Ofensywa Litwy Środkowej z listopada 1920 roku

Ofensywa Litwy Środkowej z listopada 1920 roku
kształtowanie się granic II Rzeczypospolitej
Czas

17−21 listopada 1920

Miejsce

Wileńszczyzna i Kowieńszczyzna

Przyczyna

wzajemne roszczenia terytorialne Polski i Litwy

Wynik

traktat w Kownie

Strony konfliktu
 Litwa  Litwa Środkowa
Dowódcy
Lucjan Żeligowski
brak współrzędnych

Ofensywa Litwy Środkowej z listopada 1920 roku − ofensywa wojsk Litwy Środkowej gen. Lucjana Żeligowskiego podjęta 17 listopada 1920 roku przeciwko wojskom Republiki Litewskiej, kontynuacja konfliktu polsko-litewskiego.

Ofensywa polska w październiku[edytuj | edytuj kod]

     Linia demarkacyjna z 18 czerwca 1919 r.

     Linia demarkacyjna z 27 lipca 1919 r. (linia Focha)

     Linia demarkacyjna z 7 października 1920 r. (umowa suwalska)

     Ostateczny przebieg granicy po likwidacji pasa neutralnego

Po zajęciu Wilna przez „zbuntowane” oddziały polskie gen. Żeligowskiego Litwini nie zrezygnowali ze swoich pretensji do miasta[1]. Przez kilka dni po zajęciu Wilna[2], w drugiej połowie października, również wojska Litwy Środkowej posuwały się na zachód i północ od Wilna, bez większego oporu odpychając Litwinów[3] − dochodziło tylko do sporadycznych starć[2]. Zajęte zostały wówczas Landwarów, Troki, Rykonty, Wielka Rzesza i Niemenczyn[3]. Walki z Litwinami na północny wschód od Wilna w dniach 10-18 października miały ograniczony charakter[4].

Dopiero po sprowadzeniu posiłków z Suwalszczyzny Litwini 18 października przeszli do natarcia[4] na Rykonty i Troki[3] z zamiarem odzyskania Wilna[4] siłami 3 Dywizji Piechoty[3], ale po całodziennych walkach zostali odrzuceni[4]. Po nieudanej próbie odzyskania Wilna Litwini przyjęli postawę obronną i 20 października cofnęli się na całym froncie na wcześniejszą linię demarkacyjną[3].

20 października inicjatywę na froncie przejęły ponownie wojska Litwy Środkowej[2]. Tego dnia 13 Pułk Ułanów wykonał zagon[4] na tyły Litwinów z zamiarem zajęcia wsi Pikieliszki, w której broniły się dwa bataliony piechoty litewskiej. W czasie obchodzenia pozycji litewskich miejscowa ludność[3] udzielała masowej pomocy polskim oddziałom[5], m.in. wskazała wsie[3] (Jodele i Kiele)[5], gdzie stacjonował sztab litewskiej 1 Dywizji Piechoty wraz z jej dowódcą[4] gen. Stasysem Nastopką[5], który dowodził całością sił litewskich na froncie wileńskim[4]. W wyniku sprawnego ataku polskiego zajęto Jodele oraz Kiele i wzięto do niewoli sztab wraz z gen. Nastopką. Zagon na Jodele zmusił stronę litewską do cofnięcia się o 20 kilometrów, na linię Kiernów−Muśniki−Szyrwinty−Giedrojcie[3]. W ten sposób wojska Litwy Środkowej osiągnęły Jewie, Szyrwinty i Giedrojcie[4], zdobyły też Mejszagołę i Podbrzezie[3]. Dzięki sukcesom wojska gen. Żeligowskiego zostały wsparte licznymi ochotnikami z Polski. Gen. Żeligowski zaproponował Litwie rozmowy pokojowe, te zostały jednak odrzucone[potrzebny przypis].

Polskie przygotowania do listopadowej ofensywy[edytuj | edytuj kod]

W następnych dniach miały miejsce jedynie drobne podjazdy: polskie 20 października na Tataryszki, 25 października na Ponary, 29 października na Białolesie i 31 października na Sejbutany, a także litewskie, m.in. na Daubie[3]. Zagon 13 Pułku Ułanów dotarł do Pozelwy, gdzie jego pododdziały zostały zaatakowane przez litewski 7 Pułk Piechoty i zmuszone do wycofania, w trakcie którego nastąpiło jeszcze starcie w okolicach wsi Lelekańce i Bojciszki[5]. 26 października 1920 r. polska piechota zaatakowała i zdobyła Giedrojcie[5], jednak pod koniec października oddziały litewskiej 1 Dywizji rozpoczęły kontratak i po ciężkich walkach 1 listopada odzyskały miejscowość[2][5].

Po litewskim zwycięstwie pod Giedrojciami, ich ofensywa została zatrzymana decyzją Ligi Narodów, która poleciła wycofać wojska obu stron poza sześciokilometrowy pas neutralny linii rozejmowej[6].

W pierwszej połowie listopada sytuacja wojsk Litwy Środkowej pogarszała się. Szwankowało zaopatrzenie i nasiliły się dezercję (głównie wśród żołnierzy, których domy znalazły się po drugiej stronie frontu polsko-litewskiego i polsko-sowieckiego). W celu wyjścia z impasu zarówno wojskowego jak i politycznego, gen. Żeligowski podjął decyzję o przeprowadzeniu jeszcze jednej ofensywy, która miała poprawić sytuację Polski przed planowanymi rokowaniami pokojowym, w celu uzyskania przynajmniej zawieszenia broni na bazie ówczesnego przebiegu frontu, tj. z Wilnem po stronie Polski[5].

Planując operację nie wykluczano zajęcia Kowna[5] (według części źródeł zdobycie miasta nawet zakładano)[7], choć uzależniano to od osiągnięcia wcześniejszych założonych celów. Żeligowski snuł nawet plany podporządkowania Polsce całej Litwy, co popierała część oficerów, zwłaszcza kawalerii[5]. Zamiary zdobycia Kowna i zajęcia całej Litwy są szczególnie uwypuklane w historiografii litewskiej, jednak realistycznym celem operacji zleconej przez gen. Żeligowskiego było opanowanie terenów do linii demarkacyjnej z czerwca 1920 r., a zagon w głąb terytorium przeciwnika miał głównie na celu zmuszenie przeciwnika do zmiękczenia stanowiska politycznego[3].

Przygotowywana ofensywa zakładała uderzenie siłami piechoty na pozycje litewskie na północnym odcinku frontu, utworzenie w nim wyłomu, przez który brygada kawalerii wedrze się na tyły wojsk litewskich z zamiarem działania na kierunku kowieńskim, przy czym dowódca brygady otrzymał pełną swobodę działań w zależności od rozwoju sytuacji, ale z założeniem, że zasadniczym zamiarem ma być zaatakowanie Kowna[5].

Ofensywa polska w listopadzie[edytuj | edytuj kod]

Pomnik żołnierzy litewskich poległych w bitwie pod Giedrojciami

17 listopada piechota Litwy Środkowej podjęła natarcie na odcinku Szyrwinty – Giedrojcie – Dubinki, by osiągnąć linię demarkacyjną z czerwca 1920 r.[4] W wyniku natarcia od Muśnik do Dubinek przerwano front, a Polacy opanowali Szyrwinty i Giedrojcie. Zacięte walki o Muśniki zakończyły się ich porażką[3][5]. 18 listopada polskie dowództwo zarządziło odpoczynek[3],

Zagon kawaleryjski w głąb Litwy[edytuj | edytuj kod]

Pierwszego dnia ofensywy jednostki polskiej kawalerii skoncentrowane koło wsi Wesołówka[3] w sile ok. 700 ludzi z 13 Pułku Ułanów Wileńskich i Grodzieńskiego Pułku Ułanów, bez przeszkód przeszły na tyły Litwinów przez wyłom uczyniony w ich liniach przez piechotę[5]. Jednakże Butkiewicz nie miał zamiaru wspierać płytkim zagonem działań piechoty, ale podjął daleki rajd w głąb Litwy. W ten sposób w działaniach wojsk Litwy Środkowej wystąpiła rozbieżność celów – piechota zmierzała do wyjścia na linie demarkacyjną, zaś kawaleria rozwijała działania rajdowe w przestrzeni operacyjnej[8]. Zagon minął Wielki Dwór[3] i Widzeniszki, kierując się na Kurkle i Kowarsk[5] (osiągnięty 18 listopada po rozbrojeniu posterunku milicji)[3] nad Świętą, która została sforsowana w bród[5].

19 listopada zajęto wsie Łany i Użułany, a podjazdy wysłano do Townian[3]. Do pierwszego starcia brygady jazdy z Litwinami doszło w okolicach Towian, gdzie Polaków zaatakowali litewscy bojownicy z nieregularnych oddziałów[5]. Po stracie dwóch zabitych Polacy wycofali się z Towian[3], od tego czasu zagon był nieustannie szarpany przez podjazy litewskie[5].

20 listopada polska kawaleria kontynuowała zagon, zajmując Gruże, Wojewodziszki i Pogiry[3]. Po minięciu Pogirów Polacy zostali 20 listopada zaatakowani przez samotny litewski samolot, który zrzucił na oddziały bomby (początkowo wzięto go za polski samolot zwiadowczy), w wyniku czego zginął jeden polski ułan[5]. W wyniku ostrzału z ziemi samolot został uszkodzony i zmuszony do lądowania (o czym jednak polski oddział nie miał wiedzy)[3].

Nocą z 20 na 21 listopada[4] brygada dotarła nad Niewiażę, w rejonie Kiejdan[7], gdzie dokonała także szeregu aktów dywersji, paraliżując łączność Kowieńszczyzny ze Żmudzią poprzez zniszczenie sieci telegraficznej oraz linii kolejowej Szawle-Kiejdany, ale także stoczyła potyczki z litewskimi strzelcami w rejonie Remigoły, Rogówka i Truskowa. W ciągu 7 dni ułani przebyli ponad 350 km i zbliżyli się na odległość 50 km od Kowna, tracąc 7 zabitych i 6 rannych[5].

Odwrót zagończyków[edytuj | edytuj kod]

Z powodu koncentracji sił litewskich i podjęcia przez nie marszu na Kiejdany z trzech kierunków, płk Mścisław Butkiewicz zdecydował się na odwrót spod Kiejdan[4], gdyż brygady jazdy nie objęło zawieszenie broni i tym samym nie miała możliwości swobodnego powrotu na swoją stronę frontu, co pozwoliło Litwinom ściągnąć dodatkowe oddziały (4., 7. i część 9. Pułku Piechoty) w celu osaczenia i rozbicia tej jednostki[3].

Zarządzony odwrót do polskich linii omijał od północy Puszczę Łańską. Pod Rogowem doszło do potyczki z Litwinami, których rozpędziła szarża jazdy. Następnie stoczono walkę o stację Traszkuny[3], gdzie rozbito grupę szaulisów[5]. Chcąc uniknąć dalszych starć, brygada skierowała się jeszcze bardziej na północ, na Androniszki, gdzie rozpuszczono jeńców. Nadal starano się unikać większych starć, dochodziło jedynie do potyczek z pododdziałami litewskiego ubezpieczenia[3].

Wieczorem 23 listopada zajęto Suginty, zdobywając tabory przeciwnika[3] z 9 Pułku Piechoty i wzięto jeńców. Po tej potyczce brygada skierowała się w stronę Łabonar i we wsi Apulka doszło do zwycięskiego starcia z kompanią z litewskiego 9 Pułku Piechoty[5], która broniła przesmyku między jeziorami, przy czym Łabonary leżały już w pasie neutralnym[3]. 24 listopada 1920 r. awangarda brygady napotkała nieopodal Łabonar posterunki 3 Dywizji Piechoty Legionów Wojska Polskiego[5]. Łącznie polskie straty wyniosły w trakcie rajdu w głąb Litwy kowieńskiej 7 zabitych i 6 rannych[3].

Litewska kontrofensywa i negocjacje pokojowe[edytuj | edytuj kod]

19 listopada oddziały litewskie gen. Silvestrasa Žukauskasa przeszły do ofensywy w rejonie Szyrwintów i Giedrojciów[1]. Litewskie wojska siłami batalionu zdobyły Maciejuny, gdzie znajdował się zupełnie zaskoczony atakiem sztab Grodzieńskiego Pułku Piechoty. Następnie Litwini zaatakowali z zaskoczenia Szyrwinty[3], odepchnęli jednostki polskiej piechoty pod Szyrwintami i zmusiły siły Litwy Środkowej do częściowego wycofania[4]. Litwini zajęli Szyrwinty tylko na jeden dzień, gdyż już 20 listopada odeszli z miasta, zabierając zdobycze i jeńców[3].

Działania ofensywne Litwy Środkowej spotkały się z ostrą krytyką ze strony Ligi Narodów[2]. Pod wpływem tych wydarzeń[4] i w wyniku mediacji Komisji Kontrolnej Ligi Narodów[5] doszło do negocjacji pokojowych, które doprowadziły do ustalenia zawieszenia broni od 21 listopada od godz. 9:00[4] i deklaracji wycofania wojsk poza 6-kilometrowy pas neutralny wzdłuż linii rozejmowej. Na spornych obszarach zgodnie z uchwałą Ligi Narodów planowano przeprowadzić plebiscyt[1].

Tuż przed wejściem w życie zawieszenia broni, nocą z 20 na 21 listopada wojsko litewskie podjęło jeszcze natarcie na Giedrojcie[5] i Szyrwinty, a zakończone zajęciem tych miejscowości przez Litwinów walki zakończyły się dopiero 21 listopada w godzinach popołudniowych (Szyrwinty zdobyto o godz. 12:00, a Gierdojcie o godz. 16:00)[3], a zatem po wejściu w życie zawieszenia broni[4]. Litwini chcieli w ramach tej akcji kierować się na Wilno, zostali jednak powstrzymani przez Komisję Kontrolną Ligi Narodów[9]. Ostatecznie walki polsko-litewskie zakończyły się, gdy polska kawaleria wróciła z rajdu na Kiejdany[4]. W propagandzie litewskiej okresu dwudziestolecia międzywojennego te walki o Giedrojcie były mocno eksploatowane[5].

Zagon na Kiejdany nie przyniósł militarnych rezultatów, ponieważ piechota uwikłana w boje o Szyrwinty i Giedrojcie, nie była w stanie posunąć się naprzód, miał jednak prawdopodobnie wpływ na rozmowy rozejmowe, gdyż dowiódł, że kawaleria polska może wedrzeć się do centrum Litwy[3].

Rozpoczęły się wówczas w Kownie rozmowy, które doprowadziły do sporządzenia 27 listopada 1920 r. protokołu zawieszenia broni[10] i podpisania 29 listopada protokołu rozejmowego[8], który miał wejść w życie 30 listopada. 3 grudnia Liga Narodów obsadziła szeroki na 3–12 km pas neutralny utworzony przez obie strony[10]. Pas na odcinku Rudziszki–Orany obejmował linię kolejową Wilno–Grodno, co doprowadziło do jej paraliżu[11].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c DARIUSZ FABISZ, Początki sporu z Litwą o Wilno i Wileńszczyznę w październiku 1920 r., „PAMIĘĆ i SPRAWIEDLIWOŚĆ. PISMO NAUKOWE POŚWIĘCONE HISTORII NAJNOWSZEJ”, 2(38)/2021, Warszawa 2021, s. 174-175, DOI: 10.48261/pis213810, ISSN 1427-7476 [dostęp 2022-09-14] (pol.).
  2. ↑ a b c d e Wiesław Bolesław Łach, DZIAŁANIA WOJENNE GEN. ŻELIGOWSKIEGO WOBEC LITWY. PRÓBY ROZSTRZYGNIĘCIA KONFLIKTU PRZEZ LIGĘ NARODÓW, s. 83, DOI: 10.31648/pw.6863 (pol.).
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad Wilno i wilnianie w wojnie 1920 r. (15). Pod sztandarem Litwy Środkowej [online], Wilnoteka [dostęp 2022-08-28] (pol.).
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Tadeusz Radziwonowicz, Walki polsko-litewskie w latach 1919-1920, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska”, 11/1998, 1998, s. 46 (pol.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x Michał Wołłejko, Rok 1920: Wilnianie w zwycięskiej wojnie (4). Ostatni zagon na Litwie [online], Wilnoteka, 30 listopada 2015 [dostęp 2022-08-27] (pol.).
  6. ↑ Gra o Wilno, czyli buntownik bez wyboru [online], polska-zbrojna.pl [dostęp 2022-08-28].
  7. ↑ a b Łach 2014 ↓, s. 170.
  8. ↑ a b Łach 2014 ↓, s. 174.
  9. ↑ Wiesław Bolesław Łach, Zajęcie pasa neutralnego w lutym 1923 roku – próba oceny działań militarnych i politycznych, „E U R O P A O R I E N T A L I S. Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich”, 2, 2010, s. 88, ISSN 2081-8742 (pol.).
  10. ↑ a b Wiesław Bolesław Łach, Zajęcie pasa neutralnego w lutym 1923 roku – próba oceny działań militarnych i politycznych, „E U R O P A O R I E N T A L I S. Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich”, 2, 2010, s. 89, ISSN 2081-8742 (pol.).
  11. ↑ Wiesław Bolesław Łach, Zajęcie pasa neutralnego w lutym 1923 roku – próba oceny działań militarnych i politycznych, „E U R O P A O R I E N T A L I S. Studia z Dziejów Europy Wschodniej i Państw Bałtyckich”, 2, 2010, s. 91, ISSN 2081-8742 (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ofensywa_Litwy_Środkowej_z_listopada_1920_roku&oldid=72428017”