Samuel Zborowski
 | |
 Jastrzębiec | |
| Data i miejsce śmierci | 26 maja 1584 |
|---|---|
| Ojciec | Marcin Zborowski |
| Żona | Zofia Jordan |
| Dzieci | |
Samuel Zborowski herbu Jastrzębiec (ur. ok. 1540[1], zm. 26 maja 1584) – hetman kozacki, rotmistrz królewski, kalwinista.
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
drzeworyt Feliksa Zabłockiego na podstawie rysunku Franciszka Tegazzo, przed 1874
Był synem Marcina Zborowskiego i Anny z Konarskich herbu Abdank. Żonaty z Zofią Jordan, córką Spytka Wawrzyńca Jordana, kasztelana krakowskiego.
Studiował we Frankfurcie nad Odrą, Wittenberdze, Monachium, w Wiedniu w 1557 roku.
Poseł na sejm konwokacyjny 1573 roku z ziemi lwowskiej[2]. W 1574[3], w czasie uroczystości koronacyjnych Henryka Walezego na Wawelu, doszło do walki pomiędzy Samuelem Zborowskim i Karwatem, sługą Jana Tęczyńskiego, kasztelana wojnickiego. Pragnąc ratować powagę chwili, próbę rozdzielenia walczących podjął Andrzej Wapowski, kasztelan przemyski. Zdenerwowany interwencją Samuel Zborowski uderzył Wapowskiego czekanem w głowę, wskutek czego tenże zmarł. Za morderstwo dokonane w afekcie król skazał Samuela na banicję.
Przebywał na wygnaniu w Siedmiogrodzie na dworze Stefana Batorego, z którym, nie bacząc na ciążący na nim wyrok, przyjechał do Rzeczypospolitej w roku 1576. Udał się na Sicz zaporoską, gdzie jako hetman kozacki wziął udział w wojnie z Rosją (1580). Spiskował z Habsburgami przeciwko królowi. Groził zamachem na króla Stefana Batorego. Za namową Habsburgów w lecie 1583 bez zgody króla wyprawił się na tereny tureckie, niszcząc przy okazji należące do Jana Zamoyskiego Jahorlik i Tiahiń. Spowodowało to pogorszenie stosunków z sułtanem Muradem III, który zagroził wojną, gdyby nie ukarano winnych. Gdy w końcu kwietnia 1584 Samuel Zborowski pociągnął zbrojnie do swej ukochanej siostrzenicy w Piekarach, nie kryjąc, że celem wyprawy jest Kraków, Jan Zamoyski wydał rozkaz egzekucji dekretu z 1574. Była to rzecz bez precedensu w dotychczasowej historii egzekucji prawa w Polsce szlacheckiej. 11 maja 1584 Samuel Zborowski został ujęty w Piekarach i osadzony jako niebezpieczny złoczyńca w wieży zamku na Wawelu. Egzekutorami rozkazu kanclerza Zamoyskiego byli ówczesny wojewodzic bełski Stanisław Żółkiewski i podstarości krakowski Wacław Urowiecki. Na nic zdały się protesty możnowładców, interwencja deputowanych szlachty województwa krakowskiego, którzy jeszcze w dniu 19 maja 1584 r. żądali u kanclerza, aby sprawę Zborowskiego przekazał do decyzji sejmu. Bez rezultatu – kanclerz podjął decyzję za wcześniejszym werbalnym przyzwoleniem króla Stefana Batorego, który wyraził się o Samuelu Zborowskim: Canis mortuus non mordet (Nieżywy pies nie gryzie).
Kanclerz Zamoyski, który był prawnikiem, w noc poprzedzającą stracenie próbował jeszcze wymóc na Samuelu zeznania dotyczące spisku familii Zborowskich, które sankcjonowałyby wyrok śmierci. Rozmowa odbyła się w cztery oczy i zapewne nie spełniła oczekiwań kanclerza, skoro ten zrewanżował się w sposób niegodny i nieprawny, nie spełniając ostatniego życzenia skazanego – Samuel poprosił o ostatnią posługę ministra (pastora protestanckiego) lub kapłana. Zamoyski odmówił.
Samuel Zborowski został ścięty na dziedzińcu zamku wawelskiego 26 maja 1584. Jego niewprawnie odrąbana głowa skoczyła [...] trzy razy ku Urowieckiemu, aż się jej umykał[4] – jak zapisał w swoim „Pamiętniku” siostrzeniec Zborowskich, wojewoda Jan Zbigniew Ossoliński, świadek stracenia.
Po ciało Samuela Zborowskiego przyjechał pan marszałek, brat jego (Andrzej Zborowski) i do Oleśnice zawiózł. W Krakowie i kraju pozostało natomiast piwo Zamoyskiego, jak współcześni nazwali atmosferę buntu, spowodowaną ścięciem Samuela Zborowskiego. Że wielki tumult ludzki i smętek był... i wrzawa[4] – co zapisał Zbigniew Ossoliński, świadczyła powstająca na gorąco literatura, która z Samuela czyniła ofiarę prywatnej zemsty kanclerza i nietolerancji, męczennika wolności.
W skardze wniesionej 30 października 1584 przez Andrzeja Zborowskiego i jego braci śmierć Samuela określono jako morderstwo i novum emergens[5] pociągające za sobą periculum libertatum (zagrożenie wolności)[6].
Na sejmie w 1585 skargi zostały odrzucone. Sąd sejmowy uznał brata Samuela Krzysztofa Zborowskiego zaocznie za winnego zdrady i skazał na banicję. Instygatorem był Andrzej Rzeczycki[7].
W 1587 Andrzej Zborowski usiłował zdobyć tron dla Maksymiliana III Habsburga, jednak przegrał bitwę pod Byczyną.
W 1588 na sejmie koronacyjnym ustalona została ustawa, którą można by uznać za triumf Zborowskich i nazwać Lex Zborowski o crimen laesae maiestatis (Ustawą Zborowskich o zarzut zbrodni stanu – obrazy majestatu), która precyzowała postulaty Zborowczyków, dotyczące sposobu prowadzenia spraw o obrazę majestatu. Osiągnięciem demokracji szlacheckiej było pozbawienie króla, jako zainteresowanej strony, głosu decydującego. Jego miejsce zajmować mieli odtąd posłowie sejmowi. Ustawa wykluczała również ściganie buntowników w domach szlacheckich[8].
Sejm pacyfikacyjny 1589 uznał ścięcie Samuela Zborowskiego za zgodne z prawem[9].
Ocena[edytuj | edytuj kod]
W niektórych pracach Samuel Zborowski został określony jako „debilowaty zabijaka”[10].
Przedstawienia w kulturze[edytuj | edytuj kod]
Samuel Zborowski jest bohaterem wielu dzieł literackich, m.in. dramatu Juliusza Słowackiego Samuel Zborowski, powieści Banita (powieść) Józefa Ignacego Kraszewskiego czy książki Samuel Zborowski Jarosława Rymkiewicza. Jego postać pojawia się również w serialu Kanclerz[11] z 1989 roku oraz filmie Żelazną ręką[12] z tego samego roku. W obu tych produkcjach w postać Zborowskiego wcielił się Krzysztof Jasiński.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Samuel Zborowski h. Jastrzębiec [online], Sejm-Wielki.pl [dostęp 2016-05-29].
- ↑ Posłowie ziemscy koronni 1493–1600, pod red. Ireny Kaniewskiej, Warszawa 2013, s. 213.
- ↑ Teresa Romańska-Faściszewska, Oleśnica. Wydawnictwo Alleluja, Kraków 2007, ISBN 978-83-89660-74-9. Rozdział: Samuel Zborowski, s. 106.
- ↑ a b Z. Ossoliński: Pamiętnik, Warszawa 1983.
- ↑ Novum emergens (łac. „nowe położenie”), w ten sposób nazywano sprawy rozpatrywane bez podstawy prawnej, przy zetknięciu z taką sprawą sędziowie obowiązani byli odstąpić od orzekania i powiadomić o tym sejm, do którego należało rozstrzygnięcie (Encyklopedia staropolska : Novum emergens).
- ↑ Żegota Pauli, Pamiętniki do życia i sprawy Samuela i Krzysztofa Zborowskich, Lwów 1846, s. 132.
- ↑ Sprawa Zborowskich, w: Zbiór pamiętników do dziejów polskich. T. 2, Warszawa 1858, s. 133 – 213. Julian Sutowicz, Sprawa Zborowskich na Sejmie roku 1585, Kraków 1875.
- ↑ De crimine laesae Maiestatis Regiae, et perduellionis, Volumina Legum, wyd. 1859, t. 2, s. 251n. Omówienie: Prawo karne w konstytucjach sejmu koronacyjnego z roku 1588, Rozwój sądownictwa w sprawach o zbrodnie stanu w przedrozbiorowej Polsce
- ↑ „A tak aby więc koniec już swój wzięła, za instancją wszech Rzeczypospolitej Stanów, i za pokazaniem dostatecznym przez pomienionego Hetmana Koronnego, że do tej egzekucji, nie z jakiej ofensy i obrazy, ale zelo juris et conscientiae [gorliwości prawa i sumienia] i wykonania powinności swej starościej przystąpił. My znalawszy ten postępek być prawny, sprawę tę authoritate praesentis Conventus [powagą obecnego Sejmu] za zezwoleniem Rad koronnych i duchownych i świeckich i Posłów Ziemskich obojga narodu, czasy wiecznemi umarzamy i w niej wieczne milczenie wszystkim i każdemu z osobna imponimus (nakładamy)” Tamże, s. 281 Egzekucja wyroku Króla Henryka anno 1574 (pisownia uwspółcześniona).
- ↑ R. Zieliński, R. Żelewski, Olbracht Łaski. Od Kieżmarku do Londynu, Warszawa 1982, s. 162.
- ↑ Kanclerz [online], FilmPolski [dostęp 2023-06-16] (pol.).
- ↑ Żelazną ręką [online], FilmPolski [dostęp 2022-02-09] (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Słownik biograficzny historii powszechnej do XVII stulecia. Kazimierz Lepszy (red.). Warszawa: Wiedza Powszechna, 1968.
