Odmienne części mowy w języku japońskim

W języku polskim istnieją wyrazy nieodmienne oraz dwie „klasy” wyrazów odmiennych:

  • wyrazy odmienne przez przypadki, liczby i rodzaje – są to rzeczowniki, przymiotniki oraz niektóre z zaimków i liczebników,
  • wyrazy odmienne przez osoby, liczby, czasy i tryby – czyli czasowniki.

W języku japońskim jest tylko jedna klasa wyrazów odmiennych, której głównymi kategoriami są czas oraz pozytywność i negatywność. W przeciwieństwie do typowo fleksyjnego języka polskiego japońska odmiana ma zarówno elementy fleksyjne, jak i aglutynacyjne – bardziej skomplikowane formy tworzy się nie innymi końcówkami, lecz „krok po kroku”.

Odmienne części mowy[edytuj | edytuj kod]

W języku japońskim koniugacji podlegają czasownik (jap. 動詞 dōshi) i przymiotnik predykatywny (jap. 形容詞 keiyōshi). Nie należy zaś do nich przymiotnik niepredykatywny (jap. 形容動詞 keiyōdōshi), nazywany czasem „na-przymiotnikiem”.

Niektóre formy czasownika są pod względem odmiany przymiotnikami, niektóre zaś formy przymiotnika są pod względem odmiany czasownikami, dlatego wskazane jest traktowanie tych dwóch części mowy łącznie.

Czasowniki[edytuj | edytuj kod]

We współczesnym japońskim występują dwa główne typy odmiany – odmiana spółgłoskowa i odmiana samogłoskowa, oraz kilka pomniejszych obejmujących tylko jeden lub kilka czasowników.

Analizując odmianę dobrze jest tymczasowo zapomnieć o tym, że spółgłoski sylab し (si, Hepburn shi), つ (tu, Hepburn tsu), ち (ti, Hepburn chi) i ふ (hu, Hepburn fu) nie brzmią tak samo, jak w innych sylabach tej grupy.

Przekształcenia jakim należy poddać wyrazy dwóch głównych odmian zwykle mają następujący charakter: należy wziąć temat, dołączyć końcówkę i jeżeli w wyniku tej operacji dwie spółgłoski lub dwie samogłoski sąsiadują ze sobą, należy wstawić odpowiednią dla danej końcówki zgłoskę.

Ponieważ większość końcówek zaczyna się od spółgłoski, odmiana samogłoskowa jest najprostsza. Podlegają jej czasowniki o temacie zakończonym na -i lub -e, których forma podstawowa kończy się na -eru, bądź -iru.

Rozpoznanie takiego czasownika nie jest tak oczywiste, ponieważ identyczne formy podstawowe mają również czasowniki odmiany spółgłoskowej o tematach zakończonych -ir oraz -er.

Odmiana spółgłoskowa jest trochę trudniejsza: częściej należy wstawiać łączniki pomiędzy temat a końcówkę tworzonego wyrazu. Odmiany spółgłoskowej ulegają również czasowniki zakończone na -au, -iu, -ou i -uu z powodu występowania w nich „niemego w”.

Tryb oznajmujący (bezokolicznik)[edytuj | edytuj kod]

Tryb oznajmujący tworzy się dodając -u i w razie potrzeby uzupełniając -r-.

Przykłady:

Odmiana  Znaczenie tematu   Temat   Tryb oznajmujący 
Spółgłoskowa rozumieć wakar わかる wakaru
pić nom のむ nomu
być zakochanym kow こう kou
spotykać aw あう au
mówić iw いう iu
robić na drutach nuw ぬう nuu
wracać kaer かえる kaeru
 Samogłoskowa  jeść tabe たべる taberu
potrafić deki できる dekiru
wymieniać kae かえる kaeru

Jak widać niektóre z czasowników kończących się na -eru i -iru są dwuznaczne, np. かえる (kaeru).

Przeczenie[edytuj | edytuj kod]

Przeczenia tworzy się dodając -nai i ewentualnie uzupełniając o -a-. Przeczenia są bardziej jednoznaczne od stwierdzeń – wszystkie czasowniki spółgłoskowe kończą się na -anai, samogłoskowe zaś na -enai lub -inai.

Ponieważ sylaba wa, w przeciwieństwie do wu, nie uległa zanikowi we współczesnym języku japońskim, nie znika ona również w zaprzeczeniach.

Przykłady:

Odmiana  Znaczenie tematu   Temat  Przeczenie
Spółgłoskowa rozumieć wakar  わからない wakaranai 
pić nom のまない nomanai
być zakochanym kow こわない kowanai
spotykać aw あわない awanai
mówić iw いわない iwanai
robić na drutach nuw ぬわない nuwanai
wracać kaer かえらない kaeranai
 Samogłoskowa  jeść tabe たべない tabenai
potrafić deki できない dekinai
wymieniać kae かえない kaenai

Uwaga: zamiast らない (ranai) w języku potocznym może się też pojawić んない (-nnai). Tak więc zamiast わからない (wakaranai) można napotkać też わかんない (wakannai).

Szczegóły w artykule przekształcenia fonetyczne w języku japońskim.

Forma -nai może być traktowana jak przymiotnik.

Formy -tai i -masu[edytuj | edytuj kod]

W przypadku obu należy użyć łącznika -i-.

Forma -tai oznacza chęć wykonania jakiejś czynności. Do tematu czasownika dodaje się końcówkę -tai, aby wyrazić życzenie osoby mówiącej: „chcę”. Odmienia się, jak przymiotniki.

  • Gakkō-e ikitai desu. „Chcę iść do szkoły”.

Jeśli czasownik z -tai jest przechodni, dopełnienie na ogół występuje z partykułą -ga (zamiast -o).

  • Mizu-ga nomitai desu. „Chcę napić się wody”.

Forma -masu nadaje zdaniu bardziej formalnego charakteru (teineigo). Mimo wszystko nie należy nadużywać formy -masu, w szczególności używać jej wielokrotnie w tym samym zdaniu albo korzystać w innym przypadku w zdaniu.

Przykłady:

Odmiana   Znaczenie tematu     Temat   Forma -masu Forma -tai
Spółgłoskowa rozumieć wakar  わかります wakarimasu   わかりたい wakaritai 
pić nom のみます nomimasu のみたい nomitai
być zakochanym kow こいます koimasu こいたい koitai
spotykać aw あいます aimasu あいたい aitai
mówić iw いいます iimasu いいたい iitai
robić na drutach nuw ぬいます nuimasu ぬいたい nuitai
wracać kaer かえります kaerimasu かえりたい kaeritai
  Samogłoskowa   jeść tabe たべます tabemasu たべたい tabetai
potrafić deki できます dekimasu できたい dekitai
wymieniać kae かえます kaemasu かえたい kaetai

Wykorzystanie formy -masu powoduje powstanie czasownika o specjalnej odmianie (patrz: #forma masu), natomiast słowo w formie -tai jest przymiotnikiem.

Tryb rozkazujący[edytuj | edytuj kod]

Są dwie formy trybu rozkazującego – jedna odpowiada polskim „zróbmy”, druga zaś „zrób” czy też „zróbcie”. Dlatego też, choć mówienie o osobach gramatycznych jest w przypadku języka japońskiego niezbyt właściwe, nazwijmy te dwie formy „pierwszą” i „drugą” osobą trybu rozkazującego.

W pierwszej osobie występuje końcówka ō (ewentualnie ).

W drugiej osobie obie koniugacje są całkowicie inne – odmiana samogłoskowa ma końcówkę -ro, spółgłoskowa zaś -e.

Podobnie jak w języku polskim należy dwa razy się zastanowić, zanim użyje się trybu rozkazującego. Gdy potrzebujemy czyjejś pomocy, uległa prośba zdziała o wiele więcej niż rozkaz, tym bardziej że japońskie formy rozkazujące są bardzo ostre (odpowiadają mniej więcej polskim róbże!!!, no rób!!!). Użycie ください (kudasai) od czasu do czasu prędzej pomoże niż zaszkodzi.

Przykłady:

Odmiana   Znaczenie tematu     Temat   Tryb rozkazujący
  Pierwsza osoba   Druga osoba
Spółgłoskowa rozumieć wakar わかろう wakarō   わかれ wakare  
pić nom のもう nomō のめ nome
być zakochanym kow こおう koō こえ koe
spotykać aw あおう あえ ae
mówić iw いおう いえ ie
robić na drutach nuw ぬおう nuō ぬえ nue
wracać kaer かえろう kaerō かえれ kaere
  Samogłoskowa   jeść tabe たべよう tabeyō たべろ tabero
potrafić deki できよう dekiyō できろ dekiro
wymieniać kae かえよう kaeyō かえろ kaero

Forma koneksywna na -te i czas przeszły[edytuj | edytuj kod]

Forma koneksywna na -te ma setki różnych znaczeń i sama jako taka, nie odpowiada bezpośrednio niczemu, co znamy z jakiejkolwiek gramatyki indoeuropejskiej.

Aby stworzyć formę koneksywną, wystarczy dodać w przypadku czasowników samogłoskowych końcówkę -te. Sprawa jest o wiele bardziej złożona z czasownikami spółgłoskowymi:

  • -s przechodzi w -shi-, czyli mamy -shite,
  • -k przechodzi w -i-, czyli mamy -ite,
  • -g przechodzi w -i- i udźwięcznia -te, czyli mamy -ide,
  • -n, -m i -b przechodzą w -n- i udźwięczniają -te, czyli mamy -nde,
  • -w, -r i -t przechodzą w -t-, czyli mamy -tte.

Jeśli forma koneksywna jest znana, tworzenie czasu przeszłego jest wyjątkowo proste – należy zamienić końcowe -e na -a.

Czas przeszły przeczący i formę -masu tworzy się w zupełnie inny sposób.

Przykłady:

Odmiana   Znaczenie tematu     Temat   Forma koneksywna Czas przeszły
Spółgłoskowa Rozumieć wakar わかって wakatte わかった wakatta
pić nom のんで nonde のんだ nonda
być zakochanym kow こって kotte こった kotta
spotykać aw あって atte あった atta
mówić iw いって itte いった itta
robić na drutach nuw ぬって nutte ぬった nutta
wracać kaer かえって kaette かえった kaetta
zabić koros   ころして koroshite     ころした koroshita  
grać asob あそんで asonde あそんだ asonda
umrzeć shin しんで shinde しんだ shinda
pływać oyog およいで oyoide およいだ oyoida
czekać mat まって matte まった matta
  Samogłoskowa   jeść tabe たべて tabete たべた tabeta
potrafić deki できて dekite できた dekita
wymieniać kae かえて kaete かえた kaeta

Strona bierna[edytuj | edytuj kod]

Strona bierna powstaje przez dodanie końcówki -areru i ewentualnie łącznika -r. Czasownik w stronie biernej jest czasownikiem odmiany samogłoskowej (ponieważ temat rozszerza się o -are lub -rare).

Strona bierna ma identyczne zastosowanie jak w języku polskim – dopełnienie strony czynnej staje się podmiotem strony biernej:

  • おちゃをのんだ (o-cha o nonda) – ‘(ktoś) wypił herbatę’,
  • おちゃがのまれた (o-cha ga nomareta) – ‘herbata została wypita’.

Jeżeli chcemy wprowadzić wykonawcę, należy użyć partykuły に (-ni).

Odmiana  Znaczenie tematu   Temat   Temat strony biernej   Tryb oznajmujący strony biernej 
Spółgłoskowa rozumieć wakar wakarare わかられる wakarareru
pić nom nomare のまれる nomareru
spotykać aw aware あわれる awareru
wracać kaer kaerare かえられる kaerareru
 Samogłoskowa  jeść tabe taberare たべられる taberareru
potrafić deki dekirare できられる dekirareru
wymieniać kae kaerare かえられる kaerareru

Strona sprawcza[edytuj | edytuj kod]

Stronę sprawczą tworzy się analogicznie do strony biernej, do jej konstrukcji należy użyć końcówki -aseru uzupełnionej ewentualnie o -s-.

Strona sprawcza jest czasownikiem koniugacji samogłoskowej o temacie poszerzonym o -ase lub -sase. Ma ona znaczenie „sprawić, że dana czynność zaszła” i jest używana szczególnie często w keigo.

Odmiana  Znaczenie tematu   Temat   Temat strony sprawczej   Tryb oznajmujący strony sprawczej 
Spółgłoskowa rozumieć wakar wakarase わからせる wakaraseru
pić nom nomase のませる nomaseru
spotykać aw awase あわせる awaseru
wracać kaer kaerase かえらせる kaeraseru
 Samogłoskowa  jeść tabe tabesase たべさせる tabesaseru
potrafić deki dekisase できさせる dekisaseru
wymieniać kae kaesase かえさせる kaesaseru

Strona bierna sprawcza[edytuj | edytuj kod]

Strona bierna sprawcza jest regularnym połączeniem stron: biernej i sprawczej. Jej użycie wiąże się z dodaniem końcówki -ase-rare-ru, ewentualnie z łącznikiem -s-.

Czasownik w tej stronie oznacza: wykonać jakąś czynność w wyniku czyichś działań, np. zostać poproszonym o coś lub zostać zmuszonym do czegoś.

Tworzenie form tego typu krok po kroku jest typowe dla języków aglutynacyjnych.

Odmiana  Znaczenie tematu   Temat   Temat strony biernej sprawczej   Tryb ozn. strony biernej sprawczej 
Spółgłoskowa rozumieć wakar wakaraserare わからせられる wakaraserareru
pić nom nomaserare のませられる nomaserareru
spotykać aw awaserare あわせられる awaserareru
wracać kaer kaeraserare かえらせられる kaeraserareru
 Samogłoskowa  jeść tabe tabesaserare たべさせられる tabesaserareru
potrafić deki dekisaserare できさせられる dekisaserareru
wymieniać kae kaesaserare かえさせられる kaesaserareru

Tryb warunkowy[edytuj | edytuj kod]

Tryb warunkowy tworzy się końcówką -eba z łącznikiem -r.

Czasownik w tym trybie niesie znaczenie „jeśli dane zdarzenie nastąpi, to...”

Odmiana  Znaczenie tematu   Temat  Tryb warunkowy
Spółgłoskowa rozumieć wakar  わかれば wakareba 
pić nom のめば nomeba
spotykać aw あえば aeba
wracać kaer かえれば kaereba
 Samogłoskowa  jeść tabe たべれば tabereba
potrafić deki できれば dekireba
wymieniać kae かえれば kaereba

Czasowniki nieregularne[edytuj | edytuj kod]

する suru i くる kuru[edytuj | edytuj kod]

Czasowniki する suru, くる kuru oraz czasowniki od nich pochodne – kilka w przypadku くる, setki w przypadku する – odmieniają się nieregularnie.

Tryb oznajmujący する suru くる kuru
Przeczenie しない shinai こない konai
Forma na -masu します shimasu きます kimasu
Forma na -tai したい shitai きたい kitai
Forma koneksywna して shite きて kite
Czas przeszły した shita きた kita
1. osoba trybu rozk. しよう shiyō こよう koyō
2. osoba trybu rozk. しろ shiro こい koi
Strona bierna される sareru こられる korareru
Strona sprawcza させる saseru こさせる kosaseru
  Strona bierna sprawcza     させられる saserareru     こさせられる kosaserareru  
Tryb warunkowy すれば sureba くれば kureba

Odmiana czasowników grzecznościowych na -aru[edytuj | edytuj kod]

Pewna grupa czasowników grzecznościowych:

  • なさる nasaru ‘raczyć zrobić’,
  • いらっしゃる irassharu ‘raczyć być / iść’,
  • おっしゃる ossharu ‘raczyć powiedzieć’,
  • くださる kudasaru ‘raczyć dać’,
  • ござる gozaru ‘być’ (w przeciwieństwie do pozostałych czasowników tej grupy czasownik ten ma znaczenie skromnościowe, a nie grzecznościowe, i nie jest we współczesnym japońskim używany bez końcówki -(i)masu)

odmienia się według odmiany spółgłoskowej z dwoma nieregularnościami:

  • ginie spółgłoska -r- przed końcówką -imasu, np. ございます (goza-imasu od gozar-u),
  • tryb rozkazujący tworzy się za pomocą końcówki -i, przy czym spółgłoska -r- również ginie, np. なさい (nasa-i od nasar-u).

Odmiana formy -masu[edytuj | edytuj kod]

Forma ます (-masu) odmienia się inaczej, niż można byłoby tego oczekiwać. Forma przecząca to ません (-masen), nie zaś まさない (-masanai).

Forma przeszła jest zgodna z oczekiwaniami: ました (mashita), jednakże forma przeszła negatywna to ませんでした (masen deshita).

Inne[edytuj | edytuj kod]

Istnieje kilka innych czasowników, które nie odmieniają się w pełni regularnie. Są to:

  • いく ma następujące formy -te: przeszłą いって (itte) oraz いった (itta) zamiast regularnych いいて (iite) i いいた (iita),
  • ある ma formę przeczącą ない (nai) zamiast regularnej あらない (aranai).

Formy przechodnia i nieprzechodnia[edytuj | edytuj kod]

W języku japońskim wiele czasowników występuje w parach przechodnie – nieprzechodnie. Jest to jedno z największych źródeł trudności języka: występuje przynajmniej 6 wzorców i istnieje ogromna ilość par czasowników, które do żadnego z nich nie pasują.

Czasownik nieprzechodni odpowiada często stronie biernej lub zwrotnej języka polskiego.

Jeśli to konieczne, w i y zanikają. Szczegóły tej kwestii w artykule przekształcenia fonetyczne w języku japońskim.

Wzór Przykłady
Znaczenie  Czasownik nieprzechodni   Czasownik przechodni 
-ar(u)/-e(ru) zaczynać (się) はじまる hajim-ar(u) はじめる hajim-e(ru)
zamykać (się) しまる shim-ar(u) しめる shim-e(ru)
zmienić (się) かわる kaw-ar(u) かえる ka-e(ru)
– (u)/-e(ru) otwierać (się) あく ak-(u) あける ak-e(ru)
stać (o budynku) / budować たつ tats-(u) たてる tat-e(ru)
zatrzymać (się) やむ yam-(u) やめる yam-e(ru)
-e(ru)/-(u) sprzedawać (się) うれる ur-e(ru) うる ur-(u)
 -e(ru)/-as(u)  opóźnić (się) おくれる okur-e(ru) おくらす okur-as(u)
rozpuścić (się) とける tok-e(ru) とかす tok-as(u)
– (u)/-as(u) gotować (się) わく wak-(u) わかす wak-as(u)
suszyć (się) かわく kawak-(u) かわかす kawak-as(u)
-r(u)/-s(u) zdrowieć / leczyć なおる nao-r(u) なおす nao-s(u)
fotografować (się) うつる utsu-r(u) うつす utsu-s(u)
Inne słychać / słyszeć きこえる kikoe(ru) きく kik(u)
spaść / spuszczać おちる ochi(ru) おとす otos(u)

Łączniki[edytuj | edytuj kod]

Żeby powiedzieć „X jest Y” należy użyć łącznika (ang. copula), który w większości języków jest po prostu czasownikiem istnienia (być) w połączeniu z odpowiednią formą drugiego rzeczownika. W języku polskim takie zdanie ma postać:

  • X (mianownik) jest Y (narzędnik),
  • jest Y (narzędnik).

Po japońsku takie zdania wyglądają podobnie:

  • X は (wa) Y で ある (de aru),
  • Y で ある (de aru).

Łączników jest kilka, jednak である, pomimo niewątpliwych walorów edukacyjnych, do codziennego języka nie należy (jest dla niego zdecydowanie zbyt formalne).

Dużo popularniejsze są formy ściągnięte:

  • nieformalna だ (da) pochodząca od である (de aru),
  • formalna です (desu) pochodząca od であります (de arimasu).

W czasie przeszłym są to odpowiednio だった (datta) i でした (deshita).

Jednak w przeczeniach dozwolona jest wyłącznie forma pełna:

  • ではない (de wa nai),
  • ではありません (de wa arimasen)

i odpowiednie, utworzone na ich bazie, formy czasu przeszłego:

  • ではなかった (de wa nakatta),
  • ではありませんでした (de wa arimasen deshita).

Można spotkać się również z łącznikami じゃない (ja nai) oraz じゃありません (ja arimasen) powstałymi w wyniku przekształceń fonetycznych.

Rzeczowniki odczasownikowe[edytuj | edytuj kod]

Rzeczowniki można utworzyć od czasowników na wiele sposobów, są to m.in.:

  • temat (uzupełniony ew. o -i), np. あそび – „granie”,
  • temat (uzupełniony ew. o -i) z końcówką 物 (もの mono), np. 食べ物 (たべもの, tabemono) – „jedzenie”,
  • tryb oznajmujący z końcówką 場合 (ばあい baai) – oznacza „w przypadku...”,
  • tryb oznajmujący z końcówką 時 (とき toki) – oznacza „kiedy...”,
  • temat (uzupełniony ew. o -i) z końcówką 方 (かた kata) – oznacza sposób wykonywania danej czynności, np. 読み方 (よみかた yomikata) oznacza „sposób czytania” (przykładowo danego znaku kanji).

Przymiotniki[edytuj | edytuj kod]

Przymiotniki mają tematy zakończone na -a, -i, -u lub -o. Nie ma przymiotników o tematach zakończonych na -e.

  • W czasie teraźniejszym trybu oznajmującego mają końcówkę i, np. 新しい (atarashii).
  • Przysłówek powstaje przez zamianę końcówki na ku, np. 新しく (atarashiku).
  • Przeczenie powstaje przez dodanie do przysłówka formy przeczącej czasownika ある (aru) – ない (nai), np. z „jest nowy” (新しい atarashii) powstaje „nie jest nowy” (新しくない atarashiku nai).
  • Czas przeszły powstaje przed dodanie かった (-katta), np. „był nowy” – 新しかった atarashikatta.

Przez kombinacje powyższych reguł oraz przymiotników odczasownikowych można utworzyć m.in.:

  • czas przeszły przeczenia: ない (-nai) ulega zamianie na なかった (nakatta), np. 飲まない (nomanai) przechodzi w 飲まなかった (nomanakatta),
  • przeczenie たい (-tai) – たくない (takunai), np. 食べたい (tabetai) przechodzi w 食べたくない (tabetakunai),
  • przeczenie czasu przeszłego przymiotnika – くなかった (kunakatta), np. 新しくなかった (atarashikunakatta) oznacza „nie był nowy”.

Formy grzecznościowe[edytuj | edytuj kod]

Współcześnie po przymiotniku dodaje się zwykle łącznik です (desu) w odpowiedniej formie. Jest jednak alternatywny sposób tworzenia form grzecznościowych. Kiedyś w forma grzecznościowa powstawała przez zamianę końcówek -ai i -oi na -au i -ou (obie dały następnie ) oraz -ii na -iu, co z kolei dało -(y)ū.

Wspomniany zwyczajowy sposób tworzenia przetrwał w konstrukcji kilku form grzecznościowych, np.:

Forma zwykła Użycie formy grzecznościowej
はやい hayai  おはようございます o-hayō gozaimasu 
 ありがたい arigatai  ありがとう arigatō
めでたい medetai おめでとう o-medetō

そう -sō[edytuj | edytuj kod]

Forma そう ma dwa znaczenia:

  • użyta po czasowniku, bądź przymiotniku w trybie oznajmującym oznacza „słyszałem, że...”,
  • użyta po temacie (uzupełnionym ew. o -i) oznacza „wydaje się, że...”.

Inne[edytuj | edytuj kod]

Niniejszy artykuł nie wyczerpuje różnorodności japońskich form czasowników i przymiotników. Więcej informacji na temat grzecznościowego użycia czasowników znajduje się w artykule dot. keigo.