Muzeum Współczesne Wrocław

Muzeum Współczesne Wrocław
Ilustracja
Muzeum Współczesne Wrocław
Państwo

 Polska

Miejscowość

Wrocław

Adres

pl. Strzegomski 2a
53-681 Wrocław

Data założenia

10 lutego 2011

Zakres zbiorów

międzynarodowa kolekcja sztuki współczesnej

Dyrektor

dr Sylwia Świsłocka-Karwot

Położenie na mapie Wrocławia
Mapa konturowa Wrocławia, w centrum znajduje się punkt z opisem „Muzeum Współczesne Wrocław”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Muzeum Współczesne Wrocław”
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Muzeum Współczesne Wrocław”
Ziemia51°06′48″N 17°00′18″E/51,113333 17,005000
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Muzeum Współczesne Wrocław (MWW) – muzeum sztuki współczesnej we Wrocławiu, działające jako gminna instytucja kultury pod bezpośrednim nadzorem Prezydenta Wrocławia, otwarte 2 września 2011 roku[1].

Muzeum ma na celu wystawianie, popularyzowanie i gromadzenie zbiorów sztuki współczesnej i sztuki wrocławskiej II połowy XX wieku. Koncentruje się także na edukacji i programach społecznych skierowanych do mieszkańców Wrocławia.

Jest jedynym muzeum w Polsce mieszczącym się w naziemnym schronie przeciwlotniczym, stąd nazywane jest „schronem dla sztuki”[2]. Schron został wybudowany w 1942 roku według projektu architekta, Richarda Konwiarza[3] i był przeznaczony dla ludności cywilnej do ochrony przed nalotami. Mieści się na osiedlu Szczepin przy Placu Strzegomskim[4].

Obok Muzeum Współczesnego na Placu Strzegomskim znajduje się instalacja autorstwa Andrzeja Jarodzkiego pt. „Pociąg do nieba” z 2010 roku, będąca największą rzeźbą w Polsce. Instalacja składa się z torów, podkładów kolejowych i parowozu typu Ty2-1035 z 1944 roku, pędzącego w kierunku nieba[5].

Historia[edytuj | edytuj kod]

W 2004 roku w ramach programu ministerialnego "Znaki Czasu" powołano Dolnośląskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych, którego celem miało być zbudowanie kolekcji i centrum sztuki współczesnej[3]. W 2007 roku koncepcja programowa i misja muzeum, wraz z jego nazwą "Współczesne Wrocław" zostały opracowane przez Dorotę Monkiewicz i Piotra Krajewskiego. Ówczesny prezydent Wrocławia, Rafał Dutkiewicz powołał zespół MWW, pod przewodnictwem Karoliny Szafraniec. Główna idea oparta była o projekt Muzeum Sztuki Aktualnej Jerzego Ludwińskiego[6]. W 2008 roku rozpisano konkurs architektoniczny na projekt siedziby instytucji, zaś w 2009 roku pojawił się pomysł tymczasowego osadzenia jej w schronie przy pl. Strzegomskim.

Muzeum Współczesne Wrocław (w skrócie MWW) zostało oficjalnie powołane w dniu 10 lutego 2011 roku i prowadzi działalność na podstawie statutu nadanego przez Radę Miejską Wrocławia[1]. Otwarcie muzeum zainaugurowała wystawa Zbigniewa Gostomskiego pt. "Zaczyna się we Wrocławiu" oraz piknik skierowany do mieszkańców Wrocławia.

W 2016 roku Urząd Miejski Wrocławia nie przedłużył Monkiewicz kontraktu[7], co wywołało kontrowersje w środowisku artystycznym miasta[8] i zawiązanie petycji w jej obronie, a także pytania o polityczne przyczyny owej decyzji[9]. Chociaż założycielka Muzeum wystartowała w konkursie na nowego dyrektora, ostatecznie został nim dr Andrzej Jarosz, wykładowca w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego[10]. Po jego nagłej śmierci w grudniu 2019 roku[11], funkcję dyrektora Muzeum przejął historyk sztuki Piotr Lisowski[12]. 16 stycznia 2021 roku stanowisko dyrektorki objęła dr Sylwia Świsłocka-Karwot[13].

Misja i założenia programowe[edytuj | edytuj kod]

Logo MWW

Misją MWW jest rozwijanie relacji społecznych wobec sztuki współczesnej, budowanych dzięki działalności wystawienniczej, edukacyjnej, powiększaniu kolekcji oraz stwarzaniu przyjaznych warunków uczestnictwa w sztuce. Atrakcyjne i współczesne sposoby prezentacji są skierowane do zróżnicowanych wiekowo i społecznie grup. Równorzędnym do przestrzeni wystawienniczej, jest przestrzeń komunikacyjna muzeum wirtualnego, pozwalająca na kontakt i integrację społeczności. Praca nad współczesnością jest wyróżnikiem tej koncepcji. Idea oparcia instytucji Muzeum Współczesnego Wrocław na koncepcji Muzeum Sztuki Aktualnej we Wrocławiu Jerzego Ludwińskiego z 1966 roku[14] kontynuuje pomysł stworzenia miejsca będącego katalizatorem współczesnych tendencji i postaw w sztuce. Jak twierdziła pierwsza dyrektorka instytucji, Dorota Monkiewicz:

Chcemy opowiadać o Wrocławiu poprzez sztukę, a nie prezentować sztukę Wrocławia. Jesteśmy lokalni i jesteśmy z tego dumni[15].

W nazwie muzeum świadomie pominięto słowo "sztuka", rozszerzając tematykę podejmowanych przez instytucję działań na różnorodne dziedziny kulturalne i społeczne. Otwarcie na projekty naukowe jak i społeczne stawia Muzeum niejako w opozycji do tradycji muzealnej, skoncentrowanej na ekspozycji konkretnych dzieł (por. otwarty parę lat po MWW Pawilon Czterech Kopuł). Jak wyjaśnia Monkiewicz, sama pochodząca z Warszawy, "współczesność" odnosić się ma także do samego Wrocławia i jego tożsamości,:

Kiedy zaczęłam tu przyjeżdżać, miałam taki obraz miasta: modernizujące, dynamiczne, takie, które prze do przodu, ku przyszłości. Wrocław ma problem z tożsamością – żeby ją kształtować, musi wybiegać w przyszłość[15].

Program wystawienniczy MWW koncentruje się więc na promowaniu oraz popularyzowaniu lokalnych, progresywnych i najnowszych zjawisk sztuki współczesnej. Muzeum w koncepcji programowej odwołuje się do tradycji konceptualnej, akcjonizmu, "strukturalistów" wrocławskich, foto-medializmu, performansu i pogranicza teatru, dolnośląskiej tradycji sztuk stosowanych oraz wrocławskiej tradycji muzealnej. Zmiana dyrektora w 2016 roku nie zmieniła zasadniczo formuły samej instytucji, chociaż obawiano się prowincjonalizacji muzeum. Nowy dyrektor, Andrzej Jarosz, podkreślał swoją apolityczność i apartyjność, mówiąc:

Należy dbać też o to, by instytucja wywiązywała się z nałożonego nań obowiązku pluralizmu – stworzenia przyjaznego miejsca spotkań, przestrzeni mediacji pomiędzy różnymi orientacjami politycznymi, estetycznymi czy filozoficznymi[16].

Kolekcje[edytuj | edytuj kod]

Kompendium, Zbigniew Dłubak, Natalia Lach-Lachowicz, Andrzej Lachowicz, archiwum Sympozjum Plastycznego Wrocław '70
Forma przestrzenna bez tytułu, Marian Bogusz, Krzysztof Coriolan, Henryk Gała, archiwum Sympozjum Plastycznego Wrocław '70

Kolekcja MWW tworzona jest od 2011 roku. Jej stan w 2019 roku wynosił 318 obiektów artystów wrocławskich, polskich i z zagranicy. Jej koncepcja opiera się na dziedzictwie Jerzego Ludwińskiego, jego łączeniu konceptualnej praktyki artystycznej z debatą społeczną. Jak pisał Piotr Lisowski, kurator i pełniący funkcję dyrektora:

Ambicją Muzeum jest nie tylko prezentowanie najważniejszych zjawisk z zakresu sztuk wizualnych ostatnich dekad, ale także ustosunkowanie się do najistotniejszych problemów współczesności: tożsamości jednostkowej i narodowej, ochrony dziedzictwa kulturowego, konfliktów społecznych, przemian geopolitycznych, wykluczenia i nierówności ekonomicznych[14].

W kolekcji MWW znajdują się prace m.in. Carolee Schneemann, Karola Radziszewskiego, Anny Molskiej, Huberta Czeperoka, Stanisława Dróżdża, Michała Diamenta, Włodzimierza Borowskiego, Wandy Gołkowskiej, Dory Maurer, Allana Sekuli. Szczególny nacisk kładziony jest również na artystów neoawangardy wrocławskiej (Jan Chwałczyk, Natalia LL). Główne linie programowe zbiorów muzeum to:

Ponadto w zbiorach Muzeum wyróżnione zostały Archiwa Stanisława Dróżdża, Galerii pod Moną Lisą, Sympozjum Plastycznego Wrocław '70 i Pleneru Ziemi Zgorzeleckiej z 1971 roku[17].

Archiwum Jerzego Ludwińskiego[edytuj | edytuj kod]

Stała przestrzeń ekspozycyjno-badawcza, łącząca w sobie elementy wystawy, archiwum i magazynu sztuki. Ta potrójna struktura podporządkowana jest głównej roli Archiwum jaką stanowi ukazanie intelektualnej spuścizny Jerzego Ludwińskiego i jego znaczenia dla kształtowania się wrocławskiej oraz polskiej sceny artystycznej przełomu lat 60. i 70. XX wieku[18]. W oparciu o wybór prac artystycznych i materiałów archiwalnych, zgromadzonych przez Dolnośląskie Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych i Muzeum Współczesne Wrocław, Archiwum pozostaje miejscem odzwierciedlającym proces związany z poszukiwaniem tożsamości instytucji w obszarze sztuki awangardowej[19].

Kolekcja Zachęty[edytuj | edytuj kod]

W zbiorach MWW znajduje się także depozyt kolekcji Dolnośląskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, która w swoich zbiorach posiada prace artystów związanych z polskim neoawangardowym środowiskiem artystycznym oraz dzieła polskiej sztuki współczesnej. Kolekcja ta koncentruje się na gromadzeniu prac właściwych dla tradycji artystycznych Wrocławia m.in. ruchu sensybilistów z lat 50., wrocławskiego środowiska sztuki konceptualnej z lat 60. i 70. oraz zjawisk artystycznych związanych z ruchami wolnościowymi lat 80. i przemianami początku lat 90. oraz nowych zjawisk sztuki współczesnej. W zbiorach DTZSP znajdują się m.in. prace artystów: Andrzeja Lachowicza, Natalii LL, Stanisława Dróżdża, Zdzisława Jurkiewicza, Marii Michałowskiej, Wandy Gołkowskiej, Zygmunta Rytki, Józefa Robakowskiego, Jerzego Truszkowskiego, Andrzeja Dudka-Dürera, Grupy LUXUS, Laury Paweli, VALIE EXPORT, Grupy Sędzia Główny, Mirosława Bałki.

Działalność z publicznością[edytuj | edytuj kod]

Warsztaty z cyklu Rozrusznik bez barier, kwiecień 2019
Szczepin bezpieczny, warsztaty z Jerzym Kosałką, październik 2020
Finał projektu "La Muz - Latające Muzeum Współczesne", wrzesień 2016

MWW prowadzi regularny program debat, wykładów, konferencji naukowych, projekcji filmowych oraz interdyscyplinarnych projektów społecznych. Wszystkie te działania koncentrują się wokół tematów z szeroko rozumianej humanistyki i kultury współczesnej. Podczas cotygodniowych spotkań publiczność ma okazję wysłuchać i porozmawiać ze specjalistami różnych dziedzin – socjologii, historii sztuki, antropologii, architektury, studiów gender i queer, kultury popularnej. Muzeum również samodzielnie realizuje projekty naukowe mierzące się z problemami współczesności[20]. Jak mówił Bartek Lis, kurator programu naukowego instytucji:

Jesteśmy grupą ludzi w ruchu, która chce zrozumieć współczesność, "sfotografować", na chwilę zatrzymać, przyjrzeć się jej, pogadać o niej, a potem pobiec dalej, bo zawsze pytać jest ciekawiej, niż znać wszystkie odpowiedzi (...). Chcemy wierzyć, że praca, którą wykonujemy w Muzeum Współczesnym, przyczynia się do lepszego rozumienia świata w jego zmieniającym się tempie[20].

Działalność edukacyjna[edytuj | edytuj kod]

Muzeum prowadzi program zajęć edukacyjnych, zarówno dla przedszkoli, szkół podstawowych i ponadpodstawowych, rodzin z dziećmi, seniorów, czy osób z niepełnosprawnością. Program stworzony został przez Magdalenę Skowrońską i Patrycję Mastej[21], będąc kontynuacją i rozwinięciem działań Dolnośląskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych organizowanych w Muzeum Architektury. Oparto go zarówno o wytyczne Ministerstwa Edukacji Narodowej[22], jak i autorskie rozwiązania, takie jak ćwiczenia manualno-ruchowe czy instalacje interaktywne. Prowadzone warsztaty, zwłaszcza dla młodzieży szkolnej, skupiają się głównie na twórczym rozwiązywaniu problemów, myśleniu wzrokowym czy wyrażaniu własnej opinii

Zajęcia odbywają się w przestrzeni wystaw lub w Beautiful Tube, pomieszczeniu edukacyjnym projektu Sabiny Lang i Daniela Baumanna[23]. Część repertuaru warsztatów zmienia się w zależności od ekspozycji, zaś oferta stała obejmuje m.in.:

  • Niedzielne Warsztaty Rodzinne: Inspiracją dla działań plastycznych są dzieła prezentowane w czasie aktualnych wystaw. Każdy temat jest inny i unikatowy. Podczas warsztatów dzieci zwiedzają ekspozycję oraz wykonują własne autorskie, artystyczne realizacje.
  • Bliżej Sztuki : Aktywne zwiedzanie dla grup seniorów pozwala uczestnikom zgłębić wiedzę na temat sztuki współczesnej. Spacer po ekspozycjach kończą rozmowy w kawiarni na dachu Muzeum.
  • Rozrusznik bez barier: Zajęcia skierowane są do osób z niepełnosprawnością intelektualną w każdym wieku, zwłaszcza dla zorganizowanych grup szkolnych i pacjentów ośrodków terapeutycznych. Każdy warsztat poświęcony jest innemu dziełu sztuki. Po przeprowadzeniu jego analizy, uczestnicy przystępują do własnego działania plastycznego. Kreują dzieło mimetyczne, aby przejść proces tworzenia zbliżony do tego, który przechodzi autor dzieła[24].
  • Najmłodsi w muzeum? Jak najbardziej!: Cykl warsztatów dla przedszkolaków, są przygotowywane m.in. w oparciu o interaktywną wystawę Samoobsługowe Muzeum. Cyklicznie wystawa zmienia swoją tematykę, dając najmłodszym szansę na nowo odkrywać właściwości kształtów i barw.
  • Cykl warsztatów sensualnych: Zajęcia skierowane są do osób dorosłych, zarówno widzących, jak i niewidzących. Audialna podróż po wystawie wzbogacona zostaje plastycznymi elementami, które umożliwiają niewidomym wyobrazić sobie omawiane dzieło sztuki, a widzącym pobudzić nieznane im dotąd możliwości percepcyjne[25].

Działania społeczne[edytuj | edytuj kod]

W Muzeum odbywa się także cykl debat i spotkań zapoczątkowanych przez Bartka Lisa, prowadzonych przeważnie w formule nieodpłatnego wykładu otwartego i późniejszej dyskusji. W ciągu pierwszych dwóch lat istnienia muzeum, odbyło się w nim ponad 100 wydarzeń o profilu społecznym, w których uczestniczyło ponad trzy tysiące osób[20]. Poza tematami stricte artystycznymi, pojawiają się także historyczne, kulturowe czy społeczne, lub ogólnie z zakresu humanistyki zajmującej się problemami współczesności. Dużą popularnością cieszy się tematyka miejska, dotycząca bezpośrednio Wrocławia, socjologii codzienności, architektury, urbanistyki i ruchów miejskich, a także ruchów genderowych, czy spotkań z autorami książek[26].

Wśród ważniejszych wydarzeń wymienić należy cykl Bez(do)Mnie, mający inkluzjonistyczny charakter, tworzony razem z podopiecznymi schroniska prowadzonego przez Towarzystwo św. Brata Alberta i skupiony na problemie bezdomności[27]. Problem odbioru dzieł sztuki przez osoby niewidome poruszony został w warsztatach skupionych wokół tzw. rzeźb sensualnych artysty Pawła Althamera. Przykładem architektury czy dizajnu społecznie zaangażowanych były instalacje powstałe z butelek plastikowych – DEVEBERE, proj. Macieja Siudy i Rodrigo Garcia Gonzaleza, które wystawione były później w polskim pawilonie na weneckim biennale architektury w 2012 roku[28].

Podobną problematyką zajmowano się także na warsztatach Sensualny Szczepin[29]. Muzeum wielokrotnie swoimi działaniami otwierało się na dzielnicę, w której znajduje się jego siedziba, m.in. organizując badania społeczne. Jak twierdził Bartek Lis:

"Semantyzujemy" okolicę, albo prościej: staramy się, by Szczepin z "nie-miejsca", miejsca w przejściu/przelocie, stał się przestrzenią znarratywizowaną, opowiedzianą, o znanej treści tak dla jego mieszkańców, jak i pozostałych wrocławian[20].

Muzeum patronowało także spółdzielni socjalnej PANATO, m.in. udostępniając jej swoje pomieszczenia[20].

Tematyka genderowa poruszona została przy takich projektach jak Miasto Kobiet, mającym stworzyć queerowy i feministyczny przewodnik po Wrocławiu przy współpracy z Agnieszką Kłos[30], czy w cyklu Rozmów o braku, przeprowadzonym m.in. z aktywistą LGBT Krzysztofem Tomasikiem[31].

Dyrektorzy Muzeum Współczesnego Wrocław[edytuj | edytuj kod]

Dorota Monkiewicz

Absolwentka Uniwersytetu Wrocławskiego (1999 – tytuł magistra historii sztuki; 2004 – tytuł doktora nauk humanistycznych). Od 2008 roku zatrudniona na stanowisku adiunkta w Zakładzie Historii Sztuki Nowoczesnej w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego. Od początku związana z Dolnośląskim Towarzystwem Zachęty Sztuk Pięknych, najpierw jako koordynatorka projektów: Tworzenie regionalnej kolekcji sztuki współczesnej w ramach Narodowego Programu Kultury Znaki Czasu; Organizowanie działalności wystawienniczej i wspieranie kampanii promujących kulturę i sztukę najnowszą w Polsce i na świecie; czy Warsztat sztuki. Edukacja kulturalna. Od 2008 roku współtworzyła zarząd, a przez ponad dwa lata pełniła funkcję prezesa Stowarzyszenia. Jest autorką kilkudziesięciu publikacji na temat sztuki współczesnej, w tym obszernej monografii pt. „Sztuka we Wrocławiu w latach 1945-1970. Artyści, dzieła, krytycy” (wyd. Via Nova, 2016). Jest członkinią Rady Akademii Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu oraz nowo powołanej Wrocławskiej Rady Kultury przy Prezydencie Wrocławia.

Absolwent historii sztuki i kultury na Wydziale Nauk Historycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz podyplomowych Muzealniczych Studiów Kuratorskich w zakresie sztuki współczesnej na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. W latach 2007–2016 pracował w Centrum Sztuki Współczesnej w Toruniu, gdzie był opiekunem kolekcji “Znaki czasu”.

W Muzeum Współczesnym Wrocław pracuje od grudnia 2016 r. na stanowisku adiunkta – kuratora wystaw, gdzie m.in. przygotował wystawy: “Prywatne Mitologie. Urodziny Marty”; “Stanisław Dróżdż. Poezja konkretna”; “Marcin Dudek. The Crowd Man”; “Piotr Bujak. Red is Bad”; “Szczurołap”; “Czarna wiosna. Wokół wrocławskiej niezależnej sceny muzycznej lat 80” (wraz z Pawłem Piotrowiczem); Archiwum Jerzego Ludwińskiego[34].

Na stanowisku dyrektora od 2 stycznia 2017 do śmierci 10 grudnia 2019 roku[37]. W latach 2001–2003 pracował we wrocławskim BWA. Od 2003 do 2019 roku adiunkt w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, a w latach 2006–2019 redaktor naczelny serii wydawniczej “Wrocławskie Środowisko Artystyczne” (wyd. przez Akademię Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu). Członek Dolnośląskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych i Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Jego zainteresowania badawcze koncentrowały się na sztuce współczesnej, malarstwie wrocławskim po 1945 roku i sztuce polskiego modernizmu.

W MWW kurator wystaw: “Magdalena Kotkowska. Nic w zamian”; “Ja i moja sztuka to sztuka. Alfons Mazurkiewicz – malarz i nauczyciel”.

Pierwsza dyrektorka Muzeum Współczesnego Wrocław w latach 2011−2016. Krytyczka sztuki i kuratorka. Jako badaczka specjalizuje się zwłaszcza w sztuce feministycznej, krytycznej i konceptualnej. Autorka ponad 100 publikacji dotyczących sztuki współczesnej. W MWW kuratorka wystaw: “Maks Cieślak. Sztuka to zakazanego owocu marmelada”; “Paweł Althamer. Polietylen. W ciemności”; “Stanisław Dróżdż. Pomysły”; “Dzikie pola. Historia awangardowego Wrocławia”; “Marlena Kudlicka. Kontrola jakości i weryfikacja standardu. Rzeźba”; “Konstruktywizm to problem, a nie estetyka. Zbigniew Geppert (1934–1982)”.

Siedziba[edytuj | edytuj kod]

Portyk z wejściem do budynku, nad nim praca Klepsydra Stanisława Dróżdża
Wnętrze Muzeum
 Osobny artykuł: Bunkier przy placu Strzegomskim we Wrocławiu.

Schron przy placu Strzegomskim początkowo miał być tymczasową siedzibą Muzeum. Jest największym z pięciu powstałych w latach 40. w Breslau naziemnych schronów przeciwlotniczych zaprojektowanych przez Richarda Konwiarza – niemieckiego architekta, autora projektu m.in. Stadionu Olimpijskiego[38]. To sześciokondygnacyjny budynek o konstrukcji żelbetowej, ściany zewnętrzne obiektu mają ponad metr grubości, a strop półtora metra. Schrony niemieckiego architekta nawiązywały do stylu imperialnego i do architektury napoleońskiej, prawdopodobnie celowo, by nie zdradzać swojej funkcji[6].

Historia schronu[edytuj | edytuj kod]

W czasie Festung Breslau mieścił się w nim szpital polowy, który mógł pomieścić ponad tysiąc rannych. O bunkier toczyły się zaciekłe walki między hitlerowcami a armią radziecką: saperzy wybijali młotami pneumatycznymi otwory strzelnicze, obie strony detonowały część ścian doprowadzając do pożaru. Mimo to schron przetrwał oblężenie w stosunkowo dobrym stanie. Po wojnie pełnił funkcję magazynu[39]. Po 1989 roku w budynku schronu i przyległym parterowym budynku mieściły się magazyny i sklepy usługowe, zaś na szczycie schronu zainstalowano neon z logo Coca-Coli[6].

W 2009 roku odnowiono elewację schronu według projektu pracowni Romana Rutkowskiego i zrealizowano na fasadzie budynku mural przedstawiający pracę artysty i poety konkretnego Stanisława Dróżdża pt. "Klepsydra" z 1967 roku[40].

W 2011 roku nastąpiło otwarcie MWW. Założycielka instytucji, Dorota Monkiewicz, początkowo w ogóle nie widziała dla niej miejsca w schronie. Zaproponowano go jako tymczasową siedzibę muzeum. Jak wspomina:

Na początku byłam przerażona – budynek okrągły, piętra niskie, daleko od centrum[15].

Ze względu na specyfikę schronu obawiano się dwóch rzeczy, wywołania u publiczności uczucia klaustrofobii i niskiej frekwencji z powodu stosunkowo dużej, jak na instytucję kultury, odległości od centrum miasta. Ostatecznie jednak do koncepcji stałej siedziby przekonali Dorotę Monkiewicz: Piotr Krajewski, współzałożyciel Centrum Sztuki Wro, i krytyczka sztuki Aneta Szyłak. Doceniono surowość betonowych ścian i możliwości, jakie dają jako tło dla dzieł sztuki współczesnej. Budynek porównywano także do różnych instytucji kultury mieszczących się w przestrzeniach postindustrialnych[2].

Tym samym MWW pozostaje jedynym muzeum w Polsce mieszczącym się w schronie, a także jednym z nielicznych tego typu w Europie, obok Kunsthalle(inne języki) mieszczącej się w bunkrze przy stacji kolejowej w Recklinghausen[41], oraz galerii Bunkier(inne języki) w Berlinie[42]. należącej do kolekcjonera sztuki, Christiana Borosa, a usytuowanej w schronie z czasów II wojny światowej.

Adaptacja na muzeum[edytuj | edytuj kod]

Adaptację obiektu na tymczasową siedzibę MWW w 2011 roku przeprowadziły dwa zespoły architektów z pracowni: CH+ Architekci[43] i VROA Architekci[44]m.in. Marta Mnich, Paweł Chaszczewicz, Grzegorz Kaczmarowski[45].

Konieczne było wyburzenie ścian działowych i stropów międzykondygnacyjnych, aby przystosować budynek do celów ekspozycyjnych i maksymalnie otworzyć zaginającą się przestrzeń. Skuto zastany tynk, odsłaniając surowy beton z widocznymi strukturami, podkreślając go odkrytymi detalami takimi jak otworowania, ślady po młotach i wiertłach. Nowymi elementami przebudowy były działowe ścianki ceglane, pomalowane, by odróżnić się od zastanej konstrukcji, a także kratownice otwierające wnętrze schronu w pionie, będące pozostałością po wtórnym szybie towarowym. W środkowym pierścieniu wstawiono szyb windowy. Postindustrialnego charakteru dopełniły instalacje prowadzone natynkowo i bez obudów. Okrągły rzut schronu wymusił wykonanie oryginalnych mebli, specjalnie wykrzywionych ław i lad[6]. Całkowita powierzchnia wystawowa wyniosła 3500 m²[45].

Na dachu obiektu powstał taras i cylindryczny przeszklony pawilon z panoramicznym widokiem na okolicę, mocno kontrastujący z betonowym i klaustrofobicznym wnętrzem pozostałej części budynku. Mieści się w nim kawiarnia Cafe Muzeum[46]. W okresie letnim taras wykorzystywany jest do działalności społecznej: organizowane są na nim projekcie filmowe[47] lub wydarzenia dla seniorów, np. "potańcówki międzypokoleniowe"[48].

SARP przyznało wyróżnienie Nagrody Roku 2011 za przebudowę obiektu schronu przeciwlotniczego na siedzibę Muzeum Współczesnego Wrocław, pisząc w uzasadnieniu, że wprowadzenie przestrzeni dla sztuki do przestrzeni militarnej jest "wspaniałą metaforą misji współczesnej architektury"[49].

Beautiful Tube[edytuj | edytuj kod]

Beautiful Tube proj. Sabiny Lang i Daniela Baumanna

W przestrzeni 1. piętra powstała Beautiful Tube – designerska realizacja szwajcarskich artystów Sabiny Lang i Daniela Baumanna, duetu L/B. Projekt został pomyślany jako przestrzeń kontrastująca z pozostałymi pomieszczeniami Muzeum, nie tylko w sensie estetycznym, ale także akustycznym. W monumentalną, surową artykulację betonowych ścian środkowego pierścienia schronu wbudowano konstrukcję zacieśniająca tę przestrzeń w miękkim pokrowcu z wielokolorowego dywanu. Kolorystyka została zdominowana przez jaskrawe, podstawowe barwy RGB oraz czerń i biel. Przestrzeń domyślnie służy odpoczynkowi, jest także miejscem, w którym odbywają się konferencje, debaty, warsztaty edukacyjne i artystyczne[50].

Niezrealizowany projekt[edytuj | edytuj kod]

Wizualizacja niezrealizowanego gmachu MWW przy ul. Purkyniego, proj. Mirosława Nizio

Nowy gmach MWW miał docelowo powstać do 2016 roku, z okazji Europejskiej Stolicy Kultury Wrocław 2016. W 2008 roku rozpisano międzynarodowy konkurs na jego projekt[51]. Muzeum miało stanąć przy ul. Purkyniego, na skraju Parku Słowackiego, między Muzeum Architektury a Muzeum Narodowym, dopełniając swoistą "dzielnicę muzealną" Wrocławia i posiadać 4500 m² przestrzeni ekspozycyjnej[3]. Autorem zwycięskiej koncepcji został warszawski architekt Mirosław Nizio[52]. Budynek zaprojektowano jako minimalistyczną bryłę z czarnego kamienia z górnymi piętrami przesuniętymi względem osi wewnętrznej, oraz z elewacją w formie kratownicy[53]. Jej ciemne kolory miały kontrastować z białym wnętrzem. Jak twierdził Nizio:

Projekt Muzeum Współczesnego Wrocław ma dla mnie znaczenie szczególne. Powstał przecież dla miasta słynącego z budowli modernistycznych, w bezpośrednim sąsiedztwie gotyckiego kościoła. Postępując zgodnie ze słynną dewizą modernizmu "forma podąża za funkcją", skomponowaliśmy minimalistyczną bryłę z czarnego kamienia, będącą pochodną przestrzeni służącej wystawom oraz magazynom zbiorów[54].

Według Doroty Monkiewicz, projekt muzeum pomyślany został jako antyteza stojącej obok Panoramy Racławickiej – oba budynki byłyby betonowe, jednak przekrzywiony sześcian MWW mocno kontrastowałby z rotundą panoramy[2]. Pomimo prężnego rozwoju Muzeum i rosnącej publiczności, wobec których siedziba w dawnym schronie zaczęła być ograniczeniem, początkowe plany ukończenia budowy nowego budynku do 2016 roku skorygowano, przenosząc jej finansowanie na lata 2019–2020[15]. Przedłużająca się kwestia powstania obiektu powracała w dyskusji publicznej i budziła kontrowersje w środowisku artystycznym. Sceptycy realizacji wyrażali zaniepokojenie, by muzeum nie stało się inwestycją porównywalną do Stadionu Wrocław, kosztowną lecz niewykorzystującą swojego potencjału. Joanna Mytkowska, dyrektorka Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, przyrównała obie instytucje, jako historie dwóch muzeów sztuki nowoczesnej, które nie mogą doczekać się swojej siedziby. Wielu artystów popierało jak najszybszą realizację nowego obiektu, m.in. wrocławski malarz Witold Liszkowski czy satyryk i samorządowiec Jerzy Skoczylas, mówiąc:

Sytuacja jest taka, że we Wrocławiu nie ma gdzie sztuki pokazać, więc trzeba o niej rozmawiać. Budowa muzeum to dla Wrocławia sprawa fundamentalna i byłoby samobójstwem, gdybyśmy głosowali przeciwko tej inwestycji[55].

Ostatecznie na miejscu planowanego obiektu powstał Skwer Wrocławianek, który otwarto we wrześniu 2020 roku[56].

Wystawy[edytuj | edytuj kod]

Fragment wystawy Red Giant proj. Zuzy Golińskiej w 2020 roku
 Osobny artykuł: Wystawy Muzeum Współczesnego Wrocław.

MWW prowadzi aktywnie działalność wystawienniczą. Instytucja oferuje wystawy czasowe oraz dwie wystawy stałe. Wystawy czasowe są prezentowane na poziomach 3 i 4, gdzie znajdują się największe przestrzenie wystawiennicze oraz na poziomach 0 i 5, gdzie prezentowane są mniejsze projekty[57].

Większości wystaw w Muzeum towarzyszą katalogi lub inne publikacje. Sprzedaż publikacji wydanych nakładem MWW, a także innych wydawnictw jest prowadzona w kasie muzeum[58].

Muzeum corocznie gości w swoich przestrzeniach ekspozycyjnych od kilkunastu do kilkudziesięciu wystawy, co czyni je z jedną najaktywniejszych galerii sztuki miasta. Wielkim impulsem działalności wystawienniczej było obchodzenie Europejskiej Stolicy Kultury Wrocław 2016. Niektóre z wystaw odbiły się szerokim echem w środowisku artystycznym nie tylko Wrocławia, ale i Polski oraz zdobyły rozgłos za granicą.

Niemcy nie przyszli (19.12.2014–23.02.2015)[edytuj | edytuj kod]

Tytuł wystawy "Niemcy nie przyszli" – odnosi się w przewrotny sposób do rozpowszechnionej wśród mieszkańców Wrocławia (jeszcze długo po wojnie) obawy o powrót do miasta Niemców i bezpośrednie tego następstwa – utratę majątku, przestrzeni życiowej, kolejne przesiedlenie. Nawiązuje także bezpośrednio do pracy znanego wrocławskiego artysty, Jerzego Kosałki, pt. "Demontaż", z cyklu "Niemcy już przyszli". Wystawa, zbudowana wokół pojęć takich jak: pustka, wymazywanie, pamięć, obecność/nieobecność, zapraszała zwiedzającego do spojrzenia na miasto z innej perspektywy, nie tylko wskazywała nowe tropy, ale też skłaniała odbiorcę do odszukania oraz podjęcia próby własnej interpretacji śladów przeszłości, z których większość na co dzień mijamy bezwiednie, w ogóle ich nie zauważając[59].

Dzikie pola. Historia awangardowego Wrocławia (19.06–13.09.2015)[edytuj | edytuj kod]

Wystawa odbyła się Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki w Warszawie, gdyż tymczasowy budynek muzeum nie miał wystarczających możliwości ekspozycyjnych.

Wystawa prezentowała dzieła sztuki, filmy, fotografie i obiekty oraz rejestracje dźwiękowe – blisko pięćset obiektów z zakresu sztuk wizualnych, architektury, urbanistyki, teatru, filmu, dizajnu oraz życia codziennego we Wrocławiu od lat sześćdziesiątych, kiedy zaczęli tu działać dwaj wielcy wizjonerzy: Jerzy Grotowski i Jerzy Ludwiński, aż po współczesność. Wystawa nie była jednak opowieścią o sztuce Wrocławia, lecz historią tego szczególnego miasta, widzianą przez pryzmat powstającej w nim sztuki.

Wystawa została przygotowana przez Muzeum Współczesne Wrocław w ramach programu Europejskiej Stolicy Kultury Wrocław 2016. Pokaz premierowy miał miejsce w Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki w Warszawie (18.06–13.09.2015). Wystawa podróżowała następnie do: K13 – Centrum Kultury w Koszycach (6.10–15.11.2015); Kunstmuseum Bochum(inne języki) (5.03.16–8.05.2016); Muzeum Sztuki Współczesnej w Zagrzebiu(inne języki) (16.06–15.08.2016) i Ludwig Múzeum – Muzeum Sztuki Współczesnej w Budapeszcie (30.09–27.11.2016)[60].

Stosunki pracy. Z międzynarodowej kolekcji sztuki współczesnej MWW (10.06.2016–27.03.2017)[edytuj | edytuj kod]

"Stosunki pracy", fot. Małgorzata Kujda, 2016

Wystawa powstała dzięki programowi „Narodowe Kolekcje Sztuki Współczesnej” Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz przy wsparciu finansowym Gminy Wrocław. Wystawa była premierową prezentacją zbiorów MWW gromadzącą dzieła artystów z Polski i z zagranicy. „Stosunki pracy” to termin określający relacje pomiędzy pracodawcą a pracownikiem, których dynamika jest zdeterminowana przez te same procesy, które formują globalny rynek: kolonializm, uprzemysłowienie i kapitalizm. Kształtują one także krajobraz polityczny, kierunki migracji, kondycję ciał i umysłów. Społeczno-polityczny profil wystawy nawiązywał do idei Jerzego Ludwińskiego, który w swoim tekście Muzeum Sztuki Aktualnej z 1966 roku zaproponował stworzenie muzeum będącego czułym sejsmografem i katalizatorem zmian w polu sztuki. Pole to widział jako przynależące do otaczającego je świata, w tym przemysłu ciężkiego, który patronował wielu sympozjom i wystawom[61].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – Statut [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2020-11-09].
  2. ↑ a b c Dorota Monkiewicz, Powitanie, „Jednodniówka MWW”, Wrocław, 27 stycznia 2012, s. 2.
  3. ↑ a b c Katarzyna Jagodzińska, Nowe miejsca nowej sztuki w Europie Środkowej, Kraków: Universitas, 2019, s. 281.
  4. ↑ J. Burdziński, Ulica Legnicka – świadek historii Wrocławia, [w:] H. Okólska (red.), Przedmieście Mikołajskie we Wrocławiu, 2011, s. 105-107.
  5. ↑ Muzeum Współczesne Wrocław [online], VisitWroclaw.eu [dostęp 2023-07-20] (pol.).
  6. ↑ a b c d Ł. Wojciechowski. Mieszanka wybuchowa. „Jednodniówka MWW, Wrocław, 27.01.2012”. s. 9. [dostęp 2013-04-17]. 
  7. ↑ Magda Piekarska, Wrocław. Dorota Monkiewicz odprawiona z MWW [online], wroclaw.wyborcza.pl, 19 kwietnia 2016 [dostęp 2020-11-19].
  8. ↑ Magda Piekarska, Miasto pozbywa się Monkiewicz. "Dobra zmiana" w MWW? [online], wroclaw.wyborcza.pl, 20 kwietnia 2016 [dostęp 2020-11-19].
  9. ↑ "Potrzebujemy jej we Wrocławiu!" Petycja w obronie dyrektor Monkiewicz [online], wroclaw.wyborcza.pl, 20 kwietnia 2016 [dostęp 2020-11-19].
  10. ↑ Katarzyna Kaczorowska, Muzeum Współczesne Wrocław ma nowego dyrektora [online], Gazeta Wrocławska, 9 listopada 2016 [dostęp 2020-11-19] (pol.).
  11. ↑ Redakcja, Nie żyje dr Andrzej Jarosz, dyrektor Muzeum Współczesnego Wrocław [online], Wrocław Nasze Miasto, 11 grudnia 2019 [dostęp 2020-11-19] (pol.).
  12. ↑ Piotr Lisowski dyrektorem p.o. Muzeum Współczesnego Wrocław [online], SZUM, 17 stycznia 2020 [dostęp 2020-11-19] (pol.).
  13. ↑ Magdalena Talik, Sylwia Świsłocka-Karwot nową dyrektor Muzeum Współczesnego Wrocław [online], www.wroclaw.pl [dostęp 2021-01-20] (pol.).
  14. ↑ a b Muzeum Współczesne Wrocław, [w:] Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, Przewodnik kolekcjonowania sztuki najnowszej 2, Warszawa 2019, s. 106.
  15. ↑ a b c d e Magda Piekarska, Muzeum widzę ogromne, „Gazeta Wyborcza”, 31 stycznia 2015.
  16. ↑ W stronę apolityczności. Rozmowa z Andrzejem Jaroszem [online], SZUM, 24 lutego 2017 [dostęp 2020-11-19] (pol.).
  17. ↑ Muzeum Wirtualne [online], Muzeum Współczesne Wrocław.
  18. ↑ MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – Wystawa stała — Archiwum Jerzego Ludwińskiego [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2020-12-01].
  19. ↑ Wystawa „Archiwum Jerzego Ludwińskiego”, go.wroclaw.pl [online], Wrocław Go [dostęp 2020-12-01] (pol.).
  20. ↑ a b c d e Bartosz Lis, Publikacja podsumowująca programy społeczne, wykłady i debaty (2011-2013), „Summa” (1), Wrocław: Muzeum Współczesne Wrocław, 2014, s. 9-12.
  21. ↑ Katarzyna Kaczorowska, Muzeum znaczy dzisiaj więcej niż gabloty i źródła, „Gazeta Wrocławska”, 14 listopada 2014.
  22. ↑ Katarzyna Kaczorowska, Tylko u nas ściany szkoły mogą być ze słodyczy, „Gazeta Wrocławska”, 14 listopada 2014.
  23. ↑ MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – Beautiful Tube [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2020-11-10].
  24. ↑ MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – ROZRUSZNIK BEZ BARIER – WARSZTATY INTEGRACYJNE [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2020-11-28].
  25. ↑ MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – Zmysłowy obraz. Integracyjne warsztaty sensualne [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2020-11-28].
  26. ↑ Katarzyna Kaczorowska, Zgłaszajcie do nas swoje pomysły na dyskusje i spotkania. Bo warto rozmawiać., „Gazeta Wrocławska”, 14 listopada 2014.
  27. ↑ MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – ROZMOWY O BRAKU — „BEZ(DO)MNIE” [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2020-11-28].
  28. ↑ MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – „DEVEBERE. AIR, GARBAGE, PEOPLE” [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2020-11-28].
  29. ↑ Redakcja, Sensualny Szczepin: Zwiedź bunkier! [online], Wrocław Nasze Miasto, 16 sierpnia 2013 [dostęp 2020-11-28] (pol.).
  30. ↑ MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – Miasta kobiet na historycznych szlakach [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2020-11-28].
  31. ↑ MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – Rozmowy o braku… gejowskiej historii [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2020-11-28].
  32. ↑ Magdalena Talik, Sylwia Świsłocka-Karwot nową dyrektor Muzeum Współczesnego Wrocław [online], www.wroclaw.pl [dostęp 2021-01-18] (pol.).
  33. ↑ MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – Zespół [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2020-11-10].
  34. ↑ Redakcja, Piotr Lisowski pełniący obowiązki dyrektora Muzeum Współczesnego Wrocław [online], www.wroclaw.pl [dostęp 2020-11-23] (pol.).
  35. ↑ Muzeum Współczesne Wrocław. W Nowy Rok z nowym dyrektorem [online], doba.pl [dostęp 2020-11-23].
  36. ↑ Zmarł dyrektor Muzeum Współczesnego Wrocław. Miał 47 lat [online], www.tuwroclaw.com [dostęp 2020-11-19] (pol.).
  37. ↑ Redakcja, Zmarł dr Andrzej Jarosz, dyrektor Muzeum Współczesnego Wrocław [online], www.wroclaw.pl [dostęp 2020-11-23] (pol.).
  38. ↑ H. Klarnecki, Richard Konwiarz, [w:] Rafał Eysymontt (red.), Leksykon Architektury Wrocławia, Wrocław 2011, s. 990.
  39. ↑ J. Tyszkiewicz, Historia Przedmieścia Mikołajskiego po II wojnie światowej, [w:] H. Okólska (red.), Przedmieście Mikołajskie we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 196-200.
  40. ↑ Agata Saraczyńska, Poezja konkretna w przestrzeni miejskiej. Ścieżki Stanisława Dróżdża zaznaczone we Wrocławiu, „Gazeta Wyborcza, dodatek Co jest grane 24”, 2 września 2016.
  41. ↑ Hans-Jürgen Schwalm, Trwanie doraźności. Gdy czas relatywizuje to, co tymczasowe. Sześćdziesiąt lat Kunsthalle Recklinghausen, „Jednodniówka MWW”, Wrocław, 27 stycznia 2012, s. 6.
  42. ↑ Jens Casper, Dewiacje. Kolecja Borosa w Berlinie, „Jednodniówka MWW”, Wrocław, 27 stycznia 2012.
  43. ↑ Sztuka w bunkrze - Sztuka architektury [online], sztuka-architektury.pl [dostęp 2020-11-03].
  44. ↑ VROA architekci :: projekty [online], vroa.pl [dostęp 2020-11-03].
  45. ↑ a b Przebudowa części ekspozycyjnej i wejściowej oraz iluminacja Muzeum Współczesnego Wrocławia przy pl. Strzegomskim 2 we Wrocławiu, Wrocław: CH+ architekci, październik 2015.
  46. ↑ MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – Café Muzeum [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2017-11-25].
  47. ↑ Dorota Oczak-Stach, Filmy pod gołym niebem. Lato we Wrocławiu, „Gazeta Wyborcza”.
  48. ↑ Mateusz Kokoszkiewicz, Seniorzy z młodymi tańcowali na dachu, „Gazeta Wyborcza Wrocław”, 11 września 2017, s. 5.
  49. ↑ Nagroda roku SARP 2011, ARCH - Magazyn Architektoniczny SARP [online] [dostęp 2020-11-26] (pol.).
  50. ↑ Dorota Monkiewicz, Beautiful Tube, „Jednodniówka MWW”, 2 września 2011, s. 12.
  51. ↑ Czego nie zbudowaliśmy [online], Culture.pl [dostęp 2020-11-19] (pol.).
  52. ↑ Muzeum Współczesne we Wrocławiu [online], Nizio Design International [dostęp 2020-11-19].
  53. ↑ Muzeum Współczesne Wrocław [online], architektura.muratorplus.pl [dostęp 2020-11-19] (pol.).
  54. ↑ Muzeum Współczesne we Wrocławiu - Bryła [online], www.bryla.pl [dostęp 2020-11-19] (pol.).
  55. ↑ Magda Piekarska, Muzeum Współczesne będzie miało nową, stałą siedzibę? [online], wroclaw.wyborcza.pl, 30 sierpnia 2015 [dostęp 2020-11-25].
  56. ↑ Przy ul. Bernardyńskiej powstał zielony skwer Wrocławianek - Środowisko Wrocław [online], www.wroclaw.pl [dostęp 2020-11-25] (pol.).
  57. ↑ Obiekt - MultiMuzeum [online], www.multimuzeum.com [dostęp 2020-12-01].
  58. ↑ MWW – Muzeum Współczesne Wrocław – Publikacje [online], muzeumwspolczesne.pl [dostęp 2020-12-01].
  59. ↑ „Niemcy nie przyszli” w Muzeum Współczesnym Wrocław [online], SZUM, 21 stycznia 2015 [dostęp 2020-12-01] (pol.).
  60. ↑ Dzikie pola. Historia awangardowego Wrocławia [online], www.wroclaw2016.strefakultury.pl [dostęp 2020-12-01] (pol.).
  61. ↑ „Stosunki pracy” w Muzeum Współczesnym Wrocław [online], SZUM, 23 lipca 2016 [dostęp 2020-12-01] (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Piotr Bazylko, Krzysztof Masiewicz, Przewodnik kolekcjonowania sztuki najnowszej 2, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2019
  • Burdziński J., Ulica Legnicka – świadek historii Wrocławia, [w:] Okólska H. (red.), Przedmieście Mikołajskie we Wrocławiu, Wrocław 2011, s. 105– 107
  • Katarzyna Jagodzińska, Nowe miejsca nowej sztuki w Europie Środkowej, Universitas, Kraków 2019
  • Klarnecki H., Richard Konwiarz, [w:] Eysymontt R. (red.), Leksykon Architektury Wrocławia, Wrocław 2011, s. 990
  • Dorota Monkiewicz, Es beggint in Breslau, "Jednodniówka MWW", Wrocław 2 września 2011
  • Magda Piekarska, Monkiewicz: Muzeum widzę ogromne, "Gazeta Wyborcza" 31 stycznia 2015

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Muzea we Wrocławiu
Dawne
Obecne

Herb Wrocławia

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Muzeum_Współczesne_Wrocław&oldid=72998837”