Kujawiak (taniec)

Kujawiak – polski taniec ludowy, pochodzący z Kujaw. Wywodzi się z kujawskich obrzędów weselnych. Jest to trójmiarowy taniec ludowy, który charakteryzuje się rytmami mazurowymi. Nazwa tańca pochodzi od nazwy regionu, lecz taniec jest też spotykany w regionach sąsiadujących, np. w Wielkopolsce, ziemi łęczyckiej, sieradzkiej, kaliskiej i na dawnych ziemiach gostyńskich. Kujawiak jest polskim tańcem narodowym, którego nazwa po raz pierwszy pojawiła się w 1827 r. Taniec ten jest typowym przejawem polskiego folkloru tanecznego, który polega na tańcu zbiorowym, wykonywanym wspólnie przez kobiety i mężczyzn^[1].

Na Kujawach tańce kujawskie mają różne nazwy. Jedną z nich jest „kosebka”, która w języku regionalnym oznacza obrót w lewo, zaś taniec określany jako „odibka” oznacza obrót w prawo. Poza tym kujawiaka określa się nazwą „śpiący”, „gładki” lub „owczarek” (w języku regionalnym termin ten oznacza okrągły kształt).

Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]

Kujawiak jest tańcem spokojnym w metrum 3/4, wykonywanym w tempie rubato^[2]. Według klasyfikacji muzykologicznej kujawiak należy do tańców o mazurowych rytmach, do których zalicza się oprócz niego mazurka właściwego i oberka. Kujawiak jest z nich najwolniejszy. Wykonywano go zwykle z przyśpiewkami. Polega na chodzie w rytmie ćwierćnut na lekko ugiętych nogach. Nastrojowa, liryczna melodia nadaje mu zalotny charakter. Kroki taneczne oparte są głównie na łagodnym chodzie i obrotach, jedynie muzyczne akcenty na koniec frazy podkreślane są przez mocniejsze przytupywania. Według tradycji taniec jest tańczony przez te same pary^[3]. Po obwodzie koła tańczą ze sobą para za parą. Tancerka znajduje się po lewej stronie o krok przed partnerem. Tancerze zwracają się do siebie przodem, tancerz chwyta partnerkę oburącz ponad talią, tancerka w tym samym czasie w podobnie chwyta partnera od strony boków. Tancerze od czasu do czasu wznoszą do góry prawą rękę i potrząsają nią wysoko. Co jakiś czas zmieniają ujęcie na otwarte i tańczą w objęciu za plecami (tancerz lewą rękę, tancerka prawą, gdy tancerka znajduje się z lewej strony lub na odwrót). Taniec pozostawia wiele miejsca do improwizacji, inwencji osób tańczących, od których chęci i temperamentu będzie zależało urozmaicanie tańca gestami rąk czy przytupami^[4]. Taniec kujawski składa się w rzeczywistości z trzech tańców, z coraz to szybszym nacechowanym obrotem:

1. chodzony, czyli polski
2. odsibka, ocibka, czyli kujawiak właściwy środek pod względem ruchu pomiędzy a obertasem trzymającym
3. ksebka, czyli mazur.

Jeśli te trzy tańce zostaną po sobie wykonane, to można określić je zbiorową nazwą, tańca okrągłego^[2]. Ze względu na występowanie w różnych miejscach, ulegał modyfikacji, klarowały się też jego różne formy i rodzaje, np. na ziemi łęczyckiej (teren między Nerem a górą Bzurą – teren przejściowy między: Wielkopolską, Mazowszem a Kujawami), nacechowany został mazowieckimi właściwościami (słaba część trójkowego taktu). W tym regionie między rokiem 1940 a 1950 występował taniec o nazwie „dyna”. Był to rodzaj tańca chodzonego, przybierającego pewne ruchliwsze taneczne figury (prawdopodobnie z innych zapożyczonych tańców), który ożywiał się w następstwie jednego lub dwóch skoczniejszych i weselszych tańców. W tej modyfikacji, mężczyzna zaprasza do tańca dwie partnerki, które stawały po swoich bokach. Biorąc obie partnerki za ręce obchodził z nimi pomieszczenie, nieśpiesznie, wręcz ospale, by później stopniowo przyspieszać rytm. Druga para tancerzy robiła to tylko obchodząc pomieszczenie zaczynając od przeciwnej strony. Przy spotkaniu obie trójki zatrzymując się, wyginały i podsuwały się (balansowały) ku sobie, następnie wykonywały figurę młynka (obie kobiety, tak z jednej jak i z drugiej strony), podając sobie wzajem dłonie zakręcały się ze swoim lub z przeciwnej trójki tancerzem w kółko. Taniec ożywiając się coraz bardziej kończył się kujawiakiem^[2].

Podstawowe kroki w kujawiaku to: „równy”, „z dołu”, „z góry”, „trójkrok chodzony” (w jednym takcie wykonuje się trzy kroki taneczne). Figury kujawiaka to: „śpiący”, „od siebie i do siebie" lub „odsibka”, „kolebany” i „4 kierunki wirowania okrągłego”^[2].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Początki kujawiaka[edytuj | edytuj kod]

Dawność grupy tańców mazurowych potwierdza fakt, że najpowszechniejszym metrum w polskiej muzyce ludowej jest rytm na 2/4 i 3/8^[5]. Również pieśni obrzędowe w Polsce są utrzymywane w tym rytmie. Forma charakterologiczna tańców tej grupy, zwanych tańcami wirowymi, pojawiła się wśród ludów słowiańskich późno, a do Polski przeniknęła prawdopodobnie dopiero pod koniec średniowiecza. W tym czasie (XV wiek), dokonał się zasadniczy przełom w choreotechnice europejskiej. Z dawnych tańców o charakterze kołowym i łańcuchowym wyłoniły się tańce parowe, które polegały na podążaniu gromady tanecznej uformowanej: parami za parą początkującą. Formowanie się rytmiki mazurowej z którą bezpośrednio jest związany kujawiak, datuje się na XV i XVI wiek. Kujawiak wraz z oberkiem wyłoniły się z tych rytmów mazurowych w okresie pomiędzy 1750 a 1830 rokiem^[6].

Nazwa kujawiak po raz pierwszy pojawiła się w 1827 roku. Ludowe nazwy tego tańca to „śpiący” i „kolebany”^[2] Termin „kujawiak” na określenie gatunku tanecznego po raz pierwszy wymienił Feliks Jaskólski w utworze Pasterze na Bachorzy czy dziele zatytułowanym Sielanki kujawskie z 1827 roku.

Jedne z pierwszych mazurków Fryderyka Chopina zawierały w sobie elementy charakterystyczne w stylistyce kujawiakowej oraz oddawały idiom taneczny kujawskich tańców. Kujawiakowy charakter ma też zapis nutowy pieśni „O cóżżeś się zadumała”, udokumentowanej przez Kazimierza Wójcickiego w zbiorze Pieśni ludu Białochrobatów, Mazurów i Rusi znad Bugu z 1836 roku^[7]. W swojej twórczości również sięgali do kujawiaka tacy kompozytorzy jak: Ignacy Dobrzyński, Edward Łodwigowski, Kazimierz Łada, Ignacy Komorowski, Wojciech Osmański, Henryk Wieniawski.

Samo odkrycie kujawiaka odbyło się dzięki ziemiaństwu kujawskiemu. Duży wpływ na rozpowszechnienie i utrwalenie w świadomości społecznej wiedzy na temat tego tańca ludowego odegrało opracowanie Mieczysława Miączyńskiego opublikowane w 1845 roku^[8]. Również w twórczości Oskara Kolberga możemy odnaleźć wzmianki na temat kujawiaka, takie jak: własne kompozycje autora, dokumentację muzyczną, opis tańca („zmiana kierunku tańca może być dowolna i nie tyle wpływa na nazwę tańca, ile raczej na sposób tańczenia i zmianę szybkości ruchu”^[1]). Swoje spostrzeżenia na temat kujawiaka Oskar Kolberg przedstawia m.in. w monografii Kujaw, tomie 2.

Rozwój tańca[edytuj | edytuj kod]

Pod koniec lat sześćdziesiątych XIX wieku, po upadku Powstania Styczniowego i zakończeniu żałoby narodowej, nastał czas wyraźnego zainteresowania ludowością, największym skutkiem tego zainteresowania było zaistnienie kujawiaka na salonach^[9]. Ogólna charakterystyka tego tańca pojawiła się w podręczniku z 1879 autorstwa wywodzącego się Kujaw Arkadiusza Kleczewskiego zatytułowanym Tańce salonowe. O kujawiaku również wspominał Karol Mestenhauser w swym podręczniku, ale w tym przypadku kujawiak był opisywany w połączeniu z oberkiem. W tym czasie kujawiak coraz częściej zaczął występować na balach, aczkolwiek wciąż o wiele rzadziej niż mazur czy krakowiak^[10]. Tuż przed wybuchem I wojny światowej kujawiak zaczął znikać z programów „wieczorów tańcujących” i z publikacji.

Całkowicie inaczej przebiegało to na samych Kujawach, gdzie wielu ziemian zapraszało wiejskich muzykantów na dwory. Zaczęto wymyślać coraz to bardziej wymyślne, popisowe sposoby tańczenia. W okresie międzywojennym kujawiak wciąż cieszył się dużą popularnością, co zostało opisane przez Irenę Zabłocką-Bączkowską.

Po II wojnie światowej ukazała się seria publikacji Jadwigii Hryniewskiej (1971 r.), z zakresu kujawiaka w formie narodowej, w której autorka wymieniła: krok podstawowy w obrocie, krok podstawowy w przód, krok kołysany – do siebie i od siebie, krok krzesany z hołubcem, krok akcentowany, krok z akcentem na „dwa”, zakończenie^[11]. Jednocześnie autorka wykazała się ogromną inwencją w zakresie form scenicznych kujawiaka, wprowadzając m.in. falisty krok z półobrotem dla dziewcząt, skok z uderzeniem ręką w udo, podnoszenie dziewcząt, zawijany w głębokim przysiadzie dla chłopców krok podstawowy w tył, krok akcentowany na trzy, krok w półprzysiadzie, półobroty na zmianę to w prawo, to w lewo, krok z dwoma hołubcami, krzesany i dwa hołubce, obrót z uniesieniem w przód nogi zgiętej, obrót z uniesieniem na zmianę prawej i lewej nogi w tył^[12], chód w półprzysiadzie z pięty, dwukrotne uderzenie lewą ręką w lewą nogę, klaskany^[13].

W tym okresie za istotny punkt należy uznać analizę porównawczą kroku podstawowego kujawiaka w wersji narodowej. Zestawienia te uświadamiają nam nie tylko różnice między teoretykami tańca narodowego w podejściu i opisie, ale także różnice w konwencji ruchu tanecznego oraz operowaniu czasem muzycznym (zarówno w zakresie rytmiki, jak i agogiki) między dawnym środowiskiem wiejskim a środowiskiem miejskim.

Najstarsze opracowanie kujawiaka pochodzi z ok. 1830 r. Znane są opracowania m.in. Henryka Wieniawskiego. Muzyka w kujawiaku jest liryczna i nastrojowa, często w tonacji minorowej.

Niektórzy mówią, że melodia tego tańca odzwierciedla kujawski krajobraz – szeroki i spokojny. Ruchy taneczne są wolne, posuwiste, pary spokojnie się obracają i lekko kołyszą^[2].

Czasy najnowsze[edytuj | edytuj kod]

Obecnie kujawiak jest wykonywany głównie przez zespoły folklorystyczne, takie jak:Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca „Mazowsze”, Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk" im. Stanisława Hadyny, Zespół Pieśni i Tańca „Kielce" czy Zespół „Nowa Huta”.

W 2018 roku odbyła się trzynasta edycja Festiwalu Folkloru i Kultury Ziemi Kujawskiej i Mazowieckiej „Od kujawiaka do oberka”. Festiwal odbywa się co roku w Łącku koło Płocka.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Zobacz hasło kujawiak w Wikisłowniku

 Wykaz literatury uzupełniającej: Kujawiak (taniec).

• Kujawiacy
• polskie tańce narodowe

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

• Lekcja kujawiaka na portalu „traditional dance”