Pomniki przyrody w Raciborzu

Pomniki przyrody w Raciborzu – pierwszymi obiektami w Raciborzu uznanymi za pomniki przyrody były głaz narzutowy z epoki lodowcowej na placu Wolności (1960), sosna Sosienka w Brzeziu (1963) oraz Dąb Sobieskiego w Łężczaku (1967), choć te dwa ostatnie w granicach Raciborza znalazły się dopiero w latach 70. XX wieku, po przyłączeniu do miasta Brzezia (1975)^[1] i Markowic (1977)^[2]. W 1992 roku uchwała Rady Miasta do rangi pomników przyrody zakwalifikowała kolejnych 9 pojedynczych drzew, jedną grupę drzew oraz jedno pnącze^[3]. W roku 2000 z kolei wycięto brzeską sosnę po tym, jak została podpalona. W sporządzonej w roku 2006 waloryzacji przyrodniczej miasta Racibórz wskazano 17 nowych obiektów, z których po analizie postanowiono objąć ochroną 6 następnych (przy czym z 9 proponowanych drzew z terenu dawnego szpitala przy ul. Bema jedno odrzucono, a pozostałe 8 połączono w grupę i uznano jako jeden pomnik przyrody)^[4]. Ponadto pozytywnie rozpatrzono wniosek osoby fizycznej o uznanie za pomnik przyrody jesionu wyniosłego przy ul. Babickiej. Ostatecznie uchwała Rady Miasta z 2008 roku^[5] zatwierdziła poszerzoną listę 18 obiektów, którą uzupełniają wspomniany już wcześniej dąb szypułkowy i głaz narzutowy^[6].

Lista pomników przyrody w Raciborzu[edytuj | edytuj kod]

Na terenie Raciborza znajduje się łącznie 20 obiektów uznanych za pomniki przyrody, na które składają się pojedyncze drzewa, grupy drzew, jedno pnącze oraz głaz narzutowy – jedyny pomnik przyrody nieożywionej w Raciborzu^[6]:

Obiekt	Wymiary	Szacunkowy wiek	Położenie	Data ustanowienia pomnikiem	Opis	Zdjęcie
Dąb biały (Quercus alba, odmiana łyżkowata 'Elongata')	obw.: 336 cm pierśn.: 107 cm wys.: 24 m średn. kor.: 22 m	ok. 120 lat	Przy ul. Londzina, na działce nr 4355/8, między budynkiem supermarketu a stacją paliw, w pobliżu pomnikowego jesionu wyniosłego 50°05′45,88″N 18°12′48,52″E/50,096078 18,213478	17 grudnia 1992[a]	Jest to najprawdopodobniej najgrubszy dąb biały w Polsce[7]. Znajduje się w dobrym stanie zdrowotnym. Objęto go ochroną w celach naukowo-dydaktycznych, ze względu na atrakcyjny pokrój drzewa oraz budowę morfologiczną liści i kory drzewa, a także ze względu na pokaźne rozmiary. Jest to również egzotyczny gatunek pochodzący z Ameryki Północnej, rzadko spotykany w Polsce[8].
Dąb błotny (Quercus palustris)	obw.: 310 cm pierśn.: 98 cm wys.: 16 m średn. kor.: 7 m	ok. 110 lat	Park Zamkowy, niedaleko skrzyżowania ulic Zamkowej i Armii Krajowej, na działce nr 121/19 50°05′42,94″N 18°13′19,94″E/50,095261 18,222206	17 grudnia 1992[a]	Stan zdrowotny drzewa jest zadowalający, aczkolwiek nie jest ono zachowane w całości – pozostała głównie kłoda i ok. 40% masy korony, brak jest partii wierzchołkowej, spowodowany złamaniem przewodnika oraz wykonaniem cięć redukcyjnych. Od strony południowej, u nasady pnia znajduje się ubytek wgłębny o wymiarach 20 x 40 cm, uwidaczniający puste wnętrze drzewa. Na pniu widoczna jest również zarastająca blizna, będąca śladem po uderzeniu pioruna, liczne spękania korowiny i ślady urazów mechanicznych. Częściowo odsłonięte są korzenie szkieletowe. Usunięty już najniżej odchodzący konar posiadał zarastające rozszczepienie na wysokości 4 m, a także rozległy ubytek powierzchniowy w miejscu wygięcia. Objęto je ochroną ze względów historycznych i naukowo-dydaktycznych, z uwagi na atrakcyjny pokrój drzewa i budowę morfologiczną liści oraz kory a także ze względu na fakt, iż jest ono pozostałością historycznego założenia parkowego (reprezentuje również słabo zachowany w tym miejscu starodrzew wokół Zamku Piastowskiego)[9].
Cypryśnik błotny (Taxodium distichum)	obw.: 220 cm pierśn.: 70 cm wys.: 23 m średn. kor.: 7 m	ok. 80–90 lat	Park im. Miasta Roth, od strony ul. Bema, na działce nr 1554/164 50°05′06,94″N 18°13′02,78″E/50,085261 18,217439	17 grudnia 1992[a]	Jedno z dwóch drzew tego gatunku w mieście[10]. Zachowany jest w dobrym stanie zdrowotnym. Korona drzewa jest asymetryczna, z jednym przewodnikiem. Jest to egzemplarz rzadkiego w Polsce gatunku. Został objęty ochroną w celach dydaktyczno-naukowych i estetycznych, z uwagi na atrakcyjny pokrój drzewa i budowę morfologiczną liści oraz kory, a także ze względu na fakt iż drzewo wyróżnia się na tle innych w rodzimym drzewostanie[11]
Cypryśnik błotny	obw.: 251 cm pierśn.: 80 cm wys.: 27 m średn. kor.: 12 m	ok. 80–90 lat	W pobliżu cmentarza żołnierzy Armii Radzieckiej, na zieleńcu przy ul. Reymonta, na terenie działki nr 4315/8 50°05′50,83″N 18°12′50,69″E/50,097453 18,214081	17 grudnia 1992[a]	Jeden z dwóch okazów tego gatunku w mieście[10]. Drzewo jest w dobrym stanie zdrowotnym. Pień w górnej części odchylony jest od pionu o ok. 20°. W koronie drzewa występuje posusz w ilości ok. 20%. W odziomku od strony zachodniej występuje zarośnięty ubytek do wysokości 80 cm, a od strony południowej pęknięcie mrozowe do wysokości 2,5 m. Uzasadnieniem objęcia go ochroną były względy dydaktyczno-naukowe oraz estetyczne, atrakcyjny pokrój drzewa, budowa morfologiczna liści oraz kory, a także fakt iż drzewo wyróżnia się na tle innych w rodzimym drzewostanie[12]
Bluszcz pospolity (Hedera helix)	obw.: 52 cm pierśn.: 16 cm wys.: 19 m średn. kor.: 4 m	ok. 70 lat	Park im. Miasta Roth, od strony ul. Opawskiej, na terenie działki nr 1802/185 50°05′11,11″N 18°12′55,55″E/50,086419 18,215431	17 grudnia 1992[a]	Wspina się po martwym świerku pospolitym (Picea abies) o pierśnicy wynoszącej 102 cm i wysokim na 18,5 m. Stan zdrowotny pnącza jest bardzo dobry. Jest to bardzo stary, żeński egzemplarz. Powodem objęcia okazu ochroną były względy dydaktyczno-naukowe, atrakcyjny pokrój, wyjątkowa i rzadko spotykana łodyga przekształcona w wyraźny pień oraz fakt iż egzemplarz wyróżnia się w swym drzewostanie[13]
Platan klonolistny (Platanus × acerifolia)	obw.: 730 cm pierśn.: 232 cm wys.: 26 m średn. kor.: 35 m	ok. 240 lat	W środkowej części parku Kolejowego, na terenie działki nr 4453/137 50°05′19,33″N 18°13′24,91″E/50,088703 18,223586	17 grudnia 1992[a]	Drzewo jest w pełni zdrowe. Na wysokości 3,5 m pień drzewa rozgałęzia się na dwa główne przewodniki, ponadto na wysokości 2 m wyrasta charakterystyczny, gruby konar boczny. W dolnej części pnia widoczne są liczne zgrubienia. Gatunek charakteryzuje się wyjątkowymi walorami dekoracyjnymi. Egzemplarz został objęty ochroną ze względów estetycznych i historycznych, z uwagi na budowę morfologiczną kory oraz wyróżnianie się na tle innych drzew w rodzimym drzewostanie, a także ze względu na wiek (okaz jest jednym z najstarszych drzew tego gatunku w Polsce)[14]
Platan klonolistny	obw.: 574 cm pierśn.: 183 cm wys.: 27 m średn. kor.: 27 m	ok. 200 lat	Park Kolejowy, od strony ul. Sejmowej, na terenie działki nr 4453/137 50°05′21,51″N 18°13′26,42″E/50,089308 18,224006	17 grudnia 1992[a]	Na szyi korzeniowej drzewa znajdują się wypróchnienia, a na pniu liczne ubytki powierzchniowe i wgłębne. Na wysokości 3 m pień drzewa rozgałęzia się na pięć przewodników. Egzemplarz objęto ochroną ze względów estetycznych i historycznych, z uwagi na atrakcyjny pokrój oraz budowę morfologiczną kory, a także wyróżnianie się na tle innych drzew w rodzimym drzewostanie. Drzewo jest pozostałością po zadrzewieniach z XIX wieku[15]
Platan klonolistny	obw.: 420 cm pierśn.: 134 cm wys.: 26 m średn. kor.: 30 m	ok. 120 lat	Park Kolejowy, od strony ul. Głowackiego, na terenie działki nr 4453/137, w niewielkiej odległości na południe od drugiego pomnikowego platana klonolistnego 50°05′18,57″N 18°13′23,50″E/50,088492 18,223194	17 grudnia 1992[a]	W dolnej części pnia drzewa znajdują się guzowate zgrubienia. Na wysokości 1,7 m znajduje się niewielka, spróchniała w środku dziupla, będąca śladem po konarze. Na wysokości 3 m pień rozwidla się na dwa główne przewodniki, które są znacznie przechylone (od 10 do 40°). Okaz objęty został ochroną ze względów estetycznych i historycznych, z uwagi na atrakcyjny pokrój oraz budowę morfologiczną kory, a także wyróżnianie się na tle innych drzew w rodzimym drzewostanie. Drzewo jest również pozostałością po zadrzewieniach z XIX wieku[16]
Platan klonolistny	obw.: 437 cm pierśn.: 139 cm wys.: 27 m średn. kor.: 28 m	ok. 120 lat	Park Kolejowy, od strony ul. Głowackiego, na terenie działki nr 4453/137, w niewielkiej odległości na północ od drugiego pomnikowego platana klonolistnego 50°05′18,97″N 18°13′23,50″E/50,088603 18,223194	17 grudnia 1992[a]	W dolnej części pnia drzewa znajdują się guzowate zgrubienia. Drzewo jest zdrowe, w koronie występują jedynie niewielkie ślady posuszu. Egzemplarz został objęty ochroną ze względów estetycznych i historycznych, z uwagi na atrakcyjny pokrój oraz budowę morfologiczną kory, a także wyróżnianie się na tle innych drzew w rodzimym drzewostanie. Drzewo jest też pozostałością po zadrzewieniach z XIX wieku[17]
Platan klonolistny	obw.: 530 cm pierśn.: 169 cm wys.: 29 m średn. kor.: 31 m	ok. 180 lat	W pobliżu cmentarza żołnierzy Armii Radzieckiej, na zieleńcu przy ul. Reymonta, na terenie działki nr 4315/8 50°05′49,74″N 18°12′50,47″E/50,097150 18,214019	17 grudnia 1992[a]	Egzemplarz jest całkowicie zdrowy. Ma charakterystyczną budowę, z jednym głównym przewodnikiem. Został objęty ochroną ze względów estetycznych, z uwagi na atrakcyjny pokrój drzewa i wyjątkowo proporcjonalnie rozbudowaną koronę, budowę morfologiczną kory (pień i konary drzewa są wyraźnie cętkowane) oraz ze względu na fakt wyróżniania się na tle innych drzew w rodzimym drzewostanie[18]
Grupa siedmiu platanów klonolistnych	obw.: od 241 do 331 cm pierśn.: od 77 do 105 cm wys.: od 20 do 24 m średn. kor.: od 16 do 23 m[b]	ok. 80–90 lat	Przy ul. Wojska Polskiego, na działce nr 3075/47, obok Szkoły Podstawowej nr 4 im. księdza Stefana Pieczki 50°05′30,06″N 18°12′56,21″E/50,091683 18,215614[c]	17 grudnia 1992[a]	Drzewa stanowią jednorzędowy szpaler wzdłuż ulicy, oddzielając od niej teren szkoły. Stan zdrowotny drzew jest bardzo dobry, jedynie na drzewie nr 2 znajduje się niewielkie wypróchnienie w odziomku, do wysokości 0,7 m. Objęto je ochroną ze względów dydaktyczno-naukowych, estetycznych i przyrodniczych, z uwagi na atrakcyjny pokrój oraz budowę morfologiczną kory drzew, a także ze względu na fakt, iż drzewa wyróżniają się na tle innych drzew i okolicznej zabudowy oraz stanowią rzadki przykład starodrzewia przyulicznego w centrum Raciborza[19]
Grab pospolity (Carpinus betulus)	obw.: 296 cm pierśn.: 95 cm wys.: 19 m średn. kor.: 19 m	ok. 110 lat	Park im. Miasta Roth, tuż obok pozostałości po pomniku Poległych w Czasie I Wojny Światowej, na terenie działki nr 1554/164 50°05′08,44″N 18°13′00,54″E/50,085678 18,216817	26 listopada 2008[d]	Znajduje się w dobrym stanie zdrowotnym. W kłodzie znajdują się widoczne wgłębienia. Drzewo posiada trzy główne przewodniki i symetryczną koronę. Egzemplarz objęto ochroną ze względów estetycznych i dydaktyczno-naukowych, z uwagi na atrakcyjny pokrój i dekoracyjną budowę pnia (falisty przekrój z licznymi niszami oraz srebrzystymi smugami), a także w związku z tym, iż wyróżnia się na tle innych drzew[20]
Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior)	obw.: 396 cm pierśn.: 126 cm wys.: 26 m średn. kor.: 27 m	ok. 190 lat	Park im. Miasta Roth, część katolicka dawnego cmentarza katolicko-ewangelickiego, teren działki nr 3510/186 50°05′09,02″N 18°12′53,48″E/50,085839 18,214856	26 listopada 2008[d]	W dolnej części pnia karpa osłabiona jest przez wyraźne wysadzenie. Pień drzewa na wysokości 3,5 m rozwidla się na trzy główne przewodniki. Objęto go ochroną ze względów estetycznych, z uwagi na atrakcyjny pokrój drzewa oraz ze względu na fakt, iż wyróżnia się w rodzimym drzewostanie i wyraźnie dominuje swą wysokością i średnicą korony na tle drzew w jego otoczeniu[21]
Grupa ośmiu platanów klonolistnych	obw.: od 385 do 484 cm pierśn.: od 123 do 154 cm wys.: od 19 do 24 m średn. kor.: od 23 do 28 m[e]	ok. 190–200 lat	Teren dawnego szpitala miejskiego przy ul. Bema, działka nr 2917/180 50°05′11,43″N 18°13′05,19″E/50,086508 18,218108[f]	26 listopada 2008[d]	Drzewa stanowią szpaler na terenie dawnego ogrodu szpitalnego. Ogólny stan zdrowotny platanów jest dobry, chociaż we wszystkich drzewach występuje nieznaczny posusz, na niektórych są też listwy mrozowe, wyłamane konary i grzyby pasożytnicze. Istnieje prawdopodobieństwo występowania ubytku kominowego w kłodzie drzewa nr 8. Objęto je ochroną ze względów dydaktyczno-naukowych, estetycznych i przyrodniczych, z uwagi na atrakcyjny pokrój i budowę morfologiczną kory drzew oraz ze względu na fakt, iż szpaler ten stanowi unikalny przykład tak dużego zgrupowania starodrzewia w centrum Raciborza i wyróżnia się na tle zabudowy[22]
Dwa cisy pospolite (Taxus baccata)	Drzewo nr 1: wys.: 9,5 m średn. kor.: 10 m[g] Drzewo nr 2: wys.: 8,5 m średn. kor.: 8 m[h]	ok. 250 lat	Przed klasztorem Franciszkanów przy ul. Sudeckiej, na terenie działki nr 1165 50°05′06,18″N 18°13′59,12″E/50,085050 18,233089[i]	26 listopada 2008[d]	Są to egzemplarze żeńskie, w formie drzewiastej, wieloprzewodnikowe (rozwidlają się od szyi korzeniowej). Korony drzew są zwarte, z nielicznymi śladami chlorozy i nekrozy. Objęto je ochroną ze względów historycznych, estetycznych i dydaktyczno-naukowych, z uwagi na atrakcyjny pokrój i budowę morfologiczną kory, ze względu na to, iż wyróżniają się na tle otaczającej je zabudowy, a także ponieważ są to jedne z najstarszych drzew na terenie miasta oraz podlegają w Polsce ścisłej ochronie gatunkowej[23]
Jesion wyniosły	obw.: 367 cm pierśn.: 117 cm wys.: 28 m średn. kor.: 22 m	ok. 190 lat	W pobliżu cmentarza żołnierzy Armii Radzieckiej przy ul. Reymonta, na terenie działki nr 4315/8, w niewielkiej odległości od pomnikowego platana klonolistnego 50°05′48,57″N 18°12′50,56″E/50,096825 18,214044	26 listopada 2008[d]	Drzewo rozgałęzia się na dwa główne przewodniki i ma rozłożystą, symetryczną koronę. Na przewodniku od strony południowo-zachodniej widoczne są ubytki świadczące o rozkładzie drewna w środku. Objęto go ochroną ze względów estetycznych, z uwagi na atrakcyjny pokrój drzewa oraz na fakt, iż wyróżnia się i dominuje na tle okolicznych drzew[24]
Jesion wyniosły	obw.: 357 cm pierśn.: 114 cm wys.: 22 m średn. kor.: 19 m	ok. 180 lat	Przy ul. Londzina, obok stacji paliw, na terenie działki nr 4489/8, w pobliżu pomnikowego dęba białego 50°05′45,80″N 18°12′47,25″E/50,096056 18,213125	26 listopada 2008[d]	Znajduje się w dobrym stanie zdrowotnym. Zdecydowano się na objęcie go ochroną ze względów estetycznych, z uwagi na atrakcyjny pokrój drzewa oraz ze względu na fakt, iż wyróżnia się ono na tle innych drzew i zabudowy miejskiej, dominując swą wysokością i średnicą korony[25]
Jesion wyniosły	obw.: 367 cm pierśn.: 117 cm wys.: 19 m średn. kor.: 28 m	ok. 190 lat	Przy ul. Babickiej, na terenie działki nr 1767 50°06′26,16″N 18°17′27,92″E/50,107267 18,291089	26 listopada 2008[d]	Okaz jest w dobrym stanie zdrowotnym. Na wysokości 3,5 m drzewo rozwidla się na cztery przewodniki. Egzemplarz ustanowiono pomnikiem przyrody ze względów estetycznych, z uwagi na atrakcyjny pokrój drzewa, symetrycznie rozbudowaną koronę i budowę morfologiczną kory (pień i konary są wyraźnie cętkowane) oraz ze względu na fakt, iż drzewo wyróżnia się na tle okolicznego zadrzewienia i zabudowy. Z wnioskiem o objęcie ochroną wystąpił właściciel terenu, na którym znajduje się drzewo[26]
Dąb Sobieskiego w Łężczoku dąb szypułkowy (Quercus robur)	obw.: 690 cm pierśn.: 220 cm wys.: 33 m	ponad 400 lat	W południowej części rezerwatu przyrody Łężczak, w granicach administracyjnych Raciborza, niedaleko zabytkowego dworku myśliwskiego 50°07′45,86″N 18°16′26,70″E/50,129406 18,274083	14 kwietnia 1967[j][27][28][29]	Najstarsze i najgrubsze drzewo w Raciborzu. Rozgałęzione na dwa główne pnie, w odziomku duża szczelina po trzecim pniu. Ogrodzone niewielkim, drewnianym płotem. Nazwa dębu wywodzi się z podań wiążących to drzewo z podążającym na odsieczą wiedeńską w 1683 roku królem Janem III Sobieskim[27][30].
Głaz narzutowy na placu Wolności	wys.: 2,25 m dł.: 3,25 m obj.: 16,5 m³	pochodzi z epoki lodowcowej, odkryty w 1927, na placu Wolności od 1934	Plac Wolności, teren działki nr 843/175 50°05′37,45″N 18°12′53,65″E/50,093736 18,214903	10 czerwca 1960[k][31][32]	Ważący 42,5 t głaz narzutowy z epoki lodowcowej, złożony z granitu, z licznymi domieszkami czerwonego skalenia oraz kwarcu. Największy głaz pomnikowy w województwie śląskim i na całym Śląsku, a także jedyny w Raciborzu pomnik przyrody nieożywionej[33]. Został odkryty w 1927 roku w piaskowni w Wojnowicach. 6 czerwca 1934 roku ustawiono go na obecnym miejscu[34]

Do roku 2000 istniała także uznana za pomnik przyrody sosna zwyczajna w Brzeziu:

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

Rozmieszczenie pomników przyrody na mapie Raciborza

1. Dąb biały przy ul. Londzina

2. Dąb błotny w parku Zamkowym

3. Cypryśnik błotny w parku im. Miasta Roth

4. Cypryśnik błotny w pobliżu cmentarza żołnierzy Armii Radzieckiej

5. Bluszcz pospolity w parku im. Miasta Roth

6–9. Platany klonolistne w parku Kolejowym

10. Platan klonolistny w pobliżu cmentarza żołnierzy Armii Radzieckiej

11. Grupa siedmiu platanów klonolistnych przy ul. Wojska Polskiego

12. Grab pospolity w parku im. Miasta Roth

13. Jesion wyniosły w parku im. Miasta Roth

14. Grupa ośmiu platanów klonolistnych na terenie dawnego szpitala

15. Dwa cisy pospolite przy ul. Sudeckiej

16. Jesion wyniosły w pobliżu cmentarza żołnierzy Armii Radzieckiej

17. Jesion wyniosły przy ul. Londzina

18. Jesion wyniosły przy ul. Babickiej

19. Dąb Sobieskiego w Łężczoku

20. Głaz narzutowy na placu Wolności

21. Miejsce, w którym do 2000 roku rosła Sosienka

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Zobacz galerię związaną z tematem: Pomniki przyrody w Raciborzu

• Rozporządzenie Nr 21/05 Wojewody Śląskiego z dnia 16 czerwca 2005 r. w sprawie ustanowienia pomnika przyrody – głazu narzutowego, zlokalizowanego w miejscowości Racibórz. „Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego 2005”. Nr 81, 27 czerwca 2005. Poligrafia Zakładu Obsługi Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach. ISSN 1643-2800. (pol.). brak numeru strony
• Rozporządzenie Nr 4/06 Wojewody Śląskiego z dnia 9 marca 2006 r. w sprawie ustanowienia pomnika przyrody – drzewa gatunku dąb szypułkowy (Quercus robur) rosnącego na terenie miasta Racibórz.. „Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego 2006”. Nr 33, 20 marca 2006. Poligrafia Zakładu Obsługi Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach. ISSN 1643-2800. (pol.). brak numeru strony
• UCHWAŁA NR XXVI/379/2008 Rady Miasta Racibórz z dnia 26 listopada 2008 r. w sprawie ustanowienia pomników przyrody zlokalizowanych na terenie gminy Racibórz. „Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego 2009”. Nr 10, 23 stycznia 2009. Poligrafia Zakładu Obsługi Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach. ISSN 1643-2800. (pol.). brak numeru strony
• Jan Duda: Osobliwości przyrodnicze Raciborza. Racibórz: Towarzystwo Miłośników Ziemi Raciborskiej, 2001. ISBN 83-911877-3-X. (pol.).brak strony w książce
• Paweł Newerla: Dzieje Raciborza i jego dzielnic. Racibórz: Wydawnictwo i Agencja Informacyjna WAW, 2008. ISBN 978-83-89802-73-6. (pol.).brak strony w książce
• Aleksander Żukowski: Sławne drzewa województwa śląskiego. Czerwionka-Leszczyny: Agencja Reklamowo-Wydawnicza "Vectra", 2006. ISBN 83-922220-2-4. (pol.).brak strony w książce