W leju po bombie

W leju po bombie – opowiadanie fantastycznonaukowe Andrzeja Sapkowskiego opublikowane w 1993 z gatunku fantastyki militarnej^[1][2] i politycznej^[1][3], a także tzw. klerykal fiction^[4] i politpunku^[5][6]. W 1994 opowiadanie zostało nagrodzone Nagrodą Zajdla.

Akcja opowiadania dzieje się w tytułowym leju po bombie, w alternatywnej rzeczywistości. Polską rządzi Kuria, kraj jest najeżdzany przez paramilitarne oddziały litewskie. Bohaterami opowiadania są dzieci w drodze do szkoły.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Opowiadanie powstało dla nigdy niewydanej „antyklerykalnej” antologii o nieustalonym tytule, zaproponowanej w 1992^[2][7]. Ukazało się w „Feniksie” (04 (20) 1993)^[8][9] a także w tym samym roku było przedrukowane w skróconej wersji w „Magazynie Wileńskim”^[5]. W 1997 było wznowione w fanzinie Gdańskiego Klubu Fantastyki „Czerwony Karzeł”^[10] i fanzinie „Fahrenheit”^[11]. Rok później opowiadanie ukazało się w białostockim magazynie „Kartki”^[12]. Przez kilkanaście lat, od ok. 2001, opowiadanie było też dostępne na dawnej oficjalnej stronie Andrzeja Sapkowskiego^[13].

Było także publikowane w kilku zbiorach opowiadań. W 2000 w Coś się kończy, coś się zaczyna^[7], a w 2012 w Maladie i inne opowiadania^[14].

W 1994 opowiadanie opublikowano w Czechach w antologii Tandaradei!^[15]. W 2016 ukazał się przekład serbski (U krateru od bombe) w ramach tłumaczenia zbioru Maladie... (Maladi i druge priče)^[16].

Fabuła[edytuj | edytuj kod]

Akcja opowiadania dzieje się w tytułowym leju po bombie, w Suwałkach, w alternatywnej rzeczywistości, gdzie mieszkańcy po wybuchu w Czarnobylu stali się popromiennymi mutantami. Polską rządzi Kuria, grasują atakujące obcokrajowców bandy skinów, fragmenty kraju zostały przyłączone do Niemiec, a sama Suwalszczyzna jest miejscem starć paramilitarnych oddziałów litewskich („szaulisów”) z niemieckimi i amerykańskimi (podczas gdy wojska polskie pacyfikują Irak i Czechy). Bohaterami opowiadania są dzieci w drodze do szkoły^{[7][17][4][18]}.

Analiza[edytuj | edytuj kod]

Maciej Parowski pisał o opowiadaniu, że jest to „fantastyka militarna i polityczna bliskiego zasięgu... jedno z wielu wyjść Sapkowskiego poza terytorium fantasy”^[1]. Marek Szyjewski zaliczył je do „political/social fiction”^[19]. Sam Sapkowski napisał o opowiadaniu, że: „jest jedynym moim opowiadaniem, o którym z całą pewnością można powiedzieć, iż nie jest to fantasy. Dzięki „Lejowi…” mogę więc z podniesionym czołem mówić o sobie: „autor science fiction”^[2]. Rafał Ziemkiewicz w przedmowie do opowiadania w „Feniksie” zaliczył je jako należące do politpunku (gatunku nawiązującego do historii najnowszej i przedstawiającego polskie realia i rzeczywistość w „punkowy(inne języki) sposób”); tak samo zrobił to anonimowy przedmówca w „Magazynie Wileńskim”^[5]. Klasyfikację tę Adam Mazurkiewicz uznał jednak za zbędną „terminologiczną nadprodukcję wewnętrznej krytyki powstającej w obrębie i na potrzeby fandomu”; sam zaś podkreślił, że Sapkowski wykorzystał konwencję science-fiction by uatrakcyjnić opowiadanie o charakterze przygodowym^[20].

Jan Ratuszniak opisał tematykę opowiadania jako ostrzeżenie przed wzrostem nacjonalizmu w Polsce i na świecie, a także brakiem postaw obywatelskich^[17]. Tomasz Pacyński podobnie zauważył, że „w tekście widać stosunek autora do ksenofobii, do ludzkiej małości i głupoty”, nazywając je „moralitetem o wolności jednostki. O przyzwoitości w paskudnych czasach”^[21].

Opowiadanie zawiera też motywy antyklerykalne (było pisane dla nigdy niepowstałej antyklerykalnej antologii tematycznej); negatywnie przedstawieni są niektórzy wierzący drugoplanowi bohaterowie (ojciec bohaterki, ksiądz)^[2][22]. Marek Oramus wśród tych motywów w opowiadaniu wymienił „wizję Polski uciskanej przez Kościół”, wszechwładzę kleru („kuria może wszystko, więc pacyfikuje kraj ideologicznie”) i wykazywanie „jakim niebezpieczeństwem grozi uległość wobec Kościoła... jak przerost księżych interwencji źle wpływa na wolność jednostki oraz życie prywatne obywateli”^[4].

Postać najeżdżającego Polskę litewskiego generała Żeligauskasa jest ironicznym nawiązaniem do postaci polskiego generała Lucjana Żeligowskiego^[17]. Innym nawiązaniem do historii jest ulica imienia Eligiusza Niewiadomskiego, zabójcy prezydenta Narutowicza^[7].

Odbiór[edytuj | edytuj kod]

W 1994 opowiadanie zostało nagrodzone Nagrodą Zajdla^[23].

Maciej Parowski ocenił opowiadanie jako „znakomite”^[8] i „pyszne”^[1]. W 2001 Mariusz Cieślik, recenzując zbiór opowiadań Sapkowskiego uznał to opowiadanie za jeden ze słabszych tekstów tam zamieszczonych, pisząc: „Jak na mój gust, za dużo w tym tekście niezbyt śmiesznych dowcipów”^[7]. Przeciwną opinię miał Tomasz Pacyński, recenzując w tym roku ten sam tom, pisząc: „prawdziwą perłą, dla której samej warto zbiór kupić, jest opowiadanie »W leju po bombie«”, oceniając opowiadanie jako dalej aktualne^[21]. Z tym jednak w 2009 nie zgodził się Artur Chruściel, pisząc o opowiadaniu, że „urodziło się ono z obaw i diagnoz, które od dawna są już – odpowiednio – martwe i nieaktualne”, równocześnie chwaląc je od innych stron („napisane brawurowo... znakomity efekt łączenia ironii, humoru i tematów poważnych”)^[24]. Podobnie Marek Oramus już w 1995 uznał tematykę antyklerykalną (klerykal fiction) z wczesnych lat 90. za „sfalsyfikowaną i wtrąconą w niebyt przez rzeczywistość”, ale także chwalił opowiadanie z zastrzeżeniem, że będzie ono pamiętane „nie dla walorów intelektualnych”, ale ponieważ „takiego języka, takiego stężenia gagów, takiego ładunku groteski... nie widziało się dotąd w krajowej SF”^[4]. Oramus wrócił do tego opowiadania w 2019, pisząc, że „Narracja skrzy się od dowcipnych szczegółów i paradoksów, ale lektura wywołuje spore przygnębienie: znowu wojna, prawda że lokalna, acz bez żadnego składu ni ładu, jak to na polskiej ziemi. Sapkowski rysuje momentami grubą kreską, ukazując paranoiczną wegetację miejscowej ludności, chowającej się przed kulami i mającej kłopoty z określeniem własnej tożsamości narodowej”^[18].

Według Oramusa, opowiadanie Sapkowskiego zainspirowało opowiadanie Piotra Goćka Jak utopiliśmy Hana Solo z antologii Przedmurze (2016) dziejące się w tym samym rejonie, czasie i mające wiele podobnych wątków^[18].

W 1998 Marek Szyjewski w magazynie „Kartki” poświęcił temu opowiadaniu krótki esej pt. Bomba fantazji. Zrecenzował je pozytywnie, pisząc o nim, że ma „szczególny urok” i zawiera „trochę... magii”^[19].

W 2023 opowiadanie zostało bezpłatnie dostępne dla posiadaczy aplikacji „Nowej Fantastyki” w ramach akcji wspomagania Polskiej Akcji Humanitarnej na rzecz pomocy atakowanej przez Rosję Ukrainie^[23].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

• Kartki [Białystok], 1998 nr 17 s. 61–70
• Magazyn Wileński, 1993 nr 13 s. 20–23, nr 14 s. 20–23, nr 17 s. 21–24

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

• Opowiadanie na stronie Sapkowski Zone.