Karol Olszewski
 | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| profesor nauk fizycznych i chemicznych | |
| Specjalność: kriogenika | |
| Profesura | |
| Uczelnia | |
| Odznaczenia | |
  | |
Karol Stanisław Olszewski (ur. 29 stycznia 1846 w Broniszowie Tarnowskim, zm. 24 marca 1915 w Krakowie) – polski fizyk i chemik, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, pionier kriogeniki, wraz z Zygmuntem Wróblewskim współautor skroplenia powietrza, tlenu, azotu i tlenku węgla, a także wyznaczenia wartości krytycznych tych gazów oraz wielu innych[1]. Wynalazca kaskadowej metody skraplania gazów.
Życie i badania[edytuj | edytuj kod]
Był synem Jana (ziemianina, zabitego wkrótce po narodzinach Karola podczas rzezi galicyjskiej) i Anny ze Zwolińskich[2]. Absolwent I C.K. Gimnazjum w Tarnowie. Studiował chemię i fizykę na Uniwersytecie Jagiellońskim (1866–1872), później kształcił się w Heidelbergu. Po powrocie do Krakowa został docentem, od 1876 był profesorem; kierował Katedrą Chemii Ogólnej, następnie Katedrą Chemii Nieorganicznej. Od 1888 był członkiem korespondentem, od 1896 członkiem rzeczywistym Akademii Umiejętności w Krakowie. Był także członkiem czeskiej Akademii Umiejętności w Pradze, członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Przyrodniczego im. Mikołaja Kopernika oraz członkiem innych stowarzyszeń naukowych polskich i zagranicznych. Otrzymał tytuł c. k. radcy dworu.
Wraz z Zygmuntem Wróblewskim dokonał 5 kwietnia 1883 (według innych źródeł 29 marca) pierwszego na świecie skroplenia tlenu, zaś 13 kwietnia 1883 azotu. Później obaj uczeni zestalili także dwutlenek węgla i metanol. Użyli do tego celu kaskadowej metody skraplania gazów pod zmniejszonym ciśnieniem, w której kolejne skroplone i wrzące gazy obniżały temperaturę dla kolejnych skropleń w niższych temperaturach. W 1895 skroplił i zestalił argon. Dzięki badaniom obu uczonych Kraków był w owym czasie jednym z niewielu ośrodków europejskich, w których osiągano temperatury poniżej –100 stopni[3]. Początkowo osiągali oni temperaturę –105 stopni Celsjusza, a po udoskonaleniu aparatury zwiększyli zakres uzyskiwanych temperatur do –160 stopni[4][1].
Karol Olszewski był pierwszą osobą w Polsce, które wykonała zdjęcie rentgenowskie. Odkrycie „promieni X” przez Wilhelma Röntgena było szeroko komentowane w prasie codziennej. Wiedeński dziennik „Die Presse” opisał je 5 stycznia 1896 i była to pierwsza informacja na ten temat, która dotarła do Krakowa. Na podstawie doniesień prasowych Olszewski wraz ze swoimi asystentami, Tadeuszem Estreicherem i Edwardem Drozdowskim, skonstruował w Zakładzie Chemicznym UJ własny, prymitywny generator promieni rentgenowskich i w dniach 8–20 stycznia przeprowadził szereg eksperymentów, uzyskując zdjęcia różnych przedmiotów. Pierwszym obrazem o dobrej jakości było zdjęcie mosiężnej jaszczurki; udało się też wykonać zdjęcie dłoni T. Estreichera. Wkrótce potem, w lutym 1896 r. Olszewski wykonał pierwsze w Polsce zdjęcie rentgenowskie do celów medycznych – na prośbę prof. Alfreda Obalińskiego, krakowskiego chirurga, uzyskał obraz uszkodzonego stawu łokciowego, co pozwoliło lekarzowi na postawienie prawidłowej diagnozy[5][6][7].
Zmarł 24 marca 1915 w Krakowie[8]. Uroczystości żałobne odbyły się 27 marca w gmachu „Collegium Chemicum” z udziałem władz miasta i UJ. Został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie[9] (pas 9, rząd płn.)[10]. 19 października 2018 jego prochy zostały przeniesione do Panteonu Narodowego w Krakowie w kościele św. Piotra i Pawła[11].
Opinie[edytuj | edytuj kod]
Był zgłaszany do Nagrody Nobla z fizyki[12]. Na XXXV. Zjeździe Fizyków Polskich w Białymstoku prof. Andrzej Kajetan Wróblewski (Instytut Fizyki Doświadczalnej UW) przedstawił referat nt. „Fizyka w Polsce wczoraj, dziś i jutro” – krótką charakterystykę fizyki w Polsce XX w. Zaprezentował wskaźniki bibliometryczne, liczby dotyczące stopni i tytułów naukowych oraz liczby studentów fizyki. W podsumowaniu ocenił wkład Polaków do światowej fizyki XX w., wyodrębniając przede wszystkim – poza Marią Skłodowską-Curie – czterech fizyków, którzy dokonali odkryć na miarę Nagrody Nobla: Mariana Smoluchowskiego, Mariana Danysza, Jerzego Pniewskiego i Karola Olszewskiego[13].
Cieszył się bardzo dużym uznaniem w międzynarodowym środowisku naukowym. Uznawany był za jeden z największych na świecie autorytetów w dziedzinie skraplania gazów. Przed uzyskaniem nagrody Nobla angielski uczony William Ramsay wysłał mu próbkę helu oraz 30 mg nowo odkrytego przez siebie argonu z prośbą o ich skroplenie[3]. Właściwości tych skroplonych przez polskiego naukowca gazów w następnym roku zbadane zostały przez Królewskie Towarzystwo Naukowe w Londynie[4].
Ordery i odznaczenia[edytuj | edytuj kod]
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (pośmiertnie, 11 listopada 1936)[14]
- Order Korony Żelaznej III klasy (Austro-Węgry)
Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
- W zbiorach Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego z siedzibą w Collegium Maius znajduje się sala imienia Karola Olszewskiego, w której mieści się wyposażenie pracowni naukowej profesora, w tym jeden z najstarszych w Europie aparat do skraplania gazów z 1884 r. jego projektu[3] oraz rekonstrukcja jego aparatu rentgenowskiego i pierwsze radiogramy[5][6][7].
- Jego imieniem nazwano ulice w polskich miastach m.in.: w Gdańsku, Kielcach, Krakowie, Oświęcimiu, Puławach, Wrocławiu, Kobyłce.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Orłowski 1979 ↓, s. 328,335,374,479.
- ↑ Zdzisław Wojtaszek, Olszewski Karol Stanisław, Polski Słownik Biograficzny, tom XXIV, 1979, s. 27.
- ↑ a b c Praca zbiorowa: Collegium Maius. Przewodnik Ilustrowany. Kraków: Foto liner s.c., 2013, s. 70-71. ISBN 978-83-62559-10-7.
- ↑ a b Bolesław Orłowski: Polacy światu. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1987, s. 200-202.
- ↑ a b Andrzej Urbanik, Ewa Wyka, Monika Urbanik, Początki radiologii w Polsce w świetle dokumentów i eksponatów znajdujących się w zbiorach Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Opuscula Musealia”, 24, 2016, s. 173–186, DOI: 10.4467/20843852.OM.16.015.7448 [dostęp 2021-02-04].
- ↑ a b Andrzej Urbanik, Monika Urbanik, Radiologia w kręgu Uniwersytetu Jagiellońskiego (1896-2016), Wydawnictwo Indygo Zahir Media/Uniwersytet Jagielloński, Biblioteka Jagiellońska, 2017, s. 5–14, ISBN 978-83-946655-1-7 [dostęp 2021-02-04].
- ↑ a b Andrzej Urbanik, Stanisław Leszczyński, Radiologia polska w XIX i XX wieku, Wydawnictwo Indygo Zahir Media/Uniwersytet Jagielloński, Biblioteka Jagiellońska, 2019, s. 18–20, ISBN 978-83-952995-8-2 [dostęp 2021-02-04].
- ↑ Nekrologia. Karol Olszewski. „Czas”. nr 170, s. 2, 26 marca 1915. [dostęp 2018-08-11].
- ↑ Pogrzeb ś. p. prof. Karola Olszewskiego. „Czas”, s. 1, Nr 173 z 28 marca 1915.
- ↑ Lista osób zasłużonych pochowanych na Cmentarzu Rakowickim (1803–1939). W: Karolina Grodziska–Ożóg: Cmentarz Rakowicki w Krakowie. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1987, s. 130. ISBN 83-08-01428-3.
- ↑ Małgorzata Wosion-Czoba: Kraków: szczątki prof. Karola Olszewskiego złożono w Panteonie Narodowym. dzieje.pl, 2018-10-19.
- ↑ Andrzej Kajetan Wróblewski: Historia fizyki. Od czasów najdawniejszych do współczesności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006, s. 362.
- ↑ Andrzej Kajetan Wróblewski (Instytut Fizyki Doświadczalnej UW): Fizyka w Polsce wczoraj, dziś i jutro. labfiz.uwb.edu.pl. [dostęp 2012-08-31]. (pol.).
- ↑ M.P. z 1936 r. nr 263, poz. 464 „za wybitne zasługi na polu nauki i wychowywania młodzieży w duchu patriotycznym położone w latach 1905–1918”.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Bolesław Orłowski: Encyklopedia odkryć i wynalazków. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1979. ISBN 83-214-0021-3.
- Zdzisław Wojtaszek, Olszewski Karol Stanisław, [w:] Polski Słownik Biograficzny, tom XXIV, 1979, s. 27–30.
- Andrzej Śródka, Uczeni polscy XIX-XX stulecia, tom III: M–R, Warszawa 1997, s. 301–303 (z fotografią).
- Nekrologia. Dr Karol Olszewski. „Czas”, s. 1, Nr 168 z 26 marca 1915.
- Kronika. † Dr Karol Olszewski. „Czas”, s. 2, Nr 170 z 26 marca 1915.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Andrzej Szytuła, 125 rocznica skroplenia składników powietrza, „Foton”, 101 (lato 2008), 2008, s. 14–17 [zarchiwizowane z adresu 2013-05-25].
- M. von Smoluchowsky, Karl Olszewski – ein Gelehrtenleben, „Naturwissenschaften”, 50, 5, 1917, s. 738–740, DOI: 10.1007/BF02448011 (niem.).
- Prace Karola Olszewskiego dostępne w Sieci (Katalog HINT)
- Publikacje Karola Olszewskiego w serwisie Polona.pl