Oboda
| Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO | |
 | |
| Państwo | |
|---|---|
| Typ | kulturowy |
| Spełniane kryterium | III, V |
| Numer ref. | |
| Region[b] | Europa i Ameryka Północna |
| Historia wpisania na listę | |
| Wpisanie na listę | 2005 |
Położenie na mapie Izraela  | |
 30°47′38″N 34°46′22″E/30,793889 34,772778 | |
Oboda[1][2], znana także jako: Awdat[3], Agdad[4] (hebr. עבדת, Awedat, arab. عبدة, Abda) – starożytne miasto nabatejskie położone na pustyni Negew w Izraelu, ok. 60 km na południe od Beer Szewy[5], przy drodze wiodącej z Mitzpe Ramon do Ejlatu[3].
W 2005 izraelski fragment Szlaku kadzidlanego, wraz z położonymi na nim nabatejskimi miastami: Oboda, Sobota, Elusa i Mampsis, został wpisany przez UNESCO na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości[4].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Miasto powstało przypuszczalnie przed końcem IV wieku p.n.e. na szlaku łączącym Petrę z portami śródziemnomorskimi. W okresie hellenistycznym stanowiło ważny punkt handlowy, co poświadczają odkryte na stanowisku liczne znaleziska, w tym amfory z wyspy Rodos. Po podbiciu Gazy przez władcę żydowskiego Aleksandra Janneusza[5] około 100 roku p.n.e.[3] i załamaniu się w związku z tym szlaków handlowych Oboda straciła na znaczeniu, które odzyskała dopiero po podboju Palestyny przez Rzymian. Zgodnie z przekazem Stafanosa z Bizancjum nazwa miasta pochodzi od imienia króla nabatejskiego Obodasa I[5], lub – jak twierdził Jerome Murphy-O’Connor, irlandzki dominikanin, profesor Francuskiej Szkoły Biblijnej i Archeologicznej w Jerozolimie – jego wnuka, Obodasa II. Kolejny władca nabatejski, Aretas IV, otoczył akropol ogromnymi murami oporowymi, a w północno-zachodniej części wzniósł świątynię. Miasto sukcesywnie traciło na znaczeniu, bowiem zmieniał się przebieg szlaku handlowego z Arabii do doliny Nilu. Z tego powodu zmniejszyły się dochody mieszkańców Obody z handlu i byli zmuszeni do rozwijania rolnictwa. Nabatejczycy zbudowali system nawadniania terenów uprawnych i tworzyli narzędzia rolnicze, których pozostałości odkrywane są na terenach położonych na południe i na zachód od miasta. Tereny rolnicze nabatejczyków stały się atrakcyjnym miejscem osiadania nomadów. Wzrost populacji ludów koczujących w tym regionie skutkował z kolei obniżeniem bezpieczeństwa szlaków. Z tego powodu Rzymianie, który w 106 roku podbili Negew, osadzili w mieście swoich byłych żołnierzy, którzy w zamian za nadanie ziem, mieli zadanie pilnowania bezpieczeństwa mieszkańców. Zachowane na północny wschód od miasta pozostałości obozu wojskowego prawdopodobnie pochodzą z tego okresu. W tym samym czasie wzmocnione zostały także budowle obronne na akropolu. Ludność Obody była bardzo zróżnicowana. W mieście były świątynie Zeusa, Afrodyty i Obodasa[3].
W połowie IV w.[5] lub na początku V wieku[3] Oboda została zniszczona przez silne trzęsienie ziemi. Po kataklizmie miasto zostało odbudowane i nadal pozostawało zasiedlone[5][3], jednak prawdopodobnie zostało zasilone dodatkową, nową grupą ludności. W mieście zaczęto wznosić kościoły[3]. Bizantyńska Oboda liczyła około 350–400 domów, które były wzniesione na zboczu wzgórza między drogą a akropolem. Wielkość zabudowy pozwala na oszacowanie ludności na około 2–3 tysiące mieszkańców[5][3], którzy utrzymywali się z rolnictwa, w tym z hodowli i produkcji wina[5]. Oprócz winogron uprawiano tam także soczewicę, jęczmień i pszenicę[3].
W roku 620 Oboda została spustoszona przez Sasanidów[5]. Odkopywany przez archeologów teren miasta pokrywał gruba warstwa popiołu, co świadczy o tym, że miasto zostało spalone[3]. Zniszczone po najeździe miasto zostało ostatecznie opuszczone po podboju arabskim w 636 roku[5][6][3].
Współczesność[edytuj | edytuj kod]
Teren dawnej Obody zostały odwiedzony w 1870 roku przez Edwarda H. Palmera, a następnie w 1902 i 1904 r. przez Aloisa Musila. Pierwszy plan ruin sporządzili w 1904 roku Antonin Jaussen, Rafael Savignac i Luis Vincent[5]. Pierwsze prace na stanowisku prowadzili Leonard Woolley i Thomas Edward Lawrence w 1912 roku oraz Theodor Wiegand w 1916 roku. Kompleksowe wykopaliska rozpoczął w 1958 roku M. Awi-Jona[5], kontynuował je w kolejnych latach Awraham Negew[5][6].
Architektura[edytuj | edytuj kod]
W pierwszym okresie rozwoju miasta miejscowa ludność prowadziła najpewniej półkoczowniczy tryb życia, mieszkając w namiotach. W związku z tym nie znaleziono starszych niż I wiek p.n.e. pozostałości architektonicznych. Z czasów nabatejskich pochodzą ruiny zagród dla wielbłądów, warsztatu garncarskiego, obozu wojskowego oraz okazałej świątyni. Wzniesiona na otoczonej murem platformie świątynia o wymiarach 13,7×11 m była miejscem kultu utożsamionego z Zeusem deifikowanego Obodasa I. W świątynnym skarbcu odkryto inskrypcje z czasów Aretasa IV. W IV wieku świątynia została rozebrana, a na jej miejscu wzniesiono kościół[5].
W czasach panowania rzymskiego rozbudowano miejskie fortyfikacje, dobudowując m.in. trzypiętrową wieżę wzniesioną na planie kwadratu o boku 10 m. Z okresu rzymskiego pochodzą ruiny dzielnicy mieszkalnej, willa oraz groby jamowe na północno-zachodnim zboczu akropolu[5].
Ludność miasta bizantyjskiego, odbudowanego po trzęsieniu ziemi w połowie IV[5] (lub na początku V) wieku, zamieszkiwała domy, które były połączone z grotami wykutymi w skale zbocza. Obie części domostwa były ze sobą zintegrowane. Groty wykorzystywano jako magazyny, pracownie, piwnice na wino[3], a także jako kaplice i grobowce. W okresie bizantyjskim na akropolu wzniesiono potężną cytadelę o wymiarach 61×41 m z murami o grubości ponad 2 m, z prostokątnymi basztami w narożnikach i w połowie każdej ściany. Ówczesne miasto miało dwa kościoły, wzniesioną na miejscu nabatejskiej świątyni trójnawową bazylikę północną, poprzedzoną otoczonym kolumnadą atrium zaopatrzonym w podziemną cysternę, oraz także trójnawową bazylikę południową noszącą wezwanie św. Teodora, którą poprzedzało kolumnowe atrium otoczone celami mniszymi. W podłodze bazyliki południowej odkryto nisze z pochówkami dostojników kościelnych[5] i inskrypcjami z lat 541-618[3] (lub 542-618)[5].
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Forteca[edytuj | edytuj kod]
Fortecę Obody stanowił niezabudowany plac, otoczony murem, którego każdy z boków był wzmocniony trzema wieżami. Być może było to miejsce, w którym mieszkańcy chronili się wraz ze swymi stadami przed nomadami. Już po najeździe perskim na terenie fortecy wybudowano małą kaplicę[3]. Zdaniem Jodi Magnessa forteca powstała w czasach Dioklecjana[7], zaś Jerome Murphy-O’Connor był zdania, że wzniesiono ją w wieku VI n.e.[3]
Kościoły[edytuj | edytuj kod]
W okresie bizantyńskim na akropolu wzniesiono dwa kościoły oraz klasztor[7]. Powstały najprawdopodobniej na miejscu wcześniejszych świątyń pogańskich. Zdaniem Avi-Yonaha, który prowadził wykopaliska archeologiczne na terenie kościoła północnego, obydwa kościoły zostały spalone w okresie najazdu perskiego. Wyposażenie nie było niszczone przed spaleniem, ale częściowo rozgrabione, a w części uległo zniszczeniu w pożarze[7].
Kościół św. Teodora (południowy)[edytuj | edytuj kod]
Kościół św. Teodora został dobudowany do muru oporowego na zachód od fortecy[3] jako bazylika o wymiarach 21×12,6 m, z dwiema kaplicami bocznymi, w których przechowywano relikwie. Ulokowane na zachód od bazyliki atrium miało kształt zbliżony do kwadratu (15 × 14 m) i z trzech stron było zamknięte pomieszczeniami, prawdopodobnie klasztornymi. Być może budowle wokół atrium miały także wyższą kondygnację[8]. Wieża za absydą datowana jest na III wiek, zaś pozostałe części budowli na wiek VI. Kościół okala zabudowa klasztorna z celami dla mnichów. Na terenie dawnego klasztoru odkryto także kamienie nagrobne datowane na lata 541–618[3] (lub 542-618)[5]. Jedno z epitafiów wspomina „Ojca (greckie ABBAC) Kapito, prezbitera, (syna) Erasinosa, który zmarł w dniu 22 września 617 CE”. Inne epitafium mówi o „dziewicy Boga” (greckie: parthene Theou), co może wskazywać na „dziewicę konsekrowaną”, czyli mniszkę[8].
Kościół północny[edytuj | edytuj kod]
Kościół zlokalizowany w północnej części akropolu stoi samotnie[3]. Został najprawdopodobniej wzniesiony w V wieku[8] w miejscu nabatejskiej świątyni pogańskiej, z której pozostał kamień ofiarny i brama wejściowa. W absydzie widoczne jest podwyższenie na którym mógł spoczywać fotel lokalnego biskupa. W kościele północnym zachowały się dwa baptysteria: małe, o nieregularnym kształcie, służyło do chrzczenia dzieci, zaś duże, wykute na planie krzyża dla dorosłych[9].
-
Pozostałości nabatejskiej świątyni -
Model kościoła św. Teodora z zabudowaniami klasztornymi -
Kościół św. Teodora -
Kościół północny -
Baptysteria w kościele północnym -
Inskrypcja z kościoła południowego
Rzymski obóz wojskowy[edytuj | edytuj kod]
Datowany na III wiek n.e. obóz wojskowy był rzymskim obozowiskiem typu garnizonowego, a więc różniącego się od zabudowy oblężniczej, której przykład znany jest z Masady. Obóz i znajdujące się w nim 8 podłużnych baraków otoczono podwójnymi murami, które były wzmocnione kwadratowymi wieżami. Baraki były rozlokowane co 6 metrów, a wzdłuż przejść między nimi wybudowane były chodniki. W obozie rozpoczynała się nabatejska droga datowana na I wiek n.e., której szerokość osiągała 5 metrów. Był to 12-kilometrowy odcinek traktu handlowego wiodącego z Petry do Gazy. Droga nie została wybrukowana, jednak była oczyszczona z luźnych kamieni[3].
Warsztat ceramiczny[edytuj | edytuj kod]
W mieście odkryto budowlę, która pełniła funkcję warsztatu ceramicznego. Jest to jedyna znana budowla nabatejska tego typu. Warsztat wyposażony był w trzy piece do wypalania ceramiki. Obok jednego z nich usytuowane było pomieszczenie wyposażone w koło na okrągłym postumencie oraz w trzy ławy rozlokowane wzdłuż ścian. Ławy służyły do suszenia przygotowanych naczyń[3].
Łaźnia bizantyńska[edytuj | edytuj kod]
Zachowana w Obodzie łaźnia bizantyńska znajduje się w pobliżu kasy biletowej. Budynek jest przykryty dachem, a kolejne elementy zostały rozlokowane według typowego rzymskiego projektu: najpierw basen z zimną wodą, do którego wiedzie odrębne wejście, potem przebieralnia i pomieszczenia przeznaczone na zimne i gorące kąpiele. Budowla jest zaliczana do najlepiej zachowanych w Izraelu łaźni z okresu bizantyńskiego[3].
Dom bizantyński[edytuj | edytuj kod]
W Obodzie zrekonstruowano typowy, zadaszony nabatejski dom mieszkalny. Budowla jest na tyłach skomunikowana poprzez korytarz z wielokomorową grotą, w której sklepieniu widoczne są występy do zawieszania roślin. W grocie pokazano też inne elementy wyposażenia: ławę, na której mocowano dzbany, oraz wykute w skale zbiorniki do przechowywania ziarna. Dom wyposażony był w toaletę. W sąsiedztwie znajdują się dwie inne groty, na których ścianach widoczne są inskrypcje świadczące o tym, że owe pomieszczenia były podczas najazdu perskiego wykorzystywane jako schronienie. W jednej z grot można zobaczyć cztery wykute w skale kapitele[3].
Jaskinie pogrzebowe[edytuj | edytuj kod]
Nabatejczycy chowali swoich zmarłych w odrębnych grotach wykutych w skale. Największa grota na terenie Obody była wykonana na planie kwadratu i mieściła 22 miejsca na pochówki. W przeszłości spekulowano, że grota mogła stanowić grobowiec króla Obodasa, jednak budowla datowana jest na III wiek n.e.[3]
Prasa winna[edytuj | edytuj kod]
W Obodzie odkryto trzy prasy do wytłaczania winogron. Najlepiej zachowana, zbudowana na planie kwadratu, była z trzech stron obudowana małymi magazynami. Z czwartej strony przygotowano okrągłe zagłębienie do którego wiódł kanalik, którym spływał wyciśnięty sok[3].
-
Mury Obody -
Rzymski obóz wojskowy -
Wnętrze łaźni -
Domostwo -
Jedna z tłoczni winogron -
Magazyn na wino
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Protokół 67. posiedzenia Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej, 25 stycznia 2012 (pol.).
- ↑ Robocza wersja wykazu polskich nazw geograficznych świata, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej, 26 czerwca 2013 (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x Jerome Murphy-O’Connor: Przewodnik po Ziemi Świętej (tłum. Marek Burdajewicz). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Vocatio, 2001, s. 408. ISBN 978-83-7492-107-7.
- ↑ a b Polski Komitet ds. UNESCO: Szlak kadzidlany i miasta na pustyni Negew. [w:] Izrael [on-line]. UNESCO. [dostęp 2015-10-14]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Wojciech Machowski: Petra. Wrocław: Ossolineum, 2007, s. 124-130. ISBN 978-83-04-04822-5.
- ↑ a b Jodi Magness: The Archaeology of the Early Islamic Settlement in Palestine. Winona Lake: Eisenbrauns, 2003, s. 187-188. ISBN 1-57506070-1.
- ↑ a b c Jodi Magness: The Archaeology of the Early Islamic Settlement in Palestine, Tom 1. Warsaw, Indiana: Eisenbrauns, 2003, s. 233. ISBN 978-1-57506-070-5.
- ↑ a b c P. Figueras. Monks and Monasteries in the Negev Desert. „Liber Annuus”. 45, s. 401-450, 1995. (ang.).
- ↑ American-Isaeli Cooperative Enterprise: National Parks in Israel: Avdat National Park. jewishvirtuallibrary.org. [dostęp 2015-09-17]. (ang.).