chrysopygia[1] | |||
(De Filippi, 1863) | |||
Systematyka | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Typ | |||
Podtyp | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Infragromada | |||
Rząd | |||
Podrząd | |||
Rodzina | |||
Podrodzina | |||
Rodzaj | |||
Gatunek | złotorzytka perska | ||
Synonimy | |||
| |||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
Złotorzytka perska[3] (Oenanthe chrysopygia) – gatunek małego wędrownego ptaka z rodziny muchołówkowatych (Muscicapidae). Gniazduje w południowej Armenii, Azerbejdżanie, większości obszaru Iranu (poza zachodnimi rubieżami i środkowymi równinami), Afganistanie, lokalnie również południowym Turkmenistanie i zachodnim Pakistanie. Zimuje od wschodniej Azji Zachodniej na wschód po północno-zachodnie Indie. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Taksonomia[edytuj | edytuj kod]
Po raz pierwszy gatunek opisał Filippo De Filippi w 1863. Holotyp pochodził z Demawendu, najwyższego szczytu Iranu. Autor nadał nowemu gatunkowi nazwę Dromolaea chrysopygia[4].
Obecnie (2021) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny umieszcza złotorzytkę perską w rodzaju Oenanthe[5]. Uznaje ją za gatunek monotypowy[5], podobnie jak i autorzy HBW[6], listy ptaków świata opracowywanej we współpracy BirdLife International z autorami HBW (5. wersja online: grudzień 2020)[7], Clements Checklist of Birds of the World (sierpień 2019)[8], jak i Howard and Moore Complete Checklist... (2014)[9].
Dawniej przeważnie traktowano złotorzytkę perską i rdzawosterną (O. xanthoprymna) jako jeden gatunek. Różnią się one jednak znacząco upierzeniem. Istnieją doniesienia o występowaniu form pośrednich w północno-zachodnim Iranie, a tamtejszą populację opisano jako podgatunek O. c. cummingi. Mogą to jednak być pierwszoroczne złotorzytki perskie. Na istnienie form pośrednich nie dostarczono istotnych dowodów[6]. Chamani et al. (2007) zbadali złotorzytki z obszaru nachodzenia się zasięgów obydwu gatunków, zarówno w terenie, jak i pod względem genetycznym. Wyraźnie widać różnice w upierzeniu między nimi a resztą populacji. Analiza filogenetyczna z wykorzystaniem sekwencji dwóch genów mitochondrialnych – ND2 i COI – wykazała, że najbliżej spokrewnione są ze złotorzytkami perskimi, chociaż schematem upierzenia odpowiadają bardziej O. xanthoprymna[10].
Kolejnym nieuznawanym podgatunkiem złotorzytki perskiej jest O. c. kingi. Jego przedstawicieli cechuje nieznacznie jaśniejsze upierzenie. Różnice są jednak tak niewielkie, że nie dają podstaw do wyodrębnienia podgatunku[6].
Filogeneza[edytuj | edytuj kod]
Białorzytki i złotorzytki z rodzaju Oenanthe przystosowały się do życia w pustynnych ekosystemach Palearktyki. Mimo że były przedmiotem licznych badań morfologicznych i ekologicznych, to dopiero w 2007 opublikowano wyniki pierwszych badań filogenetycznych. Te pomogły wyjaśnić część wątpliwości związanych z systematyką w obrębie rodzaju, która długo stanowiła przedmiot sporów. Użyto sekwencji dwóch genów mitochondrialnych – 16S rRNA i COI. Rodzaj Oenanthe okazał się dzielić na trzy główne klady. W pierwszym znalazła się złotorzytka perska oraz 5 innych gatunków. Według uzyskanych wyników złotorzytka perska to gatunek siostrzany wobec kladu złożonego z białogrzbietej (O. finschii) i srokatej (O. lugens)[11]. Schweizer et al. (2013) uwzględnili więcej gatunków. Kompleks gatunków O. lugens w tradycyjnym ujęciu okazał się być parafiletyczny. Białorzytka etiopska (O. lugubris) i jemeńska (O. (l.) lugentoides) to taksony siostrzane, a sama białorzytka srokata bliżej jest spokrewniona ze złotorzytką perską i złotorzytką rdzawosterną (O. xanthoprymna). Te różnią się znacząco morfologią i w tradycyjnym ujęciu nie uznawano ich za blisko spokrewnione. Potwierdza to wnioski z wcześniejszych badań, wedle których cechy morfologiczne w przypadku Oenanthe nie są dobrym wyznacznikiem wzajemnych relacji[12]. Parafiletyczne, a tym samym wymagające rewizji okazały się być również rodzaje Myrmecocichla oraz Cercomela (obecnie już niewyróżniany, w ujęciu przedstawionym przez badaczy obejmował białorzytkę czarnosterną [Oenanthe melanura], rdzawosterną [O. familiaris], ubogą [O. dubia], jednobarwną [O. scotocerca] i piargową [O. fusca], trzy gatunki Emarginata oraz wrzośnika (Pinarochroa sordida)[13]).
Wzajemne relacje części taksonów z rodzaju Oenanthes według Schweizer et al. (2013) przedstawia poniższy kladogram[12]:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Według Schweizer et al. (2013) linie rozwojowe O. lugens+O. persica oraz O. chrysopygia+O. xanthoprymna rozdzieliły się około 0,484 mln lat temu, a linie O. chrysopygia i O. xanthoprymna – 0,113 mln lat temu[12]. W wynikach uzyskanych przez Kakhi et al. (2015) nieco różni się pozycja tych gatunków względem siebie: O. lugens stanowi grupę siostrzaną wobec O. persica+(O. chrysopygia+O. xanthoprymna). Linia drugiego z tych kladów wyodrębniła się blisko 0,92 mln lat temu, następnie prawie 0,45 mln lat temu odłączyła się białorzytka perska (O. (l.) persica), a złotorzytka perska i rdzawosterna rozdzieliły się 0,09 mln lat temu[14]. Według Jetz et al. (2012) około 1,52 mln lat temu rozeszły się linie rozwojowe O. chrysopygia+O. xanthoprymna i O. finschii+O. lugens, a O. chrysopygia i O. xanthoprymna – około 1,09 mln lat temu[15].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Długość ciała wynosi 14–15 cm, masa ciała – 18–29 g[6]. Wymiary szczegółowe przedstawiono w poniższej tabeli[16].
Płeć | n | Dł. skrzydła | n | Dł. ogona | n | Dł. dzioba | n | Dł. skoku |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
samce | 24 | 89–99 (93,7) | 23 | 55–65 (59,4) | 39 | 16,5–19,8 (18,6) | 14 | 23,6–26,2 (24,8) |
samice | 14 | 85–93,5 (90,0) | 14 | 54–62 (57,4) |
W upierzeniu nie występuje znaczący dymorfizm płciowy, samice są bardziej matowe. Osobniki młodociane podobne do samic, jednak jaśniejsze. Obszar od ciemienia po grzbiet jest szarobrązowy. Skrzydła brązowe z szerokimi szaropłowymi krawędziami piór. Kantarek czarniawy. Brew przed okiem płowa, za okiem szara. Biegnie dookoła nieco rdzawych pokryw usznych, a dalej po brodę i pierś. Boki tułowia jasnobrązowe. Okolice podogonia jasnopomarańczowe z płowym nalotem. Kuper i ogon jasnordzawe. Środkowe sterówki czarniawe, na pozostałych obecny czarniawy pasek przedkońcowy i rdzawe końcówki[6]. Czerń na sterówkach R1 zajmuje odcinek 25–37 mm (średnio 31,7 mm; n=37), na R4 – 11–18 mm (średnio 14,4 mm; n=37)[16]. Dziób i nogi czarne[6]. Tęczówka ciemnobrązowa[17].
Złotorzytki perskie przypominają samice złotorzytek rdzawosternych. Wyróżniają się zawsze brudnobiałym (nie ciemnym) gardłem i rdzawoczerwonym (nie białym) kuprem i nasadą ogona. Szarobrązowe skrzydła nie mają raczej cech charakterystycznych; świeże lotki III rzędu są rdzawo obrzeżone. Pokrywy podskrzydłowe jasne, nie kontrastowo ciemne jak u złotorzytek rdzawosternych czy białorzytek pustynnych. Istotny jest również bardziej szarawy niż szarobrązowy odcień piór na grzbiecie[18]. U młodocianych pióra z wierzchu skrzydeł mają szerokie cynamonowe krawędzie, brak jednak w ich upierzeniu widocznego nakrapiania czy cętkowania. Połączenie tego braku wzorów pokrywających upierzenie oraz rdzawego kupra i nasady ogona – mimo że w mniej intensywnym odcieniu – pozwala odróżnić młode osobniki złotorzytek perskich od wszystkich innych młodych białorzytek[16].
Zasięg występowania[edytuj | edytuj kod]
Złotorzytki perskie są wędrowne. Ich tereny lęgowe we wschodniej części zasięgu leżą w północno-wschodniej Turcji[6], południowej Armenii (góry Meghri i Urts[19]) i Azerbejdżanie oraz na znacznym obszarze Iranu[8][9], zwłaszcza północnego[6]. Dalej ciągną się przez południowy Turkmenistan (góry Kopet-dag[20]), Afganistan i południowy Tadżykistan, gdzie obejmują część Pamiru. Na wschód sięga do skrajnie północno-zachodnich rejonów Pakistanu[6][8][9]. Tam gniazdują w północnym Beludżystanie w pasmie Toba Achakzai (Góry Sulejmańskie) oraz na wzgórzach wokół Barshore w dystrykcie Pishin[17]. Możliwe, że złotorzytki perskie gniazdują we wschodniej Turcji w prowincjach Erzincan i Malatya, wymaga to jeszcze potwierdzenia. Być może lęgi odbywają się też w północnym Iraku, gdzie obserwowano pary złotorzytek wiosną w dogodnych siedliskach[20].
Zimowiska w zachodniej części zasięgu rozmieszczone są u wybrzeży południowego Morza Czerwonego w południowo-wschodnim Egipcie, Sudanie i Erytrei. Następnie ciągną się przez południowy Półwysep Arabski. W Arabii Saudyjskiej leżą głównie w Prowincji Wschodniej i dalej na zachód aż po Rijad. Znajdują się też w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Omanie i Jemenie[20]. Zajmują też obszar od południowego Iraku na wschód po południowy Iran, wschodni Afganistan, Pakistan oraz północno-zachodnie Indie[8][6]. Zimujące złotorzytki perskie pojawiają na obszarze większości Pakistanu, od prowincji Chajber Pasztunchwa i wzgórz na północy kraju na południe po Sindh, a dalej przez Indie – Radżastan, Delhi i północny Gudźarat[17].
Pożywienie[edytuj | edytuj kod]
Pożywieniem złotorzytek perskich są głównie bezkręgowce, w większości mrówki i chrząszcze, do tego nieco materii roślinnej. W pokarmie zwierzęcym odnotowano dorosłe lub larwy chrząszczy z co najmniej 11 rodzin, motyli – z 7 rodzin, pluskwiaki – z 8 rodzin, wiele rodzajów błonkówek, a do tego prostoskrzydłe, termity, larwy mrówkolwowatych, muchówki z co najmniej 3 rodzin, pajęczaki, roztocze, wije, stonogi, zmieraczkowate; raz odnotowano małą jaszczurkę. Z roślin złotorzytki perskie zjadają między innymi nasiona lub owoce parolistowatych (Zygophyllaceae), marzanowatych (Rubiaceae), trędownikowatych (Scrophulariaceae), rdestowatych (Polygonaceae), wawrzynkowatych (Thymeleaceae) i morwy (Morus), a do tego liście i zielone łodygi traw[6].
Ekologia i zachowanie[edytuj | edytuj kod]
Złotorzytki perskie w okresie lęgowym zasiedlają pustynne i kamieniste zbocza (od łagodnie nachylonych po strome) – piargi z porozrzucanymi głazami, kamieniste granie i wąwozy, a do tego leżące odłogiem pola w suchych dolinach i pola głazów. Miejsce lęgowe często położone jest w pobliżu całorocznych strumieni. Jako żerowiska preferują te bardziej płaskie obszary w obrębie swoich terytoriów. Na zimowiskach i na przelotach w Bahrajnie i Omanie złotorzytki perskie pojawiają się na kamienistych pagórkowatych obszarach. W Pakistanie mogą występować na zakrzewionych pustyniach, niskich kamienistych wzgórzach, na wydmach i gliniastych równinach. W roślinności lęgowisk tych ptaków przeważają niskie górskie krzewy. W Armenii jest to na przykład dwukolczak śródziemnomorski (Paliurus spina-christi), migdałowiec pospolity (Prunus dulcis) i Atraphaxis spinosa[6], w Pakistanie – kapary (Caparis)[17].
W Armenii gniazdują między 700 a 1200 m n.p.m.[19] W południowo-zachodnim Iranie występują w przedziale wysokościowym 2500–4000 m n.p.m., w Afganistanie – 2000–2700 m n.p.m., w Tadżykistanie – 1200–3100 m n.p.n., w Pakistanie – powyżej 2100 m n.p.m. W Iranie podczas przelotów i na zimowiskach stwierdzane od poziomu morza do 2100 m n.p.m.[6] W górach Mekran poza sezonem lęgowym występują od poziomu morza do 3300 m n.p.m.[17]
W Iranie, południowej Azji Środkowej i Afganistanie złotorzytki perskie współwystępują z białorzytkami białogrzbietymi (O. finschii). Ich tereny lęgowe są jednak od siebie odizolowane, ponieważ ptaki te występują w innym przedziale wysokości. W zachodnim Iranie zachodzą na siebie obszary występowania złotorzytek perskich i rdzawosternych oraz białorzytki perskiej (O. persicus)[12]. W północno-środkowych górach Zagros współwystępują i krzyżują się ze złotorzytkami rdzawosternymi[20].
Lęgi[edytuj | edytuj kod]
Okres lęgowy na Kaukazie i w Iranie trwa od kwietnia do lipca. Dalej na wschód lęgi odbywają się głównie od połowy maja. W południowym Tadżykistanie obserwowano budowę gniazda i, pospolicie, opierzone młode w połowie czerwca, a w Afganistanie i Pakistanie – od kwietnia do kwietnia do czerwca lub lipca. Złotorzytki perskie wyprowadzają dwa lęgi w roku. Terytoria zwykle mają powierzchnię od 1,2 do 1,8 ha, a ogółem – od 0,5 do 3 ha[6]. Nachodzą jednak na siebie na 30 do 100 m, zdarza się również – szczególnie na południowym Kaukazie – że złotorzytki odwiedzają terytoria innych par[20].
Gniazdo ma formę stosunkowo głębokiej czarki. Zbudowane jest z traw, a wyściełane delikatnymi trawami i korzonkami. Ulokowane może być w zagłębieniu w jaskini, wystawionej do wiatru szczeliny w klifie lub w starym gnieździe żołny (Merops). Od otworu wejściowego dzieli je 20–50 cm. Przy wejściu zebrane są niewielkie kamyki. W jego okolicy i samym tunelu wejściowym może znajdować się kilka warstw lub kupek kamieni, również zebranych przez kilka kolejnych lat; w jednym gnieździe znaleziono 453 kamienie o masie 3–4 g[6]. Po połączeniu się złotorzytek perskich w parę samiec oprowadza samicę po terytorium. Ta wybiera miejsce na gniazdo, które buduje sama[20].
W zniesieniu znajduje się od 3 do 6 jaj. Skorupka ma barwę białą lub nieco niebieskawą, pokrywają ją niewielkie czerwonawe plamki. Wysiadywanie trwa około 13 dni. Brak informacji o czasie potrzebnym do opierzenia[6]. Po 5–8 dniach po opierzeniu młode opuszczają okolice gniazda[20].
Status i zagrożenia[edytuj | edytuj kod]
IUCN uznaje złotorzytkę perską za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) od 2008 (stan w 2021). Wówczas ze względu na zmiany w systematyce otrzymała status zagrożenia pierwszy raz, wcześniej nie była rozpoznana jako odrębny gatunek. Liczebność światowej populacji nie została określona, ale gatunek jest opisywany jako zazwyczaj dość rzadki, chociaż w Afganistanie i Pakistanie jest rzadki, ale lokalnie pospolity, a w Omanie lokalnie pospolity. BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za stabilny. Dla skrajnie nielicznej europejskiej populacji był on nieznany jeszcze co najmniej w 2015[21]. Według danych z 2020 populacja z Armenii obejmowała od 70 do 105 par lęgowych[19].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Oenanthe chrysopygia, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Oenanthe chrysopygia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Saxicolinae Vigors, 1825 – kląskawki (wersja: 2021-07-01). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-08-26].
- ↑ Filippo De Filippi , Archivio Per La Zoologia, L'Anatomia E La Fisiologia, t. 2, 1863, s. 381–382 .
- ↑ a b F. Gill, D. Donsker, P. Rasmussen (red.): Chats, Old World flycatchers. IOC World Bird List (v11.1), 19 stycznia 2021. [dostęp 2021-08-23].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p J. del Hoyo , A. Elliott , D.A. Christie , Handbook of the Birds of the World, t. 10. Cuckoo-shrikes to Thrushes, Barcelona: Lynx Edicions, 2005, s. 802–803, ISBN 84-87334-72-5 (ang.).
- ↑ Handbook of the Birds of the World and BirdLife International , Handbook of the Birds of the World and BirdLife International digital checklist of the birds of the world. Version 5 [online], BirdLife Data Zone, grudzień 2020, s. 388–389 [dostęp 2021-08-23] .
- ↑ a b c d Clements i inni, The eBird/Clements Checklist of Birds of the World: v2019 [online], 2019 [dostęp 2021-08-23] .
- ↑ a b c MUSCICAPIDAE - Chats and Flycatchers1 (57:303), [w:] Edward C. Dickinson & Les Christidis (red.), Howard and Moore Complete Checklist of the birds of the World, wyd. 4, t. 2, 2014 .
- ↑ Chamani i inni, The effects of contact zone on phylogenetic characters in Persian Wheatear, „IPCBEE”, 8, 2011 .
- ↑ Aliabadian i inni, Phylogeny of Palaearctic wheatears (genus Oenanthe)-Congruence between morphometric and molecular data, „Molecular phylogenetics and evolution”, 42, 2007, s. 665–675, DOI: 10.1016/j.ympev.2006.08.018 .
- ↑ a b c d Schweizer, Manuel & Shirhai , Hadoram, Phylogeny of the Oenanthe lugens complex (Aves, Muscicapidae: Saxicolinae): Paraphyly of a morphologically cohesive group within a recent radiation of open-habitat chats, „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 69, 2013, DOI: 10.1016/j.ympev.2013.08.010 . (drzewo filogenetyczne dostępne również pod adresem timetree.org)
- ↑ Aliabadian i inni, Convergent evolution of morphological and ecological traits in the open-habitat chat complex (Aves, Muscicapidae: Saxicolinae), „Molecular Phylogenetics and Evolution”, 1, 65, 2012, s. 35–45, DOI: 10.1016/j.ympev.2012.05.011 .
- ↑ Kakhki i inni, Out of Africa: biogeographic history of the open‐habitat chats (Aves, Muscicapidae: Saxicolinae) across arid areas of the old world, „Zoologica Scripta”, 45, 2016, s. 237–251, DOI: 10.1111/zsc.12151 .
- ↑ W. Jetz i inni, The global diversity of birds in space and time, „Nature”, 491 (7424), 2012, s. 444–448, DOI: 10.1038/nature11631, ISSN 0028-0836 . (drzewo filogenetyczne dostępne w bazie pod adresem timetree.org)
- ↑ a b c Hadoram Shirihai , Lars Svensson , Handbook of Western Palearctic Birds, t. 1. Passerines: Larks to Warblers, Bloomsbury Publishing, 2018, s. 337–338, ISBN 978-1-4729-6057-3 .
- ↑ a b c d e Salim Ali & S. Dillon Ripley , Handbook of the Birds of India and Pakistan, wyd. 2, t. 9: Robins to Wagtails, Delhi: Oxford University Press, 1998, s. 43–45 .
- ↑ Lars Svensson: Przewodnik Collinsa. Ptaki. Wyd. II. warszawa: MULTICO, 2017, s. 290–291. ISBN 978-83-7763-406-6.
- ↑ a b c Karen Aghababyan , The State of Persian Wheatear Oenanthe chrysopygia de Filippi, 1863 in Armenia, „Journal of Life Sciences”, 14, 2020, DOI: 10.17265/1934-7391/2020.01.002 .
- ↑ a b c d e f g Peter Clement: Robins and Chats. Bloomsbury Publishing, 2016, s. 431–433. ISBN 978-1-4081-5596-7.
- ↑ Red-tailed Wheatear Oenanthe chrysopygia. BirdLife International. [dostęp 2021-08-23].
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).