Stara Synagoga w Pińczowie

Stara Synagoga w Pińczowie

nr rej. A.656 z 21.06.1967[1]
wygląd współczesny
Państwo	Polska
Miejscowość	Pińczów
Budulec	murowana
Data budowy	1594–1609
Data likwidacji	II wojna światowa
Tradycja	ortodoksyjna
Obecnie	muzeum judaistyczne
Położenie na mapie Pińczowa Stara Synagoga w Pińczowie
Położenie na mapie Polski Stara Synagoga w Pińczowie
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Stara Synagoga w Pińczowie
Położenie na mapie powiatu pińczowskiego Stara Synagoga w Pińczowie
Położenie na mapie gminy Pińczów Stara Synagoga w Pińczowie
50°31′07,85″N 20°31′38,49″E/50,518847 20,527358
Multimedia w Wikimedia Commons

Stara Synagoga w Pińczowie – dawna synagoga znajdująca się w Pińczowie przy ulicy Klasztornej 8, w centrum dawnej dzielnicy żydowskiej na południowym Mirowie^[2][3][4].

Jest obecnie jedną z najstarszych synagog w Polsce oraz najstarszą gdzie wszystkie pomieszczenia tworzą jednolitą, zwartą bryłę przykrytą wspólnym dachem^[2][4][5][6].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Synagoga została zbudowana w latach 1594–1609 za zezwoleniem marszałka wielkiego koronnego Zygmunta Gonzagi Myszkowskiego^[7]. Projektantem synagogi był najprawdopodobniej pochodzący z Florencji, architekt Santi Gucci^[3]. W 1636 roku Józef Władysław Myszkowski wydał przywilej, w którym zezwolił na odrestaurowanie synagogi^[8].

Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali wnętrze synagogi oraz wywieźli bądź zniszczyli jej całe ruchome wyposażenie^[7]. Wówczas przepadł zbiór około 100 zwojów Tory, gromadzony przez wieki w synagodze. W tym czasie mieściły się w niej garaże oraz magazyny^[3]. W 1944 zniszczeń dopełniły bombardowania^[7]. Po zakończeniu wojny przystąpiono do prac remontowych synagogi^[7]. W 1947 zrekonstruowano dach^[7]. Od tego czasu w synagodze mieścił się magazyn nawozów sztucznych i materiałów budowlanych^[9].

W latach 70. XX wieku podjęto decyzję o przeznaczeniu budynku na Muzeum Ponidzia^[3]. Wówczas awaryjnie zabezpieczono synagogę, wykonano jej dokumentację konserwatorską i budowlaną oraz otoczono ją murem, w którym od 1990 umieszczane są pozostałości starych macew, które odzyskiwane są przy rozbiórkach domów, ruder i innych obiektów^[3][7]. Obecnie stanowi on Pomnik Pamięci o Holocauście Pińczowskich Żydów^[10].

W latach 80. z funduszy Centralnego Funduszu Rozwoju Kultury wykonano osuszenie ścian, opaskę odwadniającą, wymieniono okna, niwelację otoczenia obiektu oraz podklejono polichromię w przedsionku^[5]. W latach 1989–1995 na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu bezpłatnie poddano konserwacji Aron ha-kodesz, który umieszczono z powrotem w synagodze w 1997^[7].

W latach 1996–2000 dokończono prace konserwatorskie we wnętrzach synagogi, doprowadzono energię elektryczną i wodę^[11], ułożono posadzkę w sali głównej z zaznaczeniem gdzie stała bima, odczytano napisy i rozpoznano wystrój malarski oraz podklejono zagrożone malowidła w przedsionku^[11]. W 2001 wymieniono więźbę i pokrycie dachu, izolację murów, tynki zewnętrzne oraz podświetlono synagogę^[10].

W 2002 przeprowadzono konserwację wystroju malarskiego i renesansowych portali w przedsionku z funduszy World Monuments Fund w Nowym Jorku, Jewish Heritage Program oraz Fundacji Ronalda Laudera^[12]. W latach 2001–2002 na renowację synagogi wydano 360 tysięcy złotych^[12].

W dniach od 16 do 18 czerwca 2006 w synagodze odbyło się pierwsze od czasów zakończenia II wojny światowej nabożeństwo szabatowe, zorganizowane przez Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP, Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego oraz Burmistrza Miasta Pińczowa Łukasza Łaganowskiego^[13]. Pomysłodawcą i fundatorem zorganizowania szabatu był Michael Tralson^[14].

Aktualnie synagogą opiekuje się Muzeum Regionalne w Pińczowie, w której prezentowana jest stała wystawa judaiców oraz fotografie Jana Góreckiego^[6]. Jednym z najciekawszych eksponatów są XIX-wieczne zwoje Tory klejone z pasów, niekompletne – bez I, II i częściowo III księgi o szerokość 52 centymetrów i długość 20,5 metra^[7]. Przez wiele lat tkwiły one zamurowane w ścianie. Zostały odkryte po demontażu Aron ha-kodesz^[7].

Synagogę odwiedziło już wiele znamienitych osobistości, m.in. prymas Józef Glemp, premier Tadeusz Mazowiecki, ambasador Republiki Węgierskiej Ákos Engelmayer oraz wielu innych gości z całego świata^[12].

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Murowany, wykonany z kamienia łamanego budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta, w stylu późnorenesansowym^[5][7]. Jest pierwszą powstałą w Polsce synagogą w której zarówno główną salę, jak i sień, babiniec oraz pomieszczenia pomocnicze wzniesiono równocześnie i połączono w jedną bryłę przykrytą wspólnym dachem. Forma taka nazywana jest układem wzdłużnym^[2][5].

Bryła bożnicy ma kształt prostopadłościanu z prostą, niedekorowaną ścianą attyki, nie oddzieloną w żaden sposób od płaszczyzny ścian zewnętrznych. Attyka przysłania dwukalenicowy dach pogrążony, z którego woda odprowadzana jest rzygaczami przez otwory w ścianie attykowej. Ściany synagogi są tynkowane, podparte masywnymi szkarpami. Do głównej bryły przylega niższy przedsionek nakryty dachem dwuspadowym^[12].

Wewnątrz znajduje się główna sala modlitewna o kształcie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 10,7 na 9,5 metrów, sklepiona kolebkowo z lunetami i żebrami stiukowymi w układzie sieciowym^[7]. Sala obniżona jest o pół metra w stosunku do sieni, która położona jest niżej od zewnętrznego przedsionka, ten zaś znajduje się poniżej poziomu ulicy. Wszystkie te pomieszczenia połączone są ze sobą schodami^[12]. W sali głównej na sklepianiach zachowały się fragmenty polichromii pochodzące z drugiej połowy XVIII wieku i oceniane jako najstarsze w Polsce. Przedstawiają głównie motywy zwierzęce i roślinne, m.in. jednorożce, gryfy, pawie, orły. Na ścianach zachowały się pozostałości inskrypcji hebrajskich i polichromie^[7].

W lunetach i ścianach zamykających sklepienie kolebkowe znajdują się wielkie, zakończone półkoliście okna, a w dolnych częściach ścian wnęki arkadowe. W jednej z wnęk południowej ściany umieszczono drzwi do sali głównej, ujęte w kamienny portal. Na wschodniej ścianie znajduje się rzeźbiony w kamieniu, manierystyczny, XVII-wieczny Aron ha-kodesz, który nawiązuje do tego, jaki znajdował się we lwowskiej synagodze Złotej Róży^[12]. Obramowanie Aron ha-kodesz zostało wykonane z wapienia pińczowskiego z jońskimi kanelowanymi (żłobkowanymi) pilastrami po bokach^[6], które podtrzymują tympanon z koroną na Torę w jego środku z hebrajską inskrypcją: „Korona Tory”, po jej bokach znajduje się reliefowa inskrypcja: „Dzięki mnie królowie panują”^[15].

Obok Aron ha-kodesz znajdował się pierwotnie kamienny pulpit kantora oraz dębowa ława, na której zasiadali wyłącznie najdostojniejsi członkowie społeczności żydowskiej^[12]. Pierwotnie pośrodku sali głównej stała renesansowa, kamienna, dwuwejściowa bima na planie ośmioboku, otoczona kamienną balustradą z tralek^[7].

Sień synagogi posiada sklepienie kolebkowe z lunetami, przyozdobiona jest polichromią z XVIII wieku, malowaną przez Jehudę Lejba. Przedstawiają motywy zwierzęce, roślinne, wić roślinną oplatająca wazony kwiatowe, kosze owoców oraz inskrypcje w języku hebrajskim z koronami i kartuszami. We wnętrzu zachowała się zdobiona kamienna skarbona oraz kijor, naczynie do obmywania rąk^[7].

W sali kahalnej przylegającej od wschodu do sieni zachowane są również fragmenty malowideł. Wśród nich m.in. inskrypcja z przepisami dotyczącymi sprawiedliwości^[2]. Babiniec znajdujący się nad sienią i salą kahału posiada sklepienie krzyżowe. Znajdują się w nim trzy wąskie okna, dzięki którym kobiety mogły śledzić przebieg nabożeństwa. W jego wnętrzu zachowała się również kamienna skarbona^[7].

Galeria[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

• Andrzej Dziubiński, Jerzy Znojek, Żydzi i synagoga Stara w Pińczowie, Pińczów 2005, ISBN 83-914358-3-0.
• Maria i KazimierzM.K. Piechotkowie Maria i KazimierzM.K., Bramy Nieba. Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, wyd. I, Warszawa: Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata i Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, 2017, ISBN 978-83-942344-2-3 .
• A. Trzciński, M. Wodziński, Wystrój malarski synagogi w Pińczowie, Studia Judaica nr 1(3) i 1(5), 2000

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

• Zdjęcia z Szabatu w Pińczowie na stronie FODŻ