Kamienica Pod Złotą Palmą we Wrocławiu

Kamienica Pod Złotą Palmą
Zum goldenen Palmbaum
Geschäftshaus Cassel & Goldberg
Symbol zabytku nr rej. A/2321/491/Wm z 5.09.1992 r.[1]
Ilustracja
Kamienica Pod Złotą Palmą
Państwo

 Polska

Miejscowość

Wrocław

Adres

Rynek 58

Typ budynku

kamienica

Styl architektoniczny

barok/secesja

Kondygnacje

pięć

Ważniejsze przebudowy

1500, 1592, 1905

Zniszczono

1945

Odbudowano

1945

Kolejni właściciele

Hans i Anna Sachse (do 1437), Niklas Tyme (1437-1447), Anna Tyme (1447-1467), Christine Thyme (1467-1485), Leonhard Gressel (1486-1501); J. Kochler, Leopold Kny (1873-1899), Leopold Priebatsch (1899-1903), Felix Priebatsch (od 1903-1926), Hans Priebatsch (1926-1933), Auguste Priebatsch(1933-) Wally Wertheim, Gertruda Priebatsch, Agnes Holzman ( - 1940), Karsunky & Co. (1940), Alfred Frost i Richard Peter (1941-1945)

Położenie na mapie Wrocławia
Mapa konturowa Wrocławia, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Kamienica Pod Złotą Palmą”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Kamienica Pod Złotą Palmą”
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Kamienica Pod Złotą Palmą”
Ziemia51°06′39,70″N 17°01′52,84″E/51,111028 17,031344
Multimedia w Wikimedia Commons

Kamienica Pod Złotą Palmą, Dolnośląska Biblioteka Publiczna (niem. Zum goldenen Palmbaum) – kamienica na wrocławskim Rynku, na północnej pierzei rynku, zwanej Targiem Łakoci.

Historia kamienicy i jej architektura[edytuj | edytuj kod]

Kamienica w latach 1898–1899
Kamienica po powstaniu domu handlowego Priebatsch's Buchhandlung, lata 1925–1930

W okresie średniowiecznym, pod koniec XIII wieku, budynek posiadał drewniane przedproże, które zlikwidowane w późnym średniowieczu[2]. Pierwsza renowacja kamienicy miała miejsce około 1500 roku. Wówczas prawdopodobnie nadano budynkowi trzykondygnacyjną formę; data tej przebudowy jeszcze w XIX wieku istniała na ówczesnym portalu[3]. W tym samym okresie powstał gotycki szczyt z pięcioosiową kompozycją utworzoną przez sterczyny i ostrołuczne blendy[3]. W 1592 nastąpiła kolejna przebudowa budynku: dodano wówczas manierystyczny portal z godłem domu, a jego wykonawca był prawdopodobnie związany z pracami Hansa Schneidera von Lindau[4], niemieckiego inżyniera i architekta, twórcy wielu projektów fortyfikacyjnych we Wrocławiu (Bastion Sakwowy, Brama Piaskowa)[5]. We wnętrzu wykonano sztukatorskie dekoracje sklepienia sieni opartego na hermowych spornikach. Kolejne przebudowy miały miejsce na początku XVII wieku oraz po 1770[3] (ok. 1780[6]), kiedy to właścicielem kamienicy był J. Kochler. Fasada, choć zachowano starszy portal, uzyskała wówczas barokowy wygląd[4] z przewagą stylu klasycystycznego, a trzykondygnacyjny szczyt ozdobiono pilastrami wielkiego porządku ustawionymi w dwóch poziomach[3].

Od 1875 roku w kamienicy znajdowała się księgarnia "Priebatsch’s Buchhandlung". Jej właściciel Leopold Priebatsch, w 1891 roku w kamienicy zainstalował jeden z pierwszych telefonów we Wrocławiu o numerze 960[7].

Do 2018 roku większość źródeł cytując Rudolfa Steina, m.in. Olgierd Czerner i Wojciech Brzezowski, podaje rok 1905 za datę wzniesienia nowego budynku. W jego miejsce miano wznieść secesyjny dom handlowy Geschäftshaus Cassel & Goldberg z elementami eklektycznymi[8]. Rafał Werszler w swojej najnowszej pracy z 2018 roku pt. "Dzieje rodziny Priebatschów, znanych księgarzy i wydawców" przesuwa datę wzniesienia nowej kamienicy do roku 1907. W archiwach Muzeum Architektury odnaleziono dokumenty związane z tym okresem, m.in. zezwolenie na budowę z 1906 roku, pierwszy niezatwierdzony projekt ze stycznia 1906 autorstwa Maxa Kessela, kolejne projekty już zatwierdzone z lat 1906-1907 wykonane przez firmę Schlesinger & Benedickt[3]. Krystyna Kirschke Maxa Kassela uznała za wykonawcę nowego domu handlowego co w świetle najnowszych źródeł jest niemożliwe. Kassel zmarł w 1906 roku[a]

Nowy dom handlowy wzniesiony w latach 1906-1907 na nowym podpiwniczeniu, miał pięć kondygnacji i trzykondygnacyjny szczyt z renesansową dekoracją[10]. Był zaprojektowany jako obiekt w pełni handlowy[7]. Czteroosiowa fasada ozdobiona została pilastrami oddzielającymi łukowe okna na czwartej kondygnacji i duże, prostokątne i witrynowe na trzeciej. Na wysokości dwóch pierwszych kondygnacji, w szerokości trzech osi okiennych wstawiono jedną dużą łukową witrynę. W osi czwartej po prawej stronie znajdowało się wejście[3][11].

W nowym domu handlowym lokale wynajmowały różne firmy handlowe m.in. "Lichtenstein & Wachsner", (producent garderoby męskiej) lub usługowe m.in. "Hoess & Hertrampf (fryzjer). Część parterową zajmowała księgarnia "Priebatsch’s Buchhandlung" a przed wejściem do kamienicy znajdował się podświetlany szyld z postacią czytająca ksiązkę autorstwa mistrza kowalskiego Jaroslava Vonka[7].

W 1931 roku w kamienicy powierzchnie wynajmowały różne firmy: "Cassel & Goldberg" (producent ubrań damskich), "Falke" (sklep z oświetleniem), "Gluskions" (fabryka garderoby męskiej), "Halbach & Co", "Hertrampf" (fryzjer), "Rosenberg" (garderoba męska), "Schmidt" (kuśnierz), "Strumpf" (fabryka obuwia)[7].

Księgarnia Priebatsch’s Buchhandlung pod zarządami rodziny Priebatschów istniała do 1933, kiedy to w wyniku prześladowań ludności żydowskiej ówczesny jej właściciel Hans Priebatsch wyjechał wraz z rodziną do Jerozolimy. Księgarnia została przejęta przez księgarzy Ericha Thiela i Karla-Hansa Hintermeiera. Szyld i nazwa księgarni Priebatsch’s Buchhandlung istniała do 1943 roku[7].

Właściciele i postacie związane z kamienicą[edytuj | edytuj kod]

Do 1418 roku kamienica należała do Hansa Sachse a po jego śmierci w tymże roku do jego żony Anny. W jej posiadaniu znajdowała się do 1438. Udziały majątkowe w kamienicy mieli również potomkowie państwa Sachse, którzy swoje udziały odsprzedali matce[b]. Anna zmarła w 1433 roku a kamienice odziedziczyły córki Katarzyna, żona rycerza Niklasa Stewitz starosty namysłowskiego i Anna[13]. Wspólnie sprzedały kamienice w 1437 swojemu wujowi, kupcowi Heinze Tile lub Niklasowi Tyme[c]. Niklas Tyme pochodził z Lubina a we Wrocławiu zamieszkał w 1436 roku. W latach 1439 i 1440 był wybierany do ławy; był właścicielem kilku posesji w tym domu przy Furcie Rybackiej (u wylotu ulicy Więziennej). Zmarł w 1447 a kamienice odziedziczyła na kolejne dwadzieścia lat wdowa po nim, Anna; w 1468 roku kolejni spadkobiercy do kamienicy sprzedali swoje prawa Christinie, starszej córce Niklasa, już wdowie po Hansie Holiko (Holcroe) właściciela Kamienicy przy Rynku 18 od 1452 i Kamienicy Pod Złotą Kotwicą również na wrocławskim Rynku[14]. W latach 1486-1501 właścicielem posesji był Leonhard Gressel[15].

Przynajmniej od 1875 roku kamienica należała do Leopolda Kny'ego profesora zwyczajnego, botanika, specjalisty w dziedzinie grzybów i roślin zarodnikowych[7].

Priebatschowie[edytuj | edytuj kod]

Szyld "Priebatsch’s Buchhandlung" autorstwa mistrza kowalskiego Jaroslava Vonka

Rodzina Priebatsch pochodziła ze Śmigla, gdzie Naumann Priebatsch (1802-1862), nauczyciel i dyrektor szkoły, w 1826 roku założył pierwszą księgarnię z podręcznikami szkolnymi. Jego synowie, Julius i Leopold poszli w ślady ojca i również byli księgarzami i wydawcami. Julius (1830-1905) po ukończeniu szkoły w 1855 roku założył w Ostrowie Wielkopolskim księgarnie o profilu edukacyjnym. Leopold w 1861 roku, w wieku 27 lat, wyjechał do Wrocławia, gdzie 19 maja tego samego roku przy ulicy Ruskiej 63, w kamienicy "Pod Czarnym Kręglem" założył swój pierwszy sklep "Leopold Priebatsch, Papier und Stereoskopenhandlung, Gesellschaftsspiele und Bilderbücher". Handlował wówczas m.in. papierem ozdobnym, grami planszowymi albumami z ilustracjami[7]. W 1863 roku Leopold przeniósł swój sklep do rynku, pod adres Rynek 14. W kolejnych latach rozszerzył swój asortyment o książki i dzieła sztuki. W październiku 1867 roku jego firma zmieniła nazwę na "Priebatsch’s Buchhandlung" [7]. Od 1872 roku jego księgarnia sprzedawała również pomoce naukowe i wydawała własne katalogi i publikacje. W 1873 roku księgarnia Priebatsch’s Buchhandlung przeniosła się do większego lokalu pod adresem Rynek 10/11. 1 sierpnia 1873 roku Leopold zarejestrował własne wydawnictwo, w którym publikował (do 1923 roku) tygodnik Schlesische Schulzeitung (Śląskie Zeszyty Szkolne) o kierunku pedagogiczno-naukowym. Księgarnia powiększała swój asortyment. Stała się największą tego typu placówką oferującą pomoce naukowe dla szkół, od zeszytów poczynając po nowoczesne rozkładane ławki kończąc [7]. Jesienią 1875 roku księgarnia przeniosła się do nowego lokalu pod adresem Rynek 58 [7]. W 1899 r. Leopold Priebatsch do spółki z bratem Juliusem odkupili od profesora Leopolda Kny kamienicę "Pod Złotą Palmą" wraz z przylegającą do niej kamienicą znajdującą się pod adresem Odrzańska 1 Nowym nabytkiem w imieniu właścicieli administrował w tym okresie Lubiński[7]. Po śmierci Leopolda w 1903 roku, jego spuściznę przejął jego syn Felix Priebatsch (1867–1926), historyk, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego, znawca dziejów i kultury Słowian i Śląska. Kolejnym właścicielem wydawnictwa i księgarni był syn Feliksa Hans Jochanan Priebatsch (1902-1989)[10], który opuścił Wrocław w 1934 roku[7]. W dokumentach właścicielem kamienicy wraz z budynkiem przy Odrzańskiej 1 była Auguste Priebatsch a następnie jej córka Wally Wertheim. Z dokumentu z 1940 roku wynika, że Wally Wertheim wraz z Gertrudą Priebatsch, wdową po Felixie, oraz starszą siostrą Agnes Holzman były właścicielkami kamienicy a 2 stycznia 1940 roku sprzedały ją za kwotę 113500 RM firmie meblowej Karsunky & Co. [7].

W księgach adresowych z lat 1942-1943 właścicielami kamienicy jest firma pro­dukująca siodła Frost & Jàhnel offene Handelsgesellschaft a jej właścicielem byli Alfred Frost i Richard Peter[7].

Po 1945 roku[edytuj | edytuj kod]

Podczas działań wojennych w 1945 roku kamienica nie uległa dużym zniszczeniom[10]. Budynek bardzo szybko został dostosowany do potrzeb handlowych. Na parterze została otwarta księgarnia i wydawnictwo „Księgarnia Jasielskiego”, w której jej właściciel, lwowianin Roman Jasielski, oferował swoje bogate zbiory przywiezione jeszcze ze Stanisławowa. Po jego śmierci w 1947 jeszcze przez rok księgarnię w tym miejscu prowadziła jego córka Anna Aleksandra Jasielska[7]. W 1948 roku kamienica została zaadaptowana jako Dom Wzorów Izby Przemysłowo-Handlowej. Piętra zostały udostępnione dolnośląskim producentom do eksponowania swoich wyrobów. Na parterze otworzono księgarnię Domu Wzorów. Po wystawie Ziem Odzyskanych w 1948 roku Dom Wzorów zamknięto wraz z Izbą Przemysłowo-Handlową. Pod koniec 1949 roku budynek w całości został przekazany Miejskiej Bibliotece Publicznej we Wrocławiu. W 1955 roku została ona połączona z Wojewódzką Biblioteką Publiczną[7]. W 1960 roku zlikwidowano dużą witrynę, wstawiając w jej miejsce mniejsze symetryczne okna[16]. Obecnie w budynku mieści się Dolnośląska Biblioteka Publiczna im. Tadeusza Mikulskiego. Na parterze znajduje się sala zwana "Pod Plafonem" (obecnie "Galeria Pod Plafonem") z kolumną pośrodku, w której odbywały się wystawy malarstwa i grafiki[17][18].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo dolnośląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
  2. ↑ Wiśniewski 2002 ↓, s. 65.
  3. ↑ a b c d e f Leksykon architektury Wrocławia 2011 ↓, s. 319.
  4. ↑ a b Harasimowicz 2006 ↓, s. 336.
  5. ↑ Leksykon architektury Wrocławia 2011 ↓, s. 1022.
  6. ↑ Czerner 1976 ↓, s. 79.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Rafał Werszler. Dzieje rodziny Priebatschów, znanych księgarzy i wydawców. „Kwartalnik Historii Żydów”, 2018. Żydowski Instytut Wydawniczy. 
  8. ↑ Czerner 1976 ↓, s. 84.
  9. ↑ Leksykon architektury Wrocławia 2011 ↓, s. 986.
  10. ↑ a b c Harasimowicz 2006 ↓, s. 717.
  11. ↑ Brzezowski 2005 ↓, s. 274.
  12. ↑ Goliński 2015 ↓, s. 340.
  13. ↑ a b Goliński 2015 ↓, s. 341.
  14. ↑ Goliński 2015 ↓, s. 342.
  15. ↑ Goliński 2015 ↓, s. 344.
  16. ↑ Fragment północnej pierzei Rynku. dolny-slask.org.pl, 2011-03-13. [dostęp 2018-03-14].
  17. ↑ Konarski 2017 ↓, s. 262.
  18. ↑ GALERIA POD PLAFONEM

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Max Kessel (1856-1906) prowadził firmę budowlaną a jako firma była podwykonawcą wielu różnych większych inwestycji we Wrocławiu[9]
  2. ↑ Hans miał trzech synów: Hansa młodszego, Niklasa i Siegmunda oraz dwie córki: Katarzynę i Annę[12]
  3. ↑ Heinze Tile miał być tu pośrednikiem sprzedaży[13]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Jan Harasimowicz: Encyklopedia Wrocławia. Wydawnictwo Dolnośląskie, 2006. ISBN 83-7384-561-5.
  • Rafał Eysymontt, Jerzy Ilkosz, Agnieszka Tomaszewicz, Jadwiga Urbanik (red.): Leksykon architektury Wrocławia. Wrocław: Via Nova, 2011.
  • Mateusz Goliński: Przy wrocławskim Rynku. Rekonstrukcja dziejów własności posesji (cz2: 1421-1500). Wrocław: Chronicon, 2015.
  • Zdzisław Wiśniewski: Rynek wrocławski w świetle badań archeologicznych cz.II. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 2002.
  • Andrzej Konarski: 604 zagadki i Wrocławiu. Wrocław: eMKa, 2017.
  • Krystyna Kirschke: Fasady wrocławskich obiektów komercyjnych z lat 1890-1930: struktura, kolorystyka, dekoracja. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2005. ISBN 83-7085-918-6.
  • Olgierd Czerner: Rynek wrocławski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976.
  • Wojciech Brzezowski: Dom mieszkalny we Wrocławiu w okresie baroku. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2005. ISBN 83-7085-885-6. OCLC 75391965.
  • Rafał Werszler. Dzieje rodziny Priebatschów, znanych księgarzy i wydawców. „Kwartalnik Historii Żydów”, s. 173-195, 2018. Żydowski Instytut Wydawniczy. 

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]


Rynek we Wrocławiu
Strona Siedmiu Elektorów
Strona Złotego Pucharu
Strona Zielonej Trzciny
Strona Targu Łakoci
Tret
Sukiennice
Przejście Garncarskie
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kamienica_Pod_Złotą_Palmą_we_Wrocławiu&oldid=72342027”