Rzepak
.jpg) | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek | |
| Odmiana | rzepak |
| Nazwa systematyczna | |
| Brassica napus subsp. napus[3] | |
.jpg)
_Cl_J_Weber04_(23046936724).jpg)
Rzepak (Brassica napus L. var. napus) – odmiana kapusty rzepak. Występuje tylko w uprawie[3]. Dość często dziczeje z upraw, ale jest tylko efemerofitem. Status we florze Polski: efemerofit, kenofit[4]. Prawdopodobnie jest mieszańcem kapusty warzywnej (Brassica oleracea) i kapusty właściwej (Brassica rapa)[4]. Jest uprawiany głównie w krajach Eurazji.
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Łodyga
- Wzniesiona i rozgałęziona o wysokości 1–1,5 m.
- Korzeń
- Ma głęboki korzeń palowy oraz liczne, ale słabo rozwinięte korzenie boczne.
- Kwiaty
- Żółte, 4–płatkowe, o płatkach długości 9–18 mm. Zebrane są w grono dłuższe od liści.
- Liście
- Ulistnienie skrętoległe, liście sinozielone, pokryte woskiem. Liście dolne są powcinane i duże, górne małe i całobrzegie. Nasady górnych liści swoją nasadą obejmują łodygę co najmniej w połowie jej obwodu.
- Owoc
- Łuszczyna zawierająca wiele nasion. Nasiona rzepaku ozimego zawierają zwykle 45–47% tłuszczu[5].
Biologia i ekologia[edytuj | edytuj kod]
Roślina jednoroczna lub dwuletnia. Szacuje się, że rzepak ozimy potrzebuje jesienią około 75–80 dni z temperaturą powyżej 5 stopni Celsjusza, aby odpowiednio przygotować się do zimy, co oznacza, że termin siewu w północno-wschodniej Polsce przypada na 5 – 10 sierpnia, a w zachodniej i południowej 20 – 25 sierpnia[6]. Kiełkuje po 7 dniach od wysiewu. Przed zimą zdąży jeszcze wytworzyć skróconą łodygę z 8-10 liśćmi. Kwitnie w następnym roku przez około 45 dni[5]. Kwiaty zapylane są przez pszczoły[7]. Łuszczyna pęka dość łatwo, stąd też przy zbiorze rzepaku mogą wystąpić dość duże straty.
Rzepak ozimy stanowi ważny element płodozmianu i zostawia po sobie zasobne stanowisko (duża ilość materii organicznej oraz resztki pożniwne bogate w potas), które najlepiej nadaje się pod uprawę zbóż[8].
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
- Roślina oleista
- Jedna z najważniejszych roślin w tej grupie roślin uprawnych. Z nasion uzyskuje się olej jadalny (olej rzepakowy), z niego wytwarza się margarynę i inne tłuszcze kuchenne[5]. Tłuszcz uzyskuje się głównie przez tłoczenie wstępnie zmiażdżonych nasion zimnych lub podgrzanych w prasach ślimakowych lub walcowych, a także ekstrahuje się za pomocą różnych rozpuszczalników.[9]. Otrzymany olej ma zabarwienie ciemnożółte, po rafinacji – jasnożółte. Jest to olej nieschnący zawierający głównie kwas oleinowy i linolowy. Współczesne odmiany praktycznie nie zawierają kwasu erukowego. Używany do celów spożywczych olej musi być dezodoryzowany[10].
- Roślina przemysłowa
- W przemyśle olej rzepakowy jest wykorzystywany także do produkcji pokostu[11].
- oleju rzepakowego wytwarza się biodiesel – paliwo do napędu silników wysokoprężnych.
- Śruta poekstrakcyjna otrzymana po wytłoczeniu oleju jest cenną, zawierającą dużo białka paszą dla zwierząt[5].
- Słoma rzepakowa nie nadaje się ani na paszę dla zwierząt, ani na ściółkę, może być natomiast wykorzystana jako opał, może być wykorzystywana do produkcji płyt pilśniowych[7].
- Roślina miododajna
- Ze względu na dużą powierzchnię upraw roślina o bardzo dużym znaczeniu w pszczelarstwie.
- Inne
- W Chinach i Indiach uprawiany był do celów oświetleniowych i spożywczych[10].
Uprawa[edytuj | edytuj kod]
Uprawiany jest w wielu krajach świata w średnich szerokościach geograficznych (klimat umiarkowany i podzwrotnikowy). Występuje w dwóch formach: jako rzepak jary (roślina jednoroczna) i rzepak ozimy (roślina dwuletnia)[11]. W Polsce uprawia się głównie rzepak ozimy i jego uprawy zajmują 95% powierzchni upraw wszystkich roślin oleistych[7]. W Chinach jest uprawiany w dużych ilościach w dorzeczu Jangcy jako uprawa zimowa. W Indiach jako uprawa na gruntach nienawadnianych. W Europie, zwłaszcza w okresie II wojny światowej, olej rzepakowy zajął poważne miejsce na rynku jako produkt spożywczy, a także jako olej techniczny. Największym producentem w Europie jest Francja a zaraz za nią Niemcy.
| Najwięksi producenci rzepaku (średnia 2008-2012) (w milionach ton)[12] | ||
|---|---|---|
| 1 |  Kanada | 13,6 |
| 2 |  Chiny | 13,3 |
| 3 |  Indie | 6,9 |
| 4 |  Francja | 5,2 |
| 5 |  Niemcy | 5,2 |
| 6 |  Australia | 2,3 |
| 7 |  Wielka Brytania | 2,3 |
| 8 |  Polska | 2,1 |
| 9 |  Ukraina | 1,8 |
| 10 |  Czechy | 1,1 |
Synonimy[edytuj | edytuj kod]
Odmiana posiada wiele synonimów nazwy naukowej[3]:
- Brassica campestris subsp. napus (L.) Hook. f. & T. Anderson
- Brassica campestris f. biennis Schübl. & G. Martens
- Brassica napus f. annua (Schübl. & G. Martens) Thell.
- Brassica napus var. annua W. D. J. Koch
- Brassica napus f. biennis (Schübl. & G. Martens) Thell.
- Brassica napus var. biennis (Schübl. & G. Martens) Rchb.
- Brassica napus subsp. oleifera (Delile) Sinskaya
- Brassica napus var. oleifera Delile
- Brassica napus var. sahariensis A. Chev.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-13] (ang.).
- ↑ a b c Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2013-01-30].
- ↑ a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ a b c d Uprawy.pl – rzepak ozimy. [dostęp 2013-03-09].
- ↑ MojaRola.pl, Optymalne terminy siewu rzepaku ozimego [online], 11 sierpnia 2018.
- ↑ a b c Uprawa Rzepaku. [dostęp 2010-10-30].
- ↑ Uprawa rzepaku ozimego – na co zwrócić uwagę? - Uprawa | Magazyn rolniczy Agro Profil [online] [dostęp 2021-05-26] (pol.).
- ↑ Małgorzata Wroniak, Krzysztof Krygier, Andrzej Anders, Robert Rusinek: Technologiczne aspekty otrzymywania oleju rzepakowego na potrzeby produkcji biopaliwa. [dostęp 2020-05-13].
- ↑ a b Jan Falkowski, Jerzy Kostrowicki: Geografia rolnictwa świata. Warszawa: PWN, 2001.
- ↑ a b Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
- ↑ Food and Agriculture Organization of the United Nations: FAOstat. [dostęp 2014-01-13]. (ang.).