Kazimierz Aleksander Pułaski

Kazimierz Aleksander Pułaski
Ilustracja
Herb duchownego
Data i miejsce urodzenia

9 czerwca 1800
Górki-Grubaki

Data i miejsce śmierci

wrzesień 1838
Londyn

Wyznanie

katolicyzm

Kościół

rzymskokatolicki

Inkardynacja

pijarzy

Śluby zakonne

1817

Prezbiterat

14 września 1830

Odznaczenia
Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari

Kazimierz Aleksander[1] Pułaski[2], także Antoni Felicjan[3] Pułaski, Aleksander Pułaski, herbu Ślepowron (ur. 9 czerwca 1800 r. w Górkach-Grubakach, zm. we wrześniu 1838 r. w Londynie) – ksiądz, działacz Towarzystwa Patriotycznego w powstaniu listopadowym, członek radykalnej lewicy powstańczej, publicysta, działacz emigracyjny, karbonariusz.

Młodość[edytuj | edytuj kod]

Urodził się 9 czerwca 1800 r. w Górkach-Grubakach w powiecie węgrowskim, z ojca Aleksandra Pułaskiego i matki Anieli Tchórznickiej[4]. Miał brata Wojciecha Pułaskiego, członka Towarzystwa Rolniczego w Królestwie Polskim[5]. Ukończył szkołę w Węgrowie[6]. W 1816 r. rozpoczął nowicjat w zakonie pijarów w Opolu Lubelskim. Śluby zakonne złożył w roku 1817. Był nauczycielem literatury w Collegium Nobilium pijarów w Warszawie i innych szkołach pijarskich[7]. Z uwagi na dość swobodny tryb życia (słabość do alkoholu i kobiet[8], zaciąganie długów[4]) był kilkakrotnie przenoszony do kolegiów pijarskich w Radomiu, Łukowie (gdzie uczył m.in. późniejszego filozofa i pedagoga, Bronisława Ferdynanda Trentowskiego[9]) i Piotrkowie. Do konwiktu pijarów Warszawie powrócił w roku 1829[4]. Istnieją przypuszczenia, że był zaangażowany w tzw. spisek Smagłowskiego (wiosną 1829 r.), mający na celu wymuszenie na carze Mikołaju I przyłączenie ziem zabranych do Królestwa Polskiego i przestrzeganie konstytucji[10].

14 września 1830 otrzymał w stolicy święcenia kapłańskie[4]. 14 października 1830[11], na rozkaz wielkiego księcia Konstantego, Pułaski został wydalony z Warszawy i ponownie osadzony w Radomiu – powodem tej decyzji wielkiego księcia były patriotyczne kazania Pułaskiego wygłaszane z ambon kościelnych[11][12]. Niewykluczone też, że padł ofiarą prowokatorskiej intrygi gen. Rożnieckiego, na skutek której ks. Pułaskiego podejrzewano o udział w rzekomym antyrosyjskim sprzysiężeniu wśród akademików warszawskich[13]. Wydalenie ks. Pułaskiego doprowadziło do zaburzeń w gimnazjum pijarów w Warszawie.

W powstaniu listopadowym[edytuj | edytuj kod]

Na wieść o wybuchu insurekcji, ksiądz Pułaski wzywał ludność Radomia do akcji zbrojnej. Do Warszawy powrócił w pierwszych dniach grudnia 1830 r. Należał do redakcji gazety Nowa Polska – organu prasowego grupy radykałów stojących w opozycji do dyktatora, gen. Józefa Chłopickiego. Obok Pułaskiego do redakcji należeli m.in. Maurycy Mochnacki, Kamil Mochnacki, Adam Gurowski[14]. Był ponadto redaktorem Kuriera Polskiego[15]. Wygłaszał demokratyczne i rewolucyjne hasła z ambon kościelnych[12]. Jego kazania drukował dziennik Patriota[6]. Szybko pozyskał sobie zaufanie cywilnych uczestników Sprzysiężenia Wysockiego i stał się jedną z czołowych postaci lewicy powstańczej. Jako pierwszy wystąpił z koncepcją podrzucania Rosjanom na polach bitewnych sztandarów z dewizą w języku rosyjskim i polskim – „Za naszą i waszą wolność”[4]. Podkreślał bowiem, jak wielu działaczy lewicy, że powstanie nie jest skierowane przeciwko narodowi rosyjskiemu, lecz przeciwko tyranii carskiej, której także naród rosyjski był ofiarą. Sprzeciwiał się udziałowi Żydów w powstaniu.

Leon Drewnicki w swoich pamiętnikach opisuje incydent z początku stycznia 1831 r., w trakcie którego ks. Pułaski uratował go przed linczem ze strony pijanego tłumu. Zdarzenie miało miejsce w warszawskiej kawiarni „Honoratka” przy ul. Miodowej, gdzie regularnie zbierali się akademicy i byli członkowie rozbitego Towarzystwa Patriotycznego[16].

Po reaktywacji Towarzystwa Patriotycznego w dniu 19 stycznia, ks. Pułaski został jego wiceprezesem (obok trzech innych wiceprezesów – M. Mochnackiego, R. Sołtyka, i K. Bronikowskiego)[17]. W tym okresie Pułaski dzięki swoim śmiałym wystąpieniom i agitacji rewolucyjnej zyskiwał coraz większą popularność wśród mas rzemieślniczych Warszawy[18]. Demaskował m.in. próby ograniczenia wolności prasy, bronił niezależności Towarzystwa od opinii sejmu[18]. Duchowny krytykował ponadto manifest sejmowy z 20 grudnia 1830, zarzucając posłom niezrozumienie intencji ruchu narodowo-wyzwoleńczego. Celem zrywu było bowiem odzyskanie niepodległości i zagrabionych ziem, a nie – jak stwierdzał w manifeście Sejm – uzyskanie gwarancji konstytucyjnych od cara Mikołaja I. Krytykował ponadto zaniechanie przez izbę gruntownych reform społecznych[19] oraz nierealistyczne kalkulacje przywódców powstania, spodziewających się dochowania przez Prusy zasad neutralności i nieingerencji[20] (w ciągu wojny polsko-rosyjskiej Prusy formalnie zachowywały neutralność, jednak w praktyce wspomagały materialnie wojska rosyjskie, jednocześnie odmawiając takiej pomocy Polakom[21]).

Lista członków Towarzystwa Patriotycznego (sierpień 1831); pod numerem 14. widnieje nazwisko księdza Pułaskiego

Był pomysłodawcą słynnej manifestacji ku czci dekabrystów w dniu 25 stycznia 1831 r. Presja manifestacji Towarzystwa Patriotycznego przyczyniła się w znacznym stopniu do uchwalenia przez Sejm w tym samym dniu aktu detronizacji Mikołaja I, dotychczasowego króla Polski[22][23]. W czasie pochodu "klubistów" ks. Pułaski wygłosił płomienne przemówienie na Placu Saskim[18].

13 lutego, Aleksander Pułaski i Ksawery Bronikowski wraz z grupą działaczy Towarzystwa Patriotycznego wyruszyli z Warszawy – jako niezależna od armii jednostka zbrojna – do wojny z Rosjanami. Był wśród nich m.in. poeta i belwederczyk – Seweryn Goszczyński. Do Stoczka przybyli tuż po zakończonej tam bitwie[24]. Chrzest bojowy przeszli w potyczce pod Ryczywołem (19 II)[25]. Pułaski pozostał w armii gen. Józefa Dwernickiego i służył w niej jako kapelan[26]. Jak podawała Nowa Polska (19 II 1831), księża Pułaski i Szynglarski "w duchu religijnym" zachęcali żołnierzy do wytrwałości w "świętey walce". Ks. Pułaski brał udział w bitwie o Kurów (3 III)[27] i w bitwie pod Boremlem (18-19 IV)[4]. Został odznaczony Złotym Krzyżem Virtuti Militari[28].

Po upadku wyprawy Dwernickiego, powrócił do stolicy, gdzie kontynuował działalność w Towarzystwie Patriotycznym[29]. Namawiał bezskutecznie marszałka Sejmu Władysława Tomasza Ostrowskiego, do wstąpienia w struktury Towarzystwa[30]. W sporach wewnątrz organizacji, ks. Pułaski stał na stanowisku potrzeby radykalizacji programu politycznego, jak i metod jego realizacji; w aktach terroru wobec władz upatrywał szansy ocalenia powstania[31]. Dążył ponadto do wciągnięcia gubernatora Warszawy, gen. Jana Krukowieckiego do rozgrywek z wodzem naczelnym, gen. Janem Skrzyneckim[32]. Postulaty Pułaskiego były jednak skutecznie torpedowane przez prezesa Towarzystwa – Joachima Lelewela[30]. Na łamach Nowej Polski opublikował Wspomnienia z korpusu Dwernickiego; działał także jako wiceprezes Towarzystwa Wychowania Dzieci po Poległych Rycerzach[4].

Według części historyków, Pułaski – na wieść o niepowodzeniach militarnych w wojnie z Rosją – domagał się wraz z innymi działaczami lewicowego skrzydła Towarzystwa Patriotycznego obalenia siłą Rządu Narodowego i ustanowienia w jego miejsce „ludowego rządu rewolucyjnego”[33]. Tezie tej zaprzecza jednak historyk Władysław Zajewski, według którego Pułaski jedynie „wyraźnie sugerował” prezesowi rządu, A.J. Czartoryskiemu, podanie się do dymisji[34].

Wraz z kapelanem studentów warszawskich, Ignacym Szynglarskim, planował zamach na życie na kanonika warszawskiego – Pawła Straszyńskiego. Powodem miała być odmowa złożenia przez kanonika przysięgi wierności Rządowi Narodowemu. Poinformowany o niebezpieczeństwie Straszyński ukrywał się aż do końca powstania[35].

Pułaski należał do zdecydowanych przeciwników gen. Jana Skrzyneckiego, jako wodza naczelnego powstania[4]. Przeprowadzał agitację polityczną wśród członków Gwardii Narodowej[26]. W pierwszej połowie sierpnia 1831 r. występował w obronie Tadeusza Krępowieckiego, radykalnego działacza lewicowego, oskarżonego o „burzenie spokojności publicznej”[36].

15 sierpnia brał udział w delegacji Towarzystwa Patriotycznego do Rządu Narodowego. Członkowie delegacji, z ks. Pułaskim na czele, wtargnęli do Pałacu Namiestnikowskiego, zakłócili przebieg obrad rządu i zażądali ukarania winnych niepowodzeń militarnych (w tym przede wszystkim gen. Skrzyneckiego) oraz szpiegów i osób podejrzewanych o zdradę. Interwencja rządu, próby załagodzenia i rozładowania napiętej atmosfery w stolicy nie powiodły się. Zrewoltowany tłum bez większych przeszkód i przy biernej postawie Gwardii Narodowej i Straży Bezpieczeństwa wdarł się do więzień, wywlókł stamtąd na ulice kilkudziesięciu aresztantów i dokonał samosądu. Łącznie podczas rebelii sierpniowej życie straciły 34 osoby[37] (większość została powieszona na latarniach ulicznych) – zginęli wówczas  m.in. gen. Antoni Jankowski, gen. Józef Hurtig, gen. Ludwik Bukowski, gen. Antoni Sałacki, Henryk Mackrott jr, Józef Mateusz Birnbau.

W krwawych rozruchach 15 sierpnia 1831 r. Pułaski odgrywał dwuznaczną rolę – z jednej strony, obarczano go odpowiedzialnością za podżeganie ludu warszawskiego do bezpardonowej rozprawy z osobami podejrzewanymi o szpiegostwo lub zdradę[28], z drugiej zaś – w najgorętszych chwilach nocy sierpniowej Pułaski bronił „legalizmu konstytucyjnego”[12] i działał na rzecz uspokojenia tłumów[4]. W ocenie arystokracji oraz części generalicji (Krukowiecki, Dembiński[38]), Pułaski był mimo wszystko kojarzony jednoznacznie z żądnym krwi radykałem („potwór ludzkości zapieniony i wściekły”[28][39]). Jan Czyński odnotował w swoich pamiętnikach[8] fragment charakterystycznej rozmowy z ks. Pułaskim, odbytej w dramatycznych chwilach nocy 15 sierpnia:

Kiedy Pułaskiemu i mnie doniesiono, że przy zamku wieszają:

- Spieszmy – zawołałem – aby kogo niewinnego nie stracono.

- Spieszmy – odpowiedział Pułaski – aby kogo winnego nie pominięto.

W podobnym tonie opisywał postać ks. Pułaskiego generał rosyjski – Denis Dawydow[40]:

Niejaki ksiądz Puławski, chodząc w pełnej szacie liturgicznej i z krzyżem w ręku, błagał lud o wybicie wszystkich rosyjskich jeńców i Żydów.

W „noc sierpniową” Pułaski podżegał także do powieszenia Maurycego Mochnackiego, do którego żywił osobiste urazy. Zamierzenia swego Pułaski nie zdołał zrealizować, jednak siepacze księdza splądrowali dom rodziny Mochnackich przy ul. Długiej[8]. Gen. Krukowiecki obarczał Pułaskiego (a także Jana Czyńskiego) winą za masakrę sierpniową; w listach do żony obu określał mianem „potworów”[41]. Trzy dni po tych wypadkach, rozkazał aresztować Pułaskiego, jednak wkrótce (22 sierpnia) pod naciskiem opinii publicznej[42] i wobec braku obciążających dowodów[28] ksiądz odzyskał wolność. Pułaski przejął papiery Towarzystwa Patriotycznego, gdy zostało ono rozwiązane przez gen. Krukowieckiego[43].

7 września, podczas walk o Warszawę, Pułaski wraz z towarzyszami, dawnymi „klubistami”, bezskutecznie wzywał ludność do obrony miasta[44].

Był jednym z sygnatariuszy podpisanej w dniu 15 września 1831 w Zakroczymiu odezwy do narodów Europy zachodniej, wzywającej do udzielenia gościny i otoczenia opieką żołnierzy polskich po upadku powstania listopadowego[45].

Na emigracji[edytuj | edytuj kod]

We Francji[edytuj | edytuj kod]

Po upadku Warszawy Pułaski opuścił Królestwo Polskie i udał się przez Prusy (z dokumentami na nazwisko Aleksandrowicz[46]) do Francji[47]. Do Paryża przybył w styczniu lub w lutym 1832 r. – posługiwał się paszportem na nazwisko Valentin Grahus[4]. W stolicy francuskiej nawiązał kontakty z lokalnymi działaczami węglarskimi i republikańskimi[48]. Działał początkowo w tzw. Ogóle Paryskim[49], Komitecie Narodowym Polskim Joachima Lelewela[50] (gdzie był członkiem deputacji badającej działalność komitetu[51]), a następnie – po nieudanej próbie rozwiązania KNP[48] – powołał do życia Towarzystwo Demokratyczne Polskie[4]. Obok niego, podpisy pod aktem założycielskim złożyli w dniu 17 marca 1832 r. Tadeusz Krępowiecki, Jan Nepomucen Janowski, Adam Gurowski oraz Ignacy Płużański. Na skutek niesnasek i nieporozumień wewnątrz Towarzystwa został usunięty z organizacji w dniu 13 listopada 1832. W Paryżu pozostawał pod nadzorem policji, uważany był za „niebezpiecznego demagoga”[4].

Wstąpił do paryskiej loży karbonarskiej „Trójcy Niepodzielnej” (Trinité Indivisible), w której pełnił rolę „Pierwszego Dozorcy”, oraz do polskiej loży Namiot Sekwany[4][52]. W tym samym roku, chcąc skoncentrować się na działalności politycznej, opuścił stan duchowny[53] (aczkolwiek do końca życia w korespondencji podpisywał się jako ksiądz[54]). Uczestniczył w przygotowaniach wyprawy partyzanckiej Zaliwskiego do Królestwa Polskiego[55]. Działał w opozycji do grupy emigrantów skupionych wokół gen. Dwernickiego, czego wyrazem były m.in. krytyczne artykuły publikowane na łamach La Tribune[56][57]. Liczny udział ochotników z awiniońskiego zakładu emigracji polskiej w wyprawie Zaliwskiego spowodował przeniesienie przez władze francuskie części emigrantów z tego zakładu do Bergerac – odtąd miejscowość nad Dordogne stała się dla Pułaskiego i Krępowieckiego "bastionem ludowej demokracji"[58]. W lipcu 1833 r. został aresztowany pod zarzutem udziału w organizacji karbonarskiej[59] (wg innych źródeł – pod zarzutem niespłacania długów[4]), a następnie osadzony w paryskim więzieniu Sainte-Pelagie. Bezpośrednim pretekstem do aresztowania Pułaskiego było demonstracyjne przemówienie na cześć Kacpra Dziewickiego, poległego w trakcie wyprawy Zaliwskiego[58]. W więzieniu ogłosił, wraz ze Stanisławem Worcellem i masonem Boissaye broszurę Les Francs-Maçons détenues á tous leurs frères, następnie z samym Worcellem odezwę Aux refugiés polonais – de prisons de St. Pélagie, w której usiłował oczyścić się z winy prowokowania represji urzędowych na tajne związki masońskie francuskie i polskie[58].

Po kilku tygodniach Pułaski został zwolniony z aresztu, jednak z nakazem opuszczenia Francji.

W Belgii[edytuj | edytuj kod]

Wraz ze Stanisławem Worcellem udał się w lipcu 1833 do Brukseli, gdzie kontynuował działalność polityczną w duchu rewolucyjnym[60]. Jego zamiarem było zorganizowanie naczelnej władzy tułactwa polskiego w Belgii[61]. Przyjazd Pułaskiego i Worcella do Brukseli przyczynił się do ożywienia życia politycznego emigracji polskiej, a to z kolei skłoniło Joachima Lelewela do przeprowadzki do belgijskiej stolicy[62]. Z inicjatywy Pułaskiego, w styczniu 1834 r. (lub w grudniu 1833[63]) powołano do życia tzw. Ogół Brukselski, który w założeniu miał stanowić reprezentację wszystkich Polaków w Belgii. W Brukseli został współredaktorem rewolucyjno-demokratycznego pisma La Voix du Peuple. Dzięki intensywnym staraniom Pułaskiego oraz Joachima Lelewela, La Voix du Peuple już w listopadzie 1833 r. stał się organem propagującym przede wszystkim „demokratyczne interesy polskie”[64]. Radykalne, rewolucyjne, antymonarchiczne[65] i demokratyczne hasła głoszone na łamach La Voix du Peuple spotykały się z gwałtowną reakcją stronnictwa klerykalnego w Belgii, które po przejęciu władzy w kwietniu 1834 r. doprowadziło do zamknięcia pisma oraz wydalenia Pułaskiego (i Worcella) z Belgii do Anglii[64]. Odtąd wiodącą rolę w Ogóle Brukselskim odgrywał Tadeusz Krępowiecki[66].

Pułaski organizował ponadto w Brukseli uroczysty pogrzeb emigranta polskiego – Jana Sylwestra Czerkiewskiego (1833 r.). Pogrzeb ten, na którym mowę pożegnalną wygłosił m.in. Worcell, był jedną z pierwszych manifestacji emigrantów polskich w Belgii o demokratyczno-republikańskim wydźwięku politycznym[67][68].

W Anglii[edytuj | edytuj kod]

Po przybyciu do Anglii w kwietniu 1834 r. Pułaski wstąpił do Ogółu Londyńskiego – stowarzyszenia zrzeszającego Polaków o przekonaniach republikańsko-demokratycznych, oraz dążącego do zawiązania bliskich stosunków z angielskimi radykałami i organizacjami robotniczymi[69]. Ponadto utworzył (wraz ze Stanisławem Worcellem) Towarzystwo Wzajemnego Oświecenia[4] oraz lożę masońską o zabarwieniu karbonarskim[69], wraz z jej odnogą o nazwie „Klub Postępu”. Wkrótce (29 VIII[70]) w strukturach Ogółu Londyńskiego nastąpił rozłam na tle ideologicznym, w wyniku którego Pułaski, Krępowiecki i Worcell powołali do życia nową jednostkę  – Gminę Londyn[71]. Nie rozwinęła ona jednak szerszej działalności, gdyż wkrótce upadła, a jej czołowi przywódcy, z Aleksandrem Pułaskim, przenieśli się do St. Helier na wyspie Jersey. Współdziałał w utworzeniu Gromady Grudziąż w Portsmouth[4]. Poglądy polityczne Aleksandra Pułaskiego ulegały w tym czasie dalszej radykalizacji – obok programu egalitaryzmu i międzynarodowego rewolucjonizmu pojawiały się coraz wyraźniej w koncepcjach ekspijara elementy ideologii w duchu utopijno-komunistycznym[72].

Pod koniec sierpnia 1835 roku, po kolejnych utarczkach – tym razem z zaprzyjaźnionymi dotąd Worcellem i Krępowieckim –  powrócił do Londynu. W angielskiej stolicy zbliżył się do centrowej grupy J.B. Ostrowskiego[73]. W ostatnich latach życia (1837-1838) popadł w skrajną nędzę[4], od czerwca 1838 pobierał zasiłek rządowy[74].

Śmierć[edytuj | edytuj kod]

Bethlam Royal Hospital w Londynie – prawdopodobne miejsce śmierci ks. Aleksandra Pułaskiego

Nie są potwierdzone okoliczności jego śmierci. Według jednej z wersji, zmarł we wrześniu 1838 r. w wyniku pobicia w ciemnej uliczce w Londynie[4]; według innej – zmarł w szpitalu dla obłąkanych Bethlam Royal Hospital[4][75].

W kulturze[edytuj | edytuj kod]

Postać Aleksandra Pułaskiego pojawia się w fabularyzowanym filmie dokumentalnym Powstanie Listopadowe. 1830–1831 (1980, reż. L. Smolińska). W jednej ze scen Aleksander Pułaski stoi na czele delegacji Towarzystwa Patriotycznego, która w dniu 15 sierpnia 1831 r. wtargnęła do Pałacu Namiestnikowskiego i zakłóciła obrady rządu. W postać księdza wcielił się aktor Krzysztof Kumor[76].

Według tradycji, wiersz Adama Mickiewicza Komar, niewielkie licho… miał być satyrą na Aleksandra Pułaskiego, napisaną w odpowiedzi na ataki Towarzystwa Demokratycznego na poetę[77][78]. Postać Pułaskiego pojawia się także w wierszu Do Franciszka Grzymały oraz w wierszu Na kłótnie hr. Gurowskiego z ks. Puławskim, w którym Mickiewicz zakpił z konfliktu pomiędzy obu współzałożycielami TDP[79].

Aleksander Pułaski jest jednym z bohaterów opowiadania Leona Przemskiego – Szary Jakobin (1951), którego akcja rozgrywa się w Warszawie od stycznia do września 1831 r. Ksiądz Pułaski jest tam ukazany m.in. jako agitator Towarzystwa Patriotycznego.

Ksiądz Pułaski pojawia się również, jako Puławski, w powieści Tadeusza Hołuja – Królestwo bez ziemi (1968), opisującej losy żołnierzy 4. pułku piechoty liniowej w latach 1819-1831 oraz na emigracji (do roku 1838).

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Aleksander to imię zakonne Pułaskiego; Kazimierz to imię przybrane (Maria Dernałowicz – „Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Czerwiec 1834 – październik 1840”, s. 685, Warszawa 1996.
  2. ↑ W historiografii pojawia się wielokrotnie także forma nazwiska Puławski. W pamiętnikach z epoki umyślnie stosowano niepoprawną formę Puławski – dla wyraźnego odróżnienia tej postaci od bohatera narodowego i konfederata barskiego, Kazimierza Pułaskiego. Sam Pułaski używał niekiedy podpisu Puławski. Funkcjonuje również wersja, według której zmiany nazwiska dokonał sam Pułaski – miał on jakoby umyślnie opuścić literkę "w" i przybrać imię Kazimierz dla "upodobnienia się" do postaci bohatera konfederacji barskiej (E. Jabłońska-Deptuła – "Przystosowanie i opór").
  3. ↑ Antoni Felicjan to właściwe imiona, nadane Pułaskiemu w czasie chrztu (http://powstanielistopadowe.com/spoleczenstwo_wobec_powstania_w_kraju_i_odzew_za_granica/1)
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Marek Jerzy Minakowski, Antoni Felicjan Kazimierz Pułaski h. Ślepowron [online], Sejm-Wielki.pl [dostęp 2017-09-24].
  5. ↑ l, Strona Internetowa MYSZKOWSCY [online], myszkowscy.pl [dostęp 2017-09-24].
  6. ↑ a b wsiepolskie.pl | wieś Górki Grubaki, Mieszkańcy, wybitne postacie [online], www.gorki-grubaki.07-120.wsiepolskie.pl [dostęp 2017-09-24] (pol.).
  7. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, 1966, s. 491.
  8. ↑ a b c Dionizy Sidorski, Szalony jasnowidz, czyli rzecz o Maurycym Mochnackim, 1978, s. 235.
  9. ↑ https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1913-t12-n1_4/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1913-t12-n1_4-s282-299/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1913-t12-n1_4-s282-299.pdf
  10. ↑ Ewa Jabłońska-Deptuła, Przystosowanie i opór, Warszawa 1983, s. 165.
  11. ↑ a b Wacław Tokarz, Sprzysiężenie Wysockiego i noc listopadowa, 1980, s. 105.
  12. ↑ a b c Władysław Zajewski, Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym 1830–1831, Gdańsk 1967, s. 191.
  13. ↑ Drogi radykalizmu społecznego ks. Aleksandra Puławskiego, [w:] Marian Tyrowicz, Z dziejów polskich ruchów społecznych w XIX wieku, Warszawa 1965, s. 37.
  14. ↑ Dyktatura generała Józefa Chłopickiego, [w:] Powstanie Listopadowe 1830–1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania, Warszawa: PWN, 1980, s. 84.
  15. ↑ Władysław Zajewski, Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym 1830–1831., Gdańsk 1967, s. 58.
  16. ↑ Leon Drewnicki, Za moich czasów, Warszawa 1971, s. 225.
  17. ↑ Władysław Zajewski, Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym 1830–1831, Gdańsk 1967, s. 89.
  18. ↑ a b c Drogi radykalizmu społecznego ks. Aleksandra Pułaskiego, [w:] Marian Tyrowicz, Z dziejów polskich ruchów społecznych w XIX wieku, Warszawa 1965, s. 38.
  19. ↑ Władysław Zajewski, Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym 1830–1831, Gdańsk 1967, s. 75.
  20. ↑ Henryk Kocój, Niemcy a powstanie listopadowe, Warszawa 1970, s. 39.
  21. ↑ Henryk Kocój, Prusy wobec powstania listopadowego, Warszawa: PWN, 1980.
  22. ↑ Tadeusz Łepkowski, Warszawa w powstaniu listopadowym, Warszawa 1965, s. 118.
  23. ↑ Rola tradycji związków polsko-rosyjskich w latach dwudziestych XIX w. w powstaniu 1830–1831 r., [w:] Powstanie Listopadowe 1830–1831. Geneza, uwarunkowania, bilans, porównania., 1983, s. 152.
  24. ↑ Danuta Sosnowska, Seweryn Goszczyński, Wrocław 2000, s. 67.
  25. ↑ Janina Rosnowska, Goszczyński, Warszawa 1977, s. 173.
  26. ↑ a b Antoni Ostrowski, Pamiętnik z czasów powstania listopadowego, Warszawa 1961, s. 300.
  27. ↑ Walenty Zwierkowski, Rys powstania, walki i działań Polaków 1830–1831, Warszawa202 1973.
  28. ↑ a b c d Marian Brandys, Koniec świata szwoleżerów. Nieboska komedia.
  29. ↑ Janina Rosnowska, Goszczyński, Warszawa 1977, s. 184.
  30. ↑ a b Władysław Zajewski, Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym 1830–1831, Gdańsk 1967, s. 146.
  31. ↑ Edmund Oppman, Warszawskie „Towarzystwo Patriotyczne” 1830–1831, Warszawa 1937, s. 91.
  32. ↑ Drogi radykalizmu społecznego ks. Aleksandra Puławskiego, [w:] Marian Tyrowicz, Z dziejów polskich ruchów społecznych w XIX wieku, Warszawa 1965, s. 39.
  33. ↑ Warszawska rebelia sierpniowa 1831 r., [w:] Powstanie listopadowe 1830–1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania, Warszawa 1980, s. 291.
  34. ↑ Władysław Zajewski, Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym 1830–1831, Gdańsk 1967, s. 191, 196.
  35. ↑ l, Paweł Straszyński [online], ipsb.nina.gov.pl [dostęp 2018-09-21] (pol.).
  36. ↑ Witold Łukaszewicz, Tadeusz Krępowiecki. Żołnierz rewolucjonista, Warszawa 1954, s. 27.
  37. ↑ Walenty Zwierkowski, Rys powstania, walki i działań Polaków 1830–1831, Warszawa431 1973.
  38. ↑ Jan Czyński, Dzień piętnasty sierpnia i sąd na członków Towarzystwa Patriotycznego, Warszawa 1831, s. 34.
  39. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 259, 260.
  40. ↑ Andrzej Nieuważny, Powstanie w oczach Rosjanina, „Mówią Wieki”, listopad 2011, s. 65.
  41. ↑ Zmierzch i agonia powstania listopadowego (17 sierpnia 1831 – 21 października 1831 r.), [w:] Powstanie Listopadowe 1830–1831. Dzieje wewnętrzne. Militaria. Europa wobec powstania, Warszawa 1980, s. 327.
  42. ↑ Witold Łukaszewicz, Tadeusz Krępowiecki. Żołnierz rewolucjonista, Warszawa 1954, s. 157.
  43. ↑ Drogi radykalizmu społecznego ks. Aleksandra Puławskiego, [w:] Marian Tyrowicz, Z dziejów polskich ruchów społecznych w XIX wieku, Warszawa 1965, s. 40.
  44. ↑ Edmund Oppman, Warszawskie „Towarzystwo Patriotyczne” 1830–1831, Warszawa 1937, s. 148.
  45. ↑ Piotr Roguski, Słodkie imię wolności... Przejście Polaków przez Niemcy po upadku powstania listopadowego, Warszawa 2011, s. 60.
  46. ↑ Piotr Roguski, Słodkie imię wolności... Przejście Polaków przez Niemcy po upadku powstania listopadowego, Warszawa 2011, s. 63.
  47. ↑ Społeczeństwo polskie i próby wznowienia walki zbrojnej w 1833 roku, Wrocław 1984, s. 236.
  48. ↑ a b Drogi radykalizmu społecznego ks. Aleksandra Puławskiego, [w:] Marian Tyrowicz, Z dziejów polskich ruchów społecznych w XIX wieku, Warszawa 1965, s. 41.
  49. ↑ Henryk Żaliński, Towarzystwo Demokratyczne Polskie o władzach powstańczych, Warszawa 1976, s. 11.
  50. ↑ Walenty Zwierkowski, Rys powstania, walki i działań Polaków 1830–1831, Warszawa 1973.
  51. ↑ Bogusław Cygler, Działalność polityczno-społeczna Joachima Lelewela na emigracji w latach 1831-1861, 1969, s. 52.
  52. ↑ Witold Łukaszewicz, Tadeusz Krępowiecki. Żołnierz rewolucjonista, Warszawa 1954, s. 47.
  53. ↑ Józef Grzywaczewski, Krzysztof Tyliszczak, Leszek Wątróbski, Eugeniusz Sakowicz Biuletyn polonijny. Collectanea Theologica 83/1, – PDF [online], docplayer.pl [dostęp 2017-09-24].
  54. ↑ Jerzy Kuzicki, Duchowieństwo Wielkiej Emigracji na Wyspach Brytyjskich (1831-1863), „Studia Polonijne”, 32, Lublin 2011, s. 18.
  55. ↑ Społeczeństwo polskie i próby wznowienia walki zbrojnej w 1833 roku, Wrocław 1984, s. 341.
  56. ↑ Witold Łukaszewicz, Tadeusz Krępowiecki. Żołnierz rewolucjonista, Warszawa 1954, s. 75.
  57. ↑ Maria Dernałowicz, Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Marzec 1832-czerwiec 1834, Warszawa 1966, s. 221.
  58. ↑ a b c Drogi radykalizmu społecznego ks. Aleksandra Puławskiego, [w:] Marian Tyrowicz, Z dziejów polskich ruchów społecznych w XIX wieku, Warszawa 1965, s. 42.
  59. ↑ Witold Łukaszewicz, Tadeusz Krępowiecki. Żołnierz rewolucjonista, Warszawa 1954, s. 76.
  60. ↑ Witold Łukaszewicz, Tadeusz Krępowiecki. Żołnierz rewolucjonista, Warszawa 1954, s. 77.
  61. ↑ Witold Łukaszewicz, Tadeusz Krępowiecki. Żołnierz rewolucjonista, 1954, s. 88.
  62. ↑ Bogusław Cygler, Działalność polityczno-społeczna Joachima Lelewela na emigracji w latach 1831-1861, 1969, s. 106.
  63. ↑ Bogusław Cygler, Działalność polityczno-społeczna Joachima Lelewela na emigracji w latach 1831-1861, 1969, s. 112.
  64. ↑ a b Witold Łukaszewicz, Tadeusz Krępowiecki. Żołnierz rewolucjonista, Warszawa 1954, s. 89.
  65. ↑ Drogi radykalizmu społecznego ks. Aleksandra Puławskiego, [w:] Marian Tyrowicz, Z dziejów polskich ruchów społecznych w XIX wieku, Warszawa 1965, s. 43.
  66. ↑ Bogusław Cygler, Działalność polityczno-społeczna Joachima Lelewela na emigracji w latach 1831-1861, 1969, s. 118.
  67. ↑ Bogusław Cygler, Działalność polityczno-społeczna Joachima Lelewela na emigracji w latach 1831-1861, 1969, s. 107.
  68. ↑ B. Cygler wymienia prawdopodobnie błędne nazwisko "Czachurski" (por. W. Łukaszewicz – "Tadeusz Krępowiecki", 1954, s. 88 oraz R. Bielecki – "Słownik oficerów powstania listopadowego", 1995, t. I, s. 331).
  69. ↑ a b Witold Łukaszewicz, Tadeusz Krępowiecki. Żołnierz rewolucjonista, Warszawa 1954, s. 94.
  70. ↑ Józef Święcicki, Pamiętnik ostatniego dowódcy pułku 4 piechoty liniowej, Warszawa 1982, s. 19.
  71. ↑ Bogusław Cygler, Pułkownik Ludwik Oborski, szermierz wolności (1789-1873), Gdańsk 1976, s. 93.
  72. ↑ Drogi radykalizmu społecznego ks. Aleksandra Puławskiego, [w:] Marian Tyrowicz, Z dziejów polskich ruchów społecznych w XIX wieku, Warszawa 1965, s. 44.
  73. ↑ Peter Brock, Z dziejów Wielkiej Emigracji w Anglii, Warszawa 1958, s. 61.
  74. ↑ Jerzy Kuzicki, Duchowieństwo Wielkiej Emigracji na Wyspach Brytyjskich (1831-1863), „Studia Polonijne”, 32, Lublin 2011, s. 16.
  75. ↑ Jan Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831 r. i pierwszych lat emigracji, Kraków 1966, s. 437.
  76. ↑ FilmPolski.pl, „FilmPolski” [dostęp 2017-09-24] (pol.).
  77. ↑ Maria Dernałowicz, Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Marzec 1832-czerwiec 1834, Warszawa 1966, s. 142.
  78. ↑ Zbigniew Sudolski, Mickiewicz, Warszawa 1995, s. 372.
  79. ↑ Henryk Głębocki, "Diabeł Asmodeusz" w niebieskich binoklach i kraj przyszłości, Kraków 2012, s. 240.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kazimierz_Aleksander_Pułaski&oldid=72620760”