Maria Vetulani de Nisau

Maria Vetulani de Nisau
Maryna
Ilustracja
Maria Vetulani, rok 1918 lub 1919
Data i miejsce urodzenia

27 listopada 1898
Tarnów

Data i miejsce śmierci

2 września 1944
Warszawa

Rodzice

Franciszek Vetulani
Katarzyna Ipohorska-Lenkiewicz

Małżeństwo

Bohdan de Nisau

Dzieci

Witold de Nisau

Odznaczenia
Krzyż Walecznych (od 1941, dwukrotnie)
Odznaka pamiątkowa Polskiej Organizacji Wojskowej
Multimedia w Wikimedia Commons

Maria Vetulani de Nisau[a], pseud. Maryna (ur. 27 listopada 1898 roku w Tarnowie, zm. 2 września 1944 w Warszawie) – polska działaczka niepodległościowa i socjalistyczna, organizatorka ruchu harcerskiego, współzałożycielka pierwszej w Polsce drużyny dla dziewcząt z klasy robotniczej, żołnierka, uczestniczka walk o Lwów (1918–1919) oraz obrony Warszawy (1939), w czasie okupacji hitlerowskiej łączniczka Armii Krajowej i sanitariuszka, w 1944 powstanka warszawska. Ranna w czasie powstania w obronie budynku PWPW, zamordowana przez nazistów podczas likwidacji szpitala przy ul. Długiej.

Życiorys[edytuj | edytuj kod]

Młodość i organizacja ruchu harcerskiego[edytuj | edytuj kod]

Maria Vetulani urodziła się w 1898 roku w Tarnowie. Była córką inżyniera Franciszka Vetulaniego (1856−1921) i Katarzyny z domu Ipohorskiej-Lenkiewicz (1868−1915)[1][2][3]. Miała troje rodzeństwa: brata Stanisława, oraz siostry Zofię i Cecylię. W dzieciństwie mieszkała z rodzicami w Tarnowie, w domu, który wybudował jej ojciec[1]. Była nazywana „Marylką” lub „Malolą”[1].

Około 1904−1905 roku rodzina przeniosła się do Krakowa, a w 1912 do Lwowa, gdzie Maria Vetulani zetknęła się po raz pierwszy z ruchem skautowym[1]. Uczęszczała do szkoły sióstr urszulanek, której władze stwarzały przeszkody dla jej działalności skautowskiej. Udało jej się w końcu uzyskać zgodę dyrekcji na wstąpienie do harcerstwa, stworzyła także możliwości do tego swoim koleżankom[1]. Była opisywana jako dziewczyna o „swobodnej naturze” oraz „przełamująca konwenanse”[1].

W 1914, w związku z wybuchem I wojny światowej, Vetulaniowie przenieśli się do swojego domu letniego w Dolinie Kościeliskiej, a następnie do Zakopanego[1]. Tam Maria Vetulani również wstąpiła do harcerstwa[1]. Równocześnie nawiązała znajomość z taterniczką Zofią Szymańską (później Miłoszewską), która „wywarła decydujący wpływ na jej późniejsze lewicowe przekonania”[1]. W Zakopanem w 1915 w wyniku choroby nowotworowej zmarła jej matka[1]. Ojciec wraz z córkami Marią i Cecylią powrócił do Tarnowa (starsze rodzeństwo studiowało już wtedy w Krakowie), gdzie Maria Vetulani w latach 1916–1918 kontynuowała naukę w Prywatnym Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej, tzw. „Hajderku”[1]. Krąg szkolny, tworzony w znacznej mierze przez dziewczęta pochodzenia żydowskiego, miał wpływ na dalsze kształtowanie się lewicowego światopoglądu Marii Vetulani[1].

W Tarnowie nawiązała kontakt z organizatorką harcerskiego ruchu żeńskiego, Franciszką Czernecką. Jesienią 1916 reaktywowała I Drużynę im. Emilii Plater[1]. Pełniła w niej rolę przybocznej, w rzeczywistości kierując drużyną[1]. Prowadziła zbiórki, zajęcia z gimnastyki oraz pierwszą na terenie Krakowskiej Chorągwi Harcerek kolonię żeńską w Witowicach Dolnych[1]. W 1918 wraz z towarzyszkami z harcerstwa zaangażowała się w demonstracje patriotyczne przeciwko oddaniu przez Niemcy ziemi chełmskiej Ukrainie, oraz w demonstracje przeciwko brakowi żywności, który spowodowała wojna i kryzys ekonomiczny[1]. Podczas protestów poznała młode robotnice z Warsztatów Kolejowych, z którymi wkrótce potem założyła pierwszą w Polsce żeńską, robotniczą drużynę harcerską w składzie dwóch zastępów[1].

Udział w walkach o Lwów i ruchu socjalistycznym[edytuj | edytuj kod]

Maria Vetulani (z lewej) wraz z mężem Bohdanem de Nisau i synem Witoldem, 1924

Po ukończeniu tarnowskiego Gimnazjum im. Orzeszkowej, w 1918 roku rozpoczęła studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wraz z jej wyjazdem do Krakowa, po kilku miesiącach istnienia zawiesiła swoją działalność założona przez nią żeńska drużyna robotnicza[1].

W Krakowie Maria Vetulani w pierwszym miesiącu swych studiów przystąpiła do Polskiej Organizacji Wojskowej[1]. Do organizacji wprowadziła ją Stanisława Czernecka, z którą Maria Vetulani zamieszkiwała wspólnie przu ulicy Czapskich 4[1]. W październiku 1918 roznosiła ulotki nawołujące do rozbrajania żołnierzy austriackich przebywających w mieście, w dniu wyzwolenia wraz ze Stanisławą Czernecką pełniły funkcję kurierek[1].

Na wieść o toczących się walkach o Lwów, bez powiadomienia rodziny udała się na front, ściąwszy uprzednio włosy i założywszy męskie przebranie, jako że kobiety nie były dopuszczane do walki[1][4]. Podawała się za studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego, Mariana Ipohorskiego (pseudonim utworzyła zamieniając swoje prawdziwe imię na jego formę męską „Marian” oraz przybierając nazwisko panieńskie matki)[1][5]. Później służyła w szeregach żeńskiego batalionu obserwacyjnego „Wicek”[6]. Służąc jako radiotelegrafistka awansowała do rangi kaprala[1]. Po kilku miesiącach służby wojskowej, w wyniku przeziębienia otrzymała od lekarza zalecenie urlopu[1]. Wiosną 1919 została formalnie zwolniona z wojska i powróciła na studia[1][3].

W 1921 zmarł jej ojciec. Zmuszona trudną sytuacją materialną, Maria Vetulani podjęła pracę w Instytucie Bakteriologicznym w Krakowie[1]. Poświęcała wiele czasu na opiekę nad chorującą młodszą siostrą, Cecylią[1]. Wstąpiła do Polskiej Partii Socjalistycznej. Zaprzyjaźniła się z Jadwigą Janicką-Wróblewską i jej mężem Józefem Wróblewskim (synem Stanisława Wróblewskiego), członkiem Komunistycznej Partii Polski (KPP). Przez nich poznała lewicowego działacza Bohdana de Nisau, za którego w 1923 wyszła za mąż[1]. Po urodzeniu syna w 1924 zrezygnowała z dalszej nauki na uniwersytecie[1]. Przeprowadziła się najpierw do Królewskiej Huty, gdzie pracował jej mąż, a następnie w 1925 wraz z mężem i synem do Warszawy. Rodzina utrzymywała się ze „skromnej” oraz „niewystarczającej na utrzymanie domu” miesięcznej gaży, jaką Bohdan de Nisau uzyskiwał z działalności w KPP[1].

Przez swoją działalnością polityczną Bohdan de Nisau był inwigilowany przez policję. Dom rodzinny stał się obiektem częstych nocnych rewizji. Po wiecach de Nisau wracał niekiedy z obrażeniami ciała. W pewnym momencie został chwilowo uwięziony[1]. W obawie przed kolejnym aresztowaniem, Bohdan de Nisau zbiegł wiosną 1927 do Związku Radzieckiego. W lecie zażądał przyjazdu rodziny[1].

Maria Vetulani, zachęcona entuzjastycznymi listami pisanymi przez męża z ZSRR, dołączyła do niego wraz z synem, opuszczając kraj dzięki sfałszowanemu paszportowi[3]. Mieszkali w Dzierżyńsku, gdzie Maria Vetulani podjęła pracę i nawiązała szereg przyjaźni[1]. Według słów jej siostry Cecylii, Maria Vetulani miała „pokochać ludzi rosyjskich za ich szczerość, brak wszelkiego fałszu i obłudy”[1].

W 1934 Bohdan de Nisau został aresztowany przez władze sowieckie. Kilka miesięcy później Maria Vetulani dowiedziała się, że jej mąż miał otrzymać wyrok śmierci (w istocie został osadzony na Łubiance)[1]. Zdecydowała o powrocie wraz z synem Witoldem do Polski. Pomocy w staraniach o powrót udzieliły Nadieżda Krupska i Jekatierina Pieszkowa, zaś w Polsce starania o zgodę na jej powrót podjęła Stefania Sempołowska[1]. W kwietniu 1935 Maria Vetulani wysiadła wraz z synem na dworcu w Warszawie. Miała być wówczas już „zupełnie siwą kobietą”[1]. Osiedli w stolicy, gdzie do 1939 roku Maria Vetulani pracowała w Państwowym Instytucie Rozrachunkowym[1].

Działalność w czasie okupacji niemieckiej[edytuj | edytuj kod]

Maria Vetulani de Nisau

Po agresji niemieckiej, we wrześniu 1939 pełniła funkcję kierowniczki obrony przeciwlotniczej w budynku, w którym zamieszkiwała. 24 września 1939 jej mieszkanie przy ulicy Dobrej 13 na Powiślu zostało zniszczone w czasie bombardowania[1]. Na pewien czas pozostała bezdomna. Po ustabilizowaniu się okupacji niemieckiej pozostała w Warszawie. Zamieszkała wraz z synem w opuszczonym przez siostrę Zofię mieszkaniu przy ulicy Świętokrzyskiej 12[1][7].

Pielęgnowała rannych w polskim prowizorycznym lazarecie. Brak środków opatrunkowych, dezynfekcyjnych i leków sprawił, że „jej ręce pokryły się ropnymi ranami”, „mimo to nie zaniechała tej pracy”[1]. Zimą 1939/1940 udzielała w ciągu dnia schronienia żydowskiej aktorce[1]. Później przez pewien czas przechowywała w mieszkaniu dwie kobiety żydowskie[1].

Od początku 1940 podjęła działalność w Związku Walki Zbrojnej jako łączniczka Oddziału IV (Kwatermistrzostwo) Komendy Głównej ZWZ pod pseudonimem Maryna[7], zaś następnie w Szefostwie Służby Uzbrojenia „Leśnictwo” Komedy Głównej. W jej mieszkaniu mieścił się punkt kontaktowy[1].

Od połowy 1943 pracowała jako magazynierka przy stołówce burmistrza niemieckiego stolicy po szesnaście godzin na dobę. Zwolniona „za zbyt chłodną odpowiedź na jego ukłon”[1], pracowała jeszcze w fabryce na Mokotowie. Od lata 1943 przeszła wraz z synem „na wyłączną służbę podziemia”[1]. Równocześnie opiekowała się chorą siostrą Cecylią, przebywającą w sanatorium w Otwocku[1].

W powstaniu warszawskim walczyła w zgrupowaniu „Leśnik”. 23 lub 26 sierpnia została ranna podczas obrony budynku Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych, była leczona w powstańczym Centralnym Szpitalu Chirurgicznym nr 1 przy ulicy Długiej 7. 2 września 1944 roku została, wraz z innymi pacjentami i personelem szpitala, zamordowana przez Niemców. Jej syn Witold (1924−1998) również walczył w powstaniu[8], ranny trafił do niewoli niemieckiej w stalagu XI-A Altengrabow(inne języki)[9][b].

W 1945 roku jej siostra, Cecylia Vetulani, napisała na ścianie szpitala: Kto wie o łączniczce "Marii", lat 45 siwe włosy poparzona potłuczona w twarz i żebra nazwisko Maria de Nisau, przebywającej w tym szpitalu od 24-go sierpnia proszę dać znać C. Vetulani Milanówek Zaduma 6[7].

Odznaczenia[edytuj | edytuj kod]

Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]

14 grudnia 1974 w III Liceum Ogólnokształcącym w Tarnowie odbyła się uroczystość przyjęcia przez szkolną drużynę harcerską za patronkę Marii Vetulani. W uroczystości uczestniczył jej syn Witold de Nisau z córką Kalinką i Adam Vetulani[1][11].

Od 1995 roku imię Marii Vetulani nosi jedna z tarnowskich ulic, w dzielnicy Zbylitowska Góra[2][12].

Rodzina[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Właśc. Maria Romana Vetulani de Nisau.
  2. ↑ Witold de Nisau był inżynierem, współautorem książki Samochody. Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich (1977; wraz z Maciejem Bernhardtem, Sewerynem Orzełowskim i Wiesławem Kozaczewskim). Był konsultantem redakcji czasopisma Młody Technik w zakresie motoryzacji i techniki lotniczej przy udzielaniu odpowiedzi na pytania nadesłane korespondencyjnie przez czytelników oraz czytelniczki[10].
  3. ↑ Wykaz niekompletny.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw Maria Żychowska. Maria Vetulani de Nisau. „Rocznik Tarnowski”, s. 149–151, 1990. Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne; Muzeum Okręgowe w Tarnowie. [zarchiwizowane z adresu]. 
  2. ↑ a b Barbara Sawczyk, Maria Sąsiadowicz, Ewa Stańczyk: Ocalić od zapomnienia... Patroni tarnowskich ulic. T. 2. Tarnów: Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliusza Słowackiego, 2004, s. 104−105. ISBN 83-915445-6-7.
  3. ↑ a b c Janusz Wojtycza. Maria Vetulani de Nisau (1898−1944). „Gazeta Wyborcza Kraków”, s. 8, 22 maja 2003. 
  4. ↑ Agata Żak. Walczyła o wolność Lwowa i Warszawy. „Dziennik Polski − Region tarnowski”, 2 listopada 2012. [zarchiwizowane z adresu]. 
  5. ↑ Stanisław M. Jankowski: Dziewczęta w maciejówkach. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2012, s. 352−354. ISBN 978-83-7436-289-4.
  6. ↑ Semper fidelis. Obrona Lwowa w obrazach współczesnych. Lwów / Warszawa: Straż Mogił Polskich Bohaterów / Oficyna Wydawnicza Volumen, 1930 / 1990., s. 64.
  7. ↑ a b c Powstańcze biogramy − Maria Vetulani de Nisau. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2012-10-23]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
  8. ↑ Witold de Nisau: Wspomnienia z okresu konspiracji. Archiwum Biura Historycznego Wojska Polskiego. Powstanie warszawskie. Relacje. [dostęp 2021-01-12]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  9. ↑ Powstańcze biogramy − Witold de Nisau. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2022-08-23]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  10. ↑ Michał Rogoż: Czasopisma dla dzieci i młodzieży Instytutu Wydawniczego „Nasza Księgarnia” w latach 1945–1989. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, 2009, s. 163, seria: Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Prace Monograficzne nr 530.
  11. ↑ Roman Kucharski. Rodzina Vetulanich i jej związki z Bochnią. „Wiadomości Bocheńskie. Kwartalnik Społeczno-Kulturalny Stowarzyszenia Bochniaków i Miłośników Ziemi Bocheńskiej”. 1 (100), s. 11–14, wiosna 2014. ISSN 1426-1952. [zarchiwizowane z adresu]. 
  12. ↑ Alfabetyczny wykaz ulic miasta Tarnowa. Izba Skarbowa w Krakowie. [dostęp 2019-07-20]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Maria_Vetulani_de_Nisau&oldid=73506766”