Proso zwyczajne

Proso zwyczajne
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

wiechlinowce

Rodzina

wiechlinowate

Rodzaj

proso

Gatunek

proso zwyczajne

Nazwa systematyczna
Panicum miliaceum L.
Sp. Pl. 58 1753[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Panicum miliaceum

Proso zwyczajne, proso właściwe (Panicum miliaceum L.) – gatunek samopylnej rośliny jednorocznej z rodziny wiechlinowatych (Poaceae).

Zasięg geograficzny[edytuj | edytuj kod]

Rośnie dziko w Azji, południowej Afryce, Australii, Meksyku i na Hawajach. Uprawia się ją w wielu krajach świata, głównie w Chinach, Japonii, Bhutanie i RPA[4]. W Polsce występuje rzadko. Jest efemerofitem[5].

Morfologia[edytuj | edytuj kod]

Pokrój
Posiada dobrze wykształcone korzenie, których długość może dochodzić do 1 m. Rośnie w luźnych kępach z których może wyrastać do pięciu pędów generatywnych[6].
Łodyga
Prosta lub lekko wygięta u podstawy. Sztywne, grube, owłosione źdźbła o wysokości od 80 do 150 cm[6], zrośnięte u podstawy[7]. W okresie kwitnienia brak pędów płonych[8].
Liście
Osiągają długość do 25 cm i szerokość do 2 cm. Są płaskie, gładkie lub szorstko owłosione. Mają jasnozielony kolor z licznymi, niewyraźnymi bruzdkami i wyraźnym białym paskiem pośrodku. Ich języczek jest bardzo krótki, często zastąpiony drobnymi włoskami. Pochwy liściowe otwarte w dolnej części, pokryte długimi, delikatnymi włoskami wyrastającymi z niewielkich brodawek.
Kwiaty
Zebrane w wiechę właściwą o długości dochodzącej do 35 cm. Kwiatostan jest najpierw skupiony, później rozpierzchły, z szorstkimi, długimi do 15 cm gałązkami. Kłoski dwukwiatowe o długości 4–5,5 mm. Każdy zawiera jeden kwiat płodny i jeden płonny – czasem szczątkowy[9]. Słupek ma purpurowe znamiona. Plewy zaostrzone i często fioletowo nabiegłe, wielonerwowe – dolna trzy, a górna pięcio[9].
Owoce
Białawe ziarniaki zamknięte w twardych, skórzastych, bezostnych plewkach o długości do 3 mm, które po dojrzeniu ziarniaków łatwo wypadają razem z nimi z plew. Plewki mają różnorodne zabarwienie – białe, żółte, siwe, czerwone, a nawet czarne. Plewki dolne kwiatu płodnego są podobne do plew – skórzasto-błoniaste i o podobnej długości. Mają 5 nerwów, są mocno wysklepione z 6-8 długimi, żółtymi liniami. Plewki górne tego kwiatu są błoniaste i spiczasto zakończone. Mają 2 nerwy i 3-4 żółte linie. Zarodek jest równy co najmniej 1/3 długości ziarniaka[9].

Właściwości biologiczne[edytuj | edytuj kod]

Trawa jednoroczna. Gatunek dnia krótkiego. Minimalna temperatura niezbędna do wzrostu wynosi 8-10 stopni Celsjusza. Okres wegetacji trwa 80–100 dni. Proso zwyczajne kwitnie w okresie lipca-sierpnia. Jest rośliną samopylną. Wyróżnia się dużą plennością, z jednej wiechy uzyskuje się około 3000 ziarniaków. Proso jest bardzo odporne nawet na długotrwałe susze dzięki dobrze rozwiniętym korzeniom, które mogą pobierać wodę z głębszych warstw gleby[5].

Cechy fitochemiczne[edytuj | edytuj kod]

Odznacza się niewielką zawartością chlorofilu (ok. 489 mg%), średnią karotenu (ok. 38 mg%) oraz dużą krzemionki. W kwiatostanach mogą występować barwniki antocyjanowe. Ma predyspozycje do gromadzenia azotu azotanowego. Ziarniaki prosa zawierają około 10,3% białka ogólnego, 4,5% tłuszczu surowego, 59% skrobi i 8,7% włókna surowego[5].

Wymagania siedliskowe[edytuj | edytuj kod]

Jest trawą uprawną. Preferuje suchsze stanowiska. Rozwojowi roślin sprzyjają gleby żyzne, zasobne w próchnicę.

Historia uprawy[edytuj | edytuj kod]

Jest jedną z najdawniej uprawianych roślin. Najstarsze pozostałości tej rośliny w osadach ludzkich odkryto w Chinach i pochodzą z okresu 8,5-7 tysięcy lat p.n.e. Miejsc, w których zaczęto uprawiać proso mogło być jednak więcej. Na Bliskim Wschodzie najstarsze znaleziska prosa pochodzą z 900–500 lat p.n.e. W Starożytnym Egipcie prawdopodobnie było nieznane, w każdym razie brak jego znalezisk i jakichkolwiek wzmianek o uprawie. Proso do Europy dotarło w II tysiącleciu p.n.e. na co wskazują datowania radiowęglowe zwęglonych ziaren pochodzących z wykopalisk archeologicznych[10][11]. W Europie było kiedyś powszechnie uprawiane, później straciło na znaczeniu, ostatnio znów staje się popularne i powierzchnia jego uprawy wzrosła, jest dotowana z funduszy Unii Europejskiej[12]. W Polsce w 2008 r. uprawiano je na powierzchni 6037 ha[13].

Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]

Wartość odżywcza
Mąka jaglana
(100 g)
Wartość energetyczna 1610 kJ (385 kcal)
Białka 11,3 g
Węglowodany 78,7 g
Tłuszcze 3,6 g
Woda 7,8 g
Dane liczbowe na podstawie: [14]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[15]
  • Uprawiane jest głównie na kaszę, zwaną kaszą jaglaną lub jagłami, Otrzymuje się ją z ziarniaków[16]. Zawiera nieco mniej składników odżywczych niż inne zboża, ale nie zawiera glutenu, przez co nadaje się jako składnik diety bezglutenowej. Jest też łatwiej strawna niż inne kasze[17]. Kasza zawiera 10–14% białka, sole mineralne (fosfor, wapń, cynk, jod, potas, sód, magnez, brom) i dwukrotnie więcej niż żyto i pszenica witaminy B1 i B2[18].
  • Z ziarna robi się także mąkę używana jako dodatek do kleików i niektórych rodzajów pieczywa. Nie zawiera glutenu[19].
  • Ziarniaki prosa są dodawane do gulaszy, warzyw, słodkich ziemniaków[19].
  • Ma duże zastosowanie w żywieniu zwierząt, a zwłaszcza ptactwa, jak drób czy ptaki egzotyczne[17].
  • Zboże to można też wykorzystać do produkcji skrobi i cukru gronowego[17].
  • W Chinach, Afryce i Nepalu proso jest wykorzystywane do warzenia piwa oraz pędzenia alkoholi[19].

Udział w kulturze[edytuj | edytuj kod]

W Biblii proso wymienione jest dwa razy. W Księdze Ezechiela (4,9) jest werset: „Weź sobie pszenicy i jęczmienia, bobu i soczewicy, prosa i orkiszu”. W Księdze Izajasza (28:25): „Czy po wyrównaniu jej powierzchni nie rozrzuca czarnuszki i nie rozsypuje kminu, i czy w wyznaczone miejsce nie rzuca pszenicy, prosa i jęczmienia, a także orkiszu jako swej granicy?”. Jako proso przetłumaczono występujące w oryginale hebrajskim słowo dōḥan[20].

W powieści Potop Henryka Sienkiewicza żołnierze Andrzeja Kmicica jedzą kaszę jaglaną z prosa: "A tymczasem żołnierze złożyli śpiącego pana Andrzeja na tapczanie - po czym sami zasiedli do wieczerzy i jedli chciwie duszone mięsiwo wraz z bigosem, którego obszerny sagan znalazł się na kominie. Były także i jagły, a w komorze, przy izbie, znalazł Soroka spory gąsiorek gorzałki."[21]

W Bukiecie pieśni światowych wydanym w 1901 roku, autorstwa Józefa Chociszewskiego, znajduje się tekst piosenki rozpoczynającej się od słów: "Siałem proso na zagonie, nie mógłem go żąć, Pokochałem lube dziewczę, nie mógłem go wziąć[22]".

W polskiej piosence ludowej Uciekła mi przepióreczka, przepióreczka ucieka w proso[23].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2011-01-27] (ang.).
  3. ↑ The Plant List. [dostęp 2015-01-03].
  4. ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2015-01-03].
  5. ↑ a b c Stanisław Kozłowski, Trawy. Właściwości, występowanie i wykorzystanie., wyd. 1, PWRiL, 2012, s. 184.
  6. ↑ a b Stanisław Kozłowski, Trawy. Właściwości, występowanie i wykorzystanie., wyd. 1, PWRiL, 2012, s. 182.
  7. ↑ Marian Falkowski (red.), Trawy polskie, PWRiL, 1982, s. 335–338.
  8. ↑ Lucjan Rutkowski, Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej., PWN, 2006, ISBN 83-01-14342-8.
  9. ↑ a b c Stanisław Kozłowski, Trawy. Właściwości, występowanie i wykorzystanie., wyd. 1, PWRiL, 2012, s. 183.
  10. ↑ Giedre Motuzaite-Matuzeviciute i inni, The early chronology of broomcorn millet (Panicum miliaceum) in Europe, „Antiquity”, 87 (338), 2013, s. 1073–1085, DOI: 10.1017/S0003598X00049875, ISSN 0003-598X [dostęp 2023-12-17] (ang.).
  11. ↑ Dragana Filipović i inni, New AMS 14C dates track the arrival and spread of broomcorn millet cultivation and agricultural change in prehistoric Europe, „Scientific Reports”, 10 (1), 2020, s. 13698, DOI: 10.1038/s41598-020-70495-z, ISSN 2045-2322 [dostęp 2023-12-17] (ang.).
  12. ↑ Proso-natura i ty. [dostęp 2015-01-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-02)].
  13. ↑ Wiadomości rolnicze. Zapomniane proso. [dostęp 2015-01-03].
  14. ↑ Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 331. ISBN 978-83-200-5311-1.
  15. ↑ Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
  16. ↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
  17. ↑ a b c Kto sieje proso... nie chodzi boso. [dostęp 2013-02-02].
  18. ↑ Proso – natura i ty. [dostęp 2015-01-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-02)].
  19. ↑ a b c Proso. [dostęp 2013-02-02].
  20. ↑ Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
  21. ↑ Henryk Sienkiewicz "Potop", Potop - Henryk Sienkiewicz - Strona 294[dostęp: 22 listopada 2021]
  22. ↑ Józef Chociszewski: Siałem proso na zagonie. [w:] Bukiet pieśni światowych [on-line]. Jarosław Leitgeber, 1901. [dostęp 2021-11-22].
  23. ↑ Piosenka w wykonaniu zespołu Mazowsze w serwisie YouTube[1][dostęp: 22 listopada 2021]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Proso_zwyczajne&oldid=73516741”