Teresa Grodzińska
 | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Miejsce spoczynku | |
| Narodowość | |
| Edukacja | Gimnazjum im. Marii Gajl w Radomiu |
| Rodzice | Feliks |
| Odznaczenia | |
   | |
Teresa Jadwiga Grodzińska (ur. 20 grudnia 1899 w Jaszowicach[1], zm. 1 września 1920 w Czortowicach) – polska sanitariuszka, która odznaczyła się bohaterską postawą i zginęła zamordowana podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920. Pośmiertnie została odznaczona Orderem Virtuti Militari, jako pierwsza kobieta w II RP.
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Pochodziła ze szlacheckiej rodziny ziemiańskiej Grodzińskich, herbu Kuszaba (Paprzyca)[2]. Była wnuczką Władysława Grodzińskiego (ur. 1823 , zm. 28 marca 1908[3]), prezesa dyrekcji szczegółowej Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego[4], a córką Bronisławy Arkuszewskiej oraz Feliksa Grodzińskiego[5]. Była piątym z kolei dzieckiem małżeństwa[6].
Jako uczennica Gimnazjum im. Marii Gajl w Radomiu działała w harcerstwie, a w 1915 wstąpiła do tajnej Organizacji Młodzieży Narodowej[7]. Gimnazjum ukończyła w 1916[8](według innego źródła w 1918[7]), a w 1918 rozpoczęła naukę w szkole ogrodniczej w Warszawie. Po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej w czerwcu 1920 przerwała naukę i rozpoczęła praktykę w stołecznym Szpitalu Ujazdowskim mając na celu służbę na froncie jako ochotniczka[9]. 10 lipca 1920 zgłosiła się do służby na froncie[1]. 21 lipca 1920 została wysłana jako pielęgniarka z kompanią sanitarną Brygady Jazdy Ochotniczej nr 1[1][7] w okolice Zamościa[10]. Następnie została przydzielona do 5. kompanii II batalionu 4 pułku piechoty Legionów[1]. Od 19 sierpnia 1920 uczestniczyła w wojnie w rejonie Hrubieszowa. Podczas odwrotu II batalionu ze wsi Gródek na wschód od Hrubieszowa pozostała z ciężko rannymi żołnierzami, m.in. przeprowadziła wielu z nich przez płonący most na rzece Huczwie[7], mimo jego ostrzału przez 3 nieprzyjacielskie karabiny maszynowe[potrzebny przypis]. 1 września 1920 4 pp Legionów został otoczony przez 1 Armię Konną Siemiona Budionnego[11]. Teresa Grodzińska nie wycofała się, chcąc kontynuować opiekę nad rannymi żołnierzami i we wsi Stepankowice podczas ich opatrywania została wzięta do niewoli[12]. Została uprowadzona do wsi Czortowice wraz z sanitariuszką Janiną Zdziarską[12]. Janina Zdziarska zdołała wkrótce uciec[13].
Grodzińska zginęła 1 września 1920 roku. Nieznane są okoliczności jej śmierci. Według relacji miejscowej ludności Grodzińska miała być zamknięta z jednej chałup. Modląc się głośno, przez kilka godzin broniła się siekierą przed gwałtem. Podczas walki zabiła dwóch Kozaków walczących po stronie bolszewików. Ostatecznie zginęła od ran zadanych szablami[12].
Jak informuje raport z 11 września 1920, została zamordowana w okrutny sposób. Po późniejszym zajęciu Hrubieszowa i okolic przez wojska polskie i wskazaniu miejsca jej pochówku przez lokalną ludność, z rozkazu dowódcy 35 pułku piechoty zwłoki zostały ekshumowane i sporządzono dokumentację. Oględziny wykazały okaleczenie ciała[1]. Zwłoki Grodzińskiej zidentyfikowała jej kuzynka Janina, która spostrzegła monogram na strzępie fartucha[12].
Teresa Grodzińska została pochowana w Chełmie. Następnie odbył się jej oficjalny pogrzeb, zorganizowany z honorami wojskowymi, 18 września 1920 w Radomiu[14]. W pogrzebie wzięła udział niemal cała ludność miasta, ziemianie z okolic i chłopi z Jaszowic[15]. Spoczywa na Cmentarzu Rzymskokatolickim w Radomiu przy ulicy Bolesława Limanowskiego[16].
Do 1932 roku, prawdopodobnie z uwagi na zły stan zdrowia Bronisławy Arkuszewskiej, ukrywano prawdziwe okoliczności śmierci Teresy Grodzińskiej. Przez pierwsze lata podawano, że Grodzińska broniła się samotnie przed bolszewikami, a zginęła od postrzału podczas próby ucieczki. Po 10 sierpnia 1932 roku rodzina Teresy Grodzińskiej przekazała Melchiorowi Wańkowiczowi rzeczywisty opis okoliczności śmierci Grodzińskiej. Sprostowanie ukazało się w felietonie Wańkowicza z 28 sierpnia 1932 roku, opublikowanym w Kurierze Warszawskim[14].
Ordery i odznaczenia[edytuj | edytuj kod]
- Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari – pośmiertnie (nr 440, za czyny dokonane w okresie służby, ratowanie i prowadzenie rannych podczas odwrotu 22 sierpnia 1920. Teresa Grodzińska została nim odznaczona jako pierwsza w II RP kobieta, na wniosek złożony 11 września 1920 przez pułkowników Mieczysława Smorawińskiego i Michała Żymierskiego) – już w czasie pogrzebu 18 września 1920 w Radomiu, przedstawiciel Wojska Polskiego matce Teresy Grodzińskiej nad trumną Teresy wręczył Krzyż VM. To nadanie potwierdza „Lista odznaczonych krzyżem Virtuti Militari V-ej klasy według wykazów przysłanych do dnia 30 listopada 1920 r. do Adjutantury Generalnej Naczelnego Dowództwa” zamieszczona w „Kalendarzu żołnierskim na rok 1921”, zatwierdzone zostało dekretem z 28 lutego 1921[17].
- Krzyż Walecznych[7]
- Odznaka Honorowa Polskiego Czerwonego Krzyża I stopnia – pośmiertnie (1935). Uhonorowana została nim wówczas wraz z Prezydentem Ignacym Mościckim, królową Belgów Astrid, żoną Marszałka J. Piłsudskiego Aleksandrą Piłsudską, marszałkiem Senatu Władysławem Raczkiewiczem, kilkoma wojewodami, ministrami i ambasadorami[18].
Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
Jej krótkie życie i bohaterską śmierć opisywali m.in. Maria Zaleska w książce W okopach. Pamiętnik kobiety-lekarza batalionu (1934)[potrzebny przypis] i Melchior Wańkowicz w felietonach opublikowanych 10 i 28 sierpnia 1932 roku na łamach Kuriera Warszawskiego[19]. Okoliczności jej śmierci zostały przedstawione w filmie fabularnym Wrota Europy (1999), który powstał na motywach reportażu Melchiora Wańkowicza pt. Szpital w Cichniczach[potrzebny przypis].
W 1926 na jej cześć w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie umieszczono tablicę pamiątkową i nazwano jej imieniem jedną z sal szpitala[15].
20 maja 1934[potrzebny przypis] w Zakładach Naukowych Żeńskich Marii Gajl w Radomiu (obecne III Liceum Ogólnokształcące im. płk. Dionizego Czachowskiego) odsłonięta została tablica pamiątkowa poświęcona jej[15] i trzem innym absolwentkom szkoły, które straciły życie pracując jako sanitariuszki[20]. Tablica ta zaginęła w czasie okupacji niemieckiej[21]. W związku z obchodami jubileuszu 100-lecia szkoły[potrzebny przypis] tablica ta została odtworzona i uroczyście odsłonięta 17 listopada 2007[22]. Losy Teresy Grodzińskiej przedstawił spektakl historyczno-literacki Kamienie mówić będą, wystawiony tego dnia w Resursie Obywatelskiej w Radomiu, z udziałem Adama Ferencego[potrzebny przypis].
Tabliczki poświęcone jej pamięci znajdowały się też w murze cegiełkowym na Wawelu[23]. Po 1989 roku odsłonięto jedną zbiorczą cegiełkę poświęconą Grodzińskiej[22].
7 lipca 2008 jej imieniem nazwano jedną z ulic w Radomiu[22].
W rodzinnych Jaszowicach 13 grudnia 2009 został poświęcony krzyż upamiętniający Teresę Grodzińską[24], a 4 września 2010 w 90. rocznicę śmierci zorganizowano uroczystości ku jej czci[25].
W dniach 13-15 grudnia 2019 w Parafii Wojskowej w Radomiu odbyły się uroczystości upamiętniające 120. rocznicę urodzin Teresy Grodzińskiej[22]. Patronat nad uroczystościami objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda[26].
30 sierpnia 2020 w Parafii Wojskowej w Radomiu odbyły się obchody upamiętniające 100. rocznicę śmierci Teresy Grodzińskiej. Nad obchodami Patronat Narodowy objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda w Stulecie Odzyskania Niepodległości. Patronat Honorowy objął Prezydent Radomia Radosław Witkowski i Prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Jarosław Szarek[27].
31 sierpnia 2020, w roku stulecia Bitwy Warszawskiej, Prezydent Miasta Radomia zwrócił się z wnioskiem do Rady Miejskiej w Radomiu o nadanie Teresie Grodzińskiej tytułu Honorowego Obywatela Miasta Radomia[28]. Zgodnie z uchwałą Rady Miejskiej nr LIII/475/2021 tytuł ten przyznano jej 22 lutego 2021 roku[29].
14 października 2022 Publiczna Szkoła Podstawowa w Bielisze, w gminie Zakrzew, przyjęła imię Teresy Grodzińskiej[30][31].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e Zawacka 2004 ↓, s. 229.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 5, 9.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 7.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 5.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 8.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 9.
- ↑ a b c d e Polak 1993 ↓, s. 64.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 13.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 14.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 15.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 19.
- ↑ a b c d Pietruszka 2020 ↓, s. 20.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 25.
- ↑ a b Pietruszka 2020 ↓, s. 21.
- ↑ a b c Zawacka 2004 ↓, s. 230.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 22.
- ↑ Wojciech W. Wiśniewski: Teresa Grodzińska, Pierwsza Dama Virtuti Militari. polska-zbrojna.pl, 11 grudnia 2019. [dostęp 2022-01-29].
- ↑ Polski Czerwony Krzyż. Sprawozdanie za 1935. Warszawa: 1936, s. 11.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 24.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 30.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 34.
- ↑ a b c d Pietruszka 2020 ↓, s. 35.
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 29.
- ↑ Pamięci Teresy Grodzińskiej. radom.pl, 9 grudnia 2009. [dostęp 2022-01-29].
- ↑ Uroczystość Teresy Grodzińskiej. myfamily.com, 15 sierpnia 2010. [dostęp 2014-05-04].
- ↑ Pietruszka 2020 ↓, s. 36.
- ↑ Uroczyste Obchody upamiętniające 100. Rocznicę śmierci Teresy GRODZIŃSKIEJ, bohaterskiej sanitariuszki, Damy Orderu Virtuti Militari [online], Parafia Wojskowa pw. Św. Stanisława Biskupa w Radomiu, 31 sierpnia 2020 [dostęp 2022-01-29] (pol.).
- ↑ Wniosek o nadanie Honorowego Obywatelstwa [online], radom.pl, 31 sierpnia 2020 [dostęp 2022-01-29] (pol.).
- ↑ Radom – Znane osoby – Honorowi obywatele – Teresa Grodzińska. radom.pl. [dostęp 2022-01-29].
- ↑ Teresa Grodzińska patronką szkoły w Bielisze. radioplus.com.pl, 2022-10-14. [dostęp 2023-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2023-01-07)].
- ↑ Publiczna Szkoła Podstawowa im. Teresy Grodzińskiej w Bielisze. oficjalna strona [dostęp 2023-01-07]
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Marek Pietruszka: Teresa Jadwiga Grodzińska. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2020. ISBN 978-83-8098-231-4. [dostęp 2023-09-20].
- Bogusław Polak: Kawalerowie Virtuti Militari 1792-1945. T. T. II (1914-1921) Cz. 2. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Inżynierskiej, 1993. ISBN 83-900510-0-1.
- Słownik Biograficzny Kobiet Odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari. Elżbieta Zawacka (red.). T. I: A-G. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz Wojskowej Służby Kobiet”, 2004. ISBN 83-88693-03-4.