Rada Nieustająca
Rada Nieustająca (łac. Consilium Permanens) – najwyższy organ władzy rządowo-administracyjnej w I Rzeczypospolitej powołany pod wpływem Katarzyny II przez Sejm Rozbiorowy w 1775. Została utworzona według projektu ambasadora rosyjskiego Ottona Magnusa von Stackelberga na wzór kontrolowanej przez Rosjan szwedzkiej Rady Państwa[1]. Rada Nieustająca zastępowała instytucję senatorów rezydentów, ograniczała władzę króla i magnaterii, stając się organem o nowocześniejszym, rządowym charakterze. Przyczyniła się do umocnienia administracji i rozwoju gospodarczego kraju, była jednak znienawidzona jako narzędzie oraz domena wpływów rosyjskich i nazywana Zdradą Nieustającą[2][3].
Swą rolę najwyższej instancji administracyjnej I Rzeczypospolitej pełniła w latach 1776–1788 i 1793-1795. Jej pozycję próbował podważyć sejm 1778 roku, jednak starania te udaremnił ambasador rosyjski Stackelberg, odwołując się do gwarancji rosyjskich ustroju Rzeczypospolitej[4]. Radę Nieustającą zniósł Sejm Czteroletni. Po klęsce wojny z Rosją w 1792 roku, w wyniku uchwał sejmu grodzieńskiego została przywrócona w lekko zmienionym kształcie. Funkcjonowała do upadku państwa.
Powstanie Rady Nieustającej było realizacją postulatu podziału władzy w Rzeczypospolitej i utworzenia rządu, który zgłaszali pisarze polityczni doby Oświecenia w Polsce, m.in. Stanisław Dunin Karwicki, Stanisław Leszczyński, Stanisław Konarski, Stanisław Poniatowski, Andrzej Hieronim Zamoyski[5][6].
Skład Rady[edytuj | edytuj kod]
- król
- 36 konsyliarzy (połowę składu mianowała izba senatorska spośród swoich członków, a drugą połowę izba poselska):
- 18 senatorów:
- 3 biskupów Kościoła rzymskokatolickiego (w tym prymas),
- 4 ministrów (jeden z kanclerzy, jeden z podskarbich, jeden z marszałków i jeden z hetmanów),
- 11 wojewodów,
- 18 przedstawicieli Izby Poselskiej.
- 18 senatorów:
Kadencja trwała 4 lata, jednak w celu zachowania ciągłości prac zmiana nie była dokonywana równocześnie pośród wszystkich członków Rady – co dwa lata wymieniano 2/3 składu, 1/3 składu (z zachowaniem wszystkich parytetów) pozostawała na swoich stanowiskach. Spośród przedstawicieli izby poselskiej wybierano marszałka Rady Nieustającej, który mógł nawet królowi odebrać jej przewodnictwo.
W rzeczywistości większość członków była rosyjskimi płatnymi agentami, pobierającymi stałą pensję z rosyjskiej ambasady. Jej pracom nieformalnie przewodniczył ambasador rosyjski Otto Magnus von Stackelberg, który czuwał nad nienaruszalnością traktatu gwarancyjnego z 1768, potwierdzonego w 1775 i w 1793 (prawa kardynalne i Materiae Status) który de iure zamienił Rzeczpospolitą w rosyjski protektorat[7].
Podział kompetencji[edytuj | edytuj kod]
Rada dzieliła się na 5 departamentów (złożonych z 4 do 8 członków):
- Departament Interesów Cudzoziemskich – zajmował się dyplomacją; na czele stał król,
- Departament Skarbu – nadzorował prace Komisji Skarbowej Koronnej i Komisji Skarbowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, zajmował się rozwojem rzemiosła, handlu i przemysłu; na czele stał podskarbi,
- Departament Sprawiedliwości – nadzorował system sądowy, dbał o egzekucję wyroków, zajmował się wykładnią prawa i rozpatrywał skargi na korupcję sędziów; na czele stał kanclerz,
- Departament Wojskowy – od 1776, gdy skasowano Komisję Wojskową Koronną i Komisję Wojskową Wielkiego Księstwa Litewskiego przejął bezpośrednią kontrolę nad wojskami Rzeczypospolitej, odpowiadał za modernizację armii; na czele stał hetman,
- Departament Policji, czyli Dobrego Porządku – nadzorował miasta królewskie, współpracował z komisjami dobrego porządku, zajmował się sprawami służby zdrowia i komisji szpitalnych, na czele stał marszałek.
Kontrola działalności Rady[edytuj | edytuj kod]
Rada Nieustająca, jej departamenty oraz komisje wielkie i Komisja Edukacji Narodowej podlegały kontroli sejmowej. Powoływane przez Sejm deputacje sejmowe miały zadanie sprawdzenia ich rachunków i budżetu, po czym składały przed Sejmem sprawozdanie. Sejm natomiast mógł na podstawie sprawozdań pociągnąć przedstawicieli tych organów administracji do odpowiedzialności karnej przed Sądem Sejmowym.
Reformą z roku 1776 nadano Radzie prawo tłumaczenia ustaw wątpliwych, pozwalając Sejmowi uchylać lub zatwierdzać takie rezolucje zwykłą większością głosów (Sejm skorzystał z tego uchylając kilka rezolucji Rady w 1778, 1780 i 1784). Rezolucje Rady wydano drukiem w trzech tomach, w układzie alfabetycznym.
Konsekwencje utworzenia Rady[edytuj | edytuj kod]
Powstanie Rady Nieustającej było pierwszą próbą utworzenia w Rzeczypospolitej, odpowiedzialnej przed Sejmem nadrzędnej magistratury rządowej, nadzorującej prace poszczególnych organów władzy. Jej utworzenie niewątpliwie przyczyniło się do gospodarczego rozwoju Polski i poprawiło funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości przy jednoczesnym wzmocnieniu władzy centralnej. Zlikwidowana w 1789 r. przez Sejm Czteroletni, restytuowana w roku 1793 przez sejm grodzieński (II Sejm rozbiorowy) zakończyła działalność w 1794 roku.
Z momentem powołania Rady król utracił:
- prawo mianowania senatorów
- prawo wydawania poleceń organom administracyjnym
- prawo mianowania marszałków
- prawo dysponowania królewszczyznami i starostwami
Uprawnienia królewskie[edytuj | edytuj kod]
- przewodnictwo Radzie Nieustającej
- prawo podwójnego głosu w razie równości zdań
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Tadeusz Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za panowania Stanisława Augusta, 1897, t. III, s. 148.
- ↑ Encyklopedia Polski, Wydawnictwo Ryszard Kluszczyński, Kraków 1996, s. 562.
- ↑ Zwana przez współczesnych zdradą nieustającą, zwadą nieustającą, raną nieustającą, matką nieładu i córką ruskiej gwarancji, Józef Ignacy Kraszewski, Polska w czasie trzech rozbiorów, t. II, Warszawa 1902, s. 137.
- ↑ Józef Zaleski, Panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego do czasu Sejmu Czteroletniego, Poznań-Kraków 1887, s. 333.
- ↑ Mieczysław Klimowicz: Oświecenie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980, s. 28–33. ISBN 83-01-02620-0.
- ↑ Mariusz Markiewicz: Historia Polski 1492–1795. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2004, s. 672. ISBN 83-08-03579-5.
- ↑ De facto uczynił to Sejm niemy w 1717.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Władysław Konopczyński, Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej Kraków 1917 (Wznowienie: Ośrodek Myśli Politycznej, Muzeum Historii Polski, Warszawa 2014)
- Katarzyna Milik, Bezpieczeństwo w dobie rządów Rady Nieustającej – sprawy wojska i policji
- Marcin Głuszak, Problematyka sądownictwa polubownego w rezolucjach Rady Nieustającej (1776-1788), Rezolucje interpretacyjne Rady Nieustającej, Zbiory Rezolucji Rady Nieustającej jako źródło prawa w Polsce w II połowie XVIII w., Zbiór rezolucji interpretacyjnych Rady Nieustającej z lat 1786–1788
- Wojciech Organiściak, Wincenty Skrzetuski o Radzie Nieustającej Katowice 2011
- Zbigniew Szcząska, Sąd sejmowy w okresie rządów Rady Nieustającej
Źródła drukowane[edytuj | edytuj kod]
- „Volumina Legum” tom 8 str. 49 (artykuł 2 paragraf 4 „Aktu osobnego” z 15 marca 1775 gwarantujący powołanie Rady), s. 66 i następne („Ustanowienie Rady Nieustającej”), s. 532 („Objaśnienie ustanowienia Rady Nieustającej przy boku Naszym” w roku 1776), s. 576n (uchylenie kilku rezolucji Rady w roku 1778), s. 584 (uchylenie 2 rezolucji w roku 1780), tom 9 str. 10n (uchylenie kilku rezolucji Rady w roku 1784), s. 52 (zniesienie Departamentu Wojskowego Rady 3 listopada 1788) i str. 64 (zniesienie Rady 21 stycznia 1789).
- „Zbiór Rezolucyi Rady Nieustaiącey potrzebnych do wiadomości Juryzdykcyi Sądowych Oboyga Narodów, od Seymu 1776 do Seymu 1782 roku zebrany” (Warszawa 1785)
- tom 2 „Zbiór Rezolucyi...” 1782 – 1784 (1786)
- tom 3 „Zbiór Rezolucyi...” 1784 – 1786 (1788)
- Urządzenie względem Rady Nieustaiącey z 25 kwietnia 1793