Njaja

Njaja (sanskryt: न्याय, trl. nyāya „wzorzec, procedura, wywód, metoda, reguła, maksyma” – wtórnie „logika, epistemologia, metodologia”) – klasyczny system filozofii indyjskiej (zaliczany do grup astika i sat darśana). Jej przedstawiciele najjajikowie (trl. naiyāyika) dążyli do wyzwolenia, podobnie jak zwolennicy Upaniszad. Znana była jako śiwaicka doktryna paśupatów (pāśupataśāstra)^[1]. Cechuje ją silne powinowactwo do systemu waiśesziki. Specjalizuje się w metodologii, teorii poznania i soteriologii. Jest szkołą zdecydowanie teistyczną, pluralistyczną, realistyczną.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Njaja była kontynuacją szkoły filozofii indyjskiej anwiksziki. Za jej początek uznaje się 200 r. n.e. Jest to data kompilacji podstawowego dzieła njai, który pozostaje Njajasutra Akszapady Gautamy. Prowadziła zażarte spory z przedstawicielami filozofii buddyjskiej. Jako pierwsza w Indiach sformułowała racjonalne dowody na istnienie Boga. Dzieli się na klasyczną starą szkołę njai i nową szkołę (rozwijaną intensywnie po XIV w.).

Doktryna[edytuj | edytuj kod]

Jako nurt filozofii braminskiej uznawała prawo odpowiedzialności moralnej karmana, reinkarnację w samsarze, zasadę moralną dharma, wyzwolenie jako cel ostateczny. Badała i objaśniała: miarodajność poznania, kryteria prawdziwościowe, teorię prawdy, rolę języka w poznaniu, 16 kategorii poznawczych. Za podmiot poznawczy uznawano atmana, który własnym wysiłkiem osiąga wyzwolenie i którym obdarzone są wszystkie istoty żywe. Świadomość określa jako buddhi, umysł jako manas. Jeśli stara szkoła wspominała boga, nazywała go imieniem iśwara, przypisując mu posiadanie prawości dharma, wszechwiedzy sarwadźńa i stanu samadhi, oraz zdolności 8 wielkich siddhi i ograniczającego karmana. Czas istnienia świata określa na jeden dzień Brahmy. Ideały etyki doczesnej realizowano poprzez wypełnianie obowiązków religijnych (np. jadźńa, dewata pudźa) i nakazów społecznych (np. gościnność).

Wyzwolenie[edytuj | edytuj kod]

Stan wyzwolenia określano terminem apawarga, „uwolnienie” (od cierpienia i od jego przyczyn), którego osiągnięcie mogło nastąpić dopiero w momencie śmierci. Utożsamiano je z najwyższym dobrem (nihśrejasa). Szkoła njai nie uznaje możliwości wyzwolenia za życia od cierpienia i udręk kleśa (jakie osiągać mieliby dźiwanmuktinowie). Nie odwoływali się do pojęcia brahmana, przyjmowali natomiast związek pomiędzy wyzwoleniem a czcią (bhakti) oddawaną Bogu (Iśwara) – za formę bhakti uważali m.in. racjonalne rozważanie istoty Boga i dowodzenie jego istnienia w debatach z przedstawicielami szkół ateistycznych (buddyzm, mimansa, sankhja, ćarwaka, dźinizm).

Przedstawiciele starej szkoły[edytuj | edytuj kod]

• Akszapada Gautama (Mający oczy w stopach) – twórca systemu, pochodził z Biharu
• Pakszilaswamin Watsjajana – związany z śiwaizmem
• Bhawiwikta
• Uddjotakara Bharadwadźa – aćarja paśupatów
• Awiddhakarna
• Śankaraswamin – uznawał boskie inkarnacje awatara
• Wiśwarupa
• Dhairjaraśi
• Wittoka
• Śatananda
• Narasimha
• Dźajanta Bhatta – śiwaita Kaszmiru, VII w.
• Bhasarwadźńa – (Wąż i mistrz paśupatów), nieortodoksyjny aćarja paśupatów,
• Triloćana – przypuszczalnie z Karnataki
• Waćaspati Miśra – z Biharu, ok. 900–980 r. (Ten, który przyswoił sobie wszystkie systemy), wysławiał Śiwę i Wisznu
• Udajanaćarja – ok. 1050–1100
• Śiwaditija – ok. 1100–1150
• Waradaradża Miśra
• Keśawa Miśra
• Śaśadhara – XII w.
• Wadindra
• Bhatta Raghawa

Przedstawiciele nowej szkoły[edytuj | edytuj kod]

• Gangeśa Kaśjapa – XIV w., zbudował na nowo system njai, opierając się na wynikach Udayany
• Wasudewa Sarwabhauma – wisznuita, nauczyciel Ćajtanji Mahaprabhu
• Śrikantha
• Abhajatilakapadhjaja
• Wardhamana
• Waćaspati Misra II
• Wiśwanatha

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

• Szkoła epistemologiczno-logiczna (nyāya). W: Piotr Balcerowicz: Historia klasycznej filozofii indyjskiej. Część pierwsza: początki, nurty analityczne i filozofia przyrody. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2003, s. 211–306, seria: Świat Orientu. ISBN 83-88938-55-X.