Jan Kołłątaj-Srzednicki
 | |
 generał brygady | |
| Data i miejsce urodzenia | 29 sierpnia 1883 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | 19 marca 1944 |
| Przebieg służby | |
| Lata służby | 1914–1944 |
| Siły zbrojne | |
| Formacja | |
| Główne wojny i bitwy | |
| Odznaczenia | |
           | |
.png){kind=small}
Jan Kołłątaj-Srzednicki (ur. 17 sierpnia?/29 sierpnia 1883 w Penzie, zm. 19 marca 1944 w Budapeszcie[1]) – doktor medycyny, generał brygady Wojska Polskiego, wolnomularz, członek loży wolnomularskiej Wielkiej Loży Narodowej Polski[2].
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Młodość[edytuj | edytuj kod]
Urodził się i wychował w Penzie. Tam w 1903 ukończył gimnazjum. Jako uczeń gimnazjum uczestniczył w tajnych kółkach patriotyczno–samokształceniowych miejscowej Polonii. W latach 1903–1910 studiował medycynę na Uniwersytecie Moskiewskim. W czasie studiów działał w „Kole Polskim” i związanym z Polską Partią Socjalistyczną – Związku Polskiej Młodzieży Socjalistycznej. Uczestniczył w rewolucji 1905 roku. W 1910 uzyskał dyplom lekarski i wyjechał do Warszawy, gdzie odbył staż w Szpitalu Dzieciątka Jezus. W 1911 przeniósł się do Zakopanego. Został asystentem w Sanatorium Przeciwgruźliczym Kazimierza Dłuskiego. Równocześnie działał w miejscowym oddziale „Strzelca”.
Służba w Legionach Polskich[edytuj | edytuj kod]
Od 1 września 1914 służył w Legionach Polskich. Kolejno zajmował stanowiska:
- lekarza IV batalionu 2 pułku Legionów
- lekarza w I dywizjonie artylerii II Brygady Legionów
- starszego ordynatora Szpitala Legionów Polskich w Lublinie III–VI 1915 i III–VI 1916
- komendanta oddziału sanitarnego III Brygady Legionów od 11 lipca 1915
- lekarza naczelnego 4 pułku Legionów i szefa sanitarnego III Brygady Legionów (lipiec 1916 – lipiec 1917).
Po kryzysie przysięgowym internowany w Szczypiornie. W obozie występował jako sierżant. Po dekonspiracji wywieziony do Niemiec i osadzony w obozach w Havelbergu, Rastadt i Werl. W tych samych obozach więzieni byli przyszli generałowie: Bolesław Ostrowski, Gustaw Orlicz-Dreszer, Mieczysław Ryś-Trojanowski i Janusz Głuchowski.
Służba w Wojsku Polskim[edytuj | edytuj kod]
1 listopada 1918 w Krakowie przystąpił do organizacji oddziałów sanitarnych. 18 listopada został szefem sanitarnym Grupy generała Bolesława Roji, która walczyła z Ukraińcami pod Przemyślem i Lwowem. W grudniu 1918 został wyznaczony na stanowisko szefa Sekcji I (od stycznia 1919 – Sekcja Personalna) Departamentu V (później IX, VI i VIII) Sanitarnego Ministerstwa Spraw Wojskowych w Warszawie. 15 maja 1920 w tej samej komórce organizacyjnej ministerstwa objął stanowisko szefa Sekcji V Opieki, która między innymi sprawowała opiekę nad inwalidami wojskowymi i weteranami powstań narodowych. Do 31 grudnia 1921 był szefem Wydziału Superrewizyjno–Inwalidzkiego Departamentu VIII Sanitarnego MSWojsk. Z dniem 1 stycznia 1922 wydział ten przekazany został do Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej. W czerwcu 1919 został przewodniczącym Komisji Weryfikacyjnej dla oficerów korpusu sanitarnego. W 1922 zweryfikowany został w stopniu pułkownika lekarza ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919. 7 lutego 1924 mianowany szefem sanitarnym Okręgu Korpusu Nr I w Warszawie. W czasie przewrotu majowego 1926 roku opowiedział się po stronie zamachowców[3]. 18 lutego 1930 Prezydent RP, Ignacy Mościcki awansował go do stopnia generała brygady ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1930 i 7. lokatą w korpusie generałów[4]. Od czerwca 1930 do września 1939 był komendantem Centrum Wyszkolenia Sanitarnego i Inspektorem Służby Zdrowia. Na stanowisku komendanta CWSan. przysługiwały mu uprawnienia dyscyplinarne dowódcy dywizji. Był wiceprezesem zarządu Koła Lekarzy Legionistów[5].
Po śmierci Karola Wendta został senatorem III kadencji (1930–1935). Złożył ślubowanie 16 stycznia 1935 roku, zrzekł się mandatu 31 stycznia 1935 roku[6]. Jako przedstawiciel Warszawsko-Białostockiej Izby Lekarskiej został wybrany do składu Naczelnej Izby Lekarskiej V kadencji 1935–1939[7].
Internowanie na Węgrzech[edytuj | edytuj kod]
Po kampanii wrześniowej został internowany na Węgrzech, w obozie Balatonboglár. Po zwolnieniu z obozu kierował pracami Polsko–Węgierskiego Komitetu do Spraw Uchodźców (Magyar–Lengyel Menekültügyi Bizottság) i Sekcją Polską Lekarzy Czerwonego Krzyża na Węgrzech. Wspólnie z płk. Janem Barskim, dowódcą polskiej konspiracji wojskowej w Budapeszcie, organizował dostawy leków – otrzymywanych bezpłatnie od węgierskiej firmy farmaceutycznej „Chinoin” – dla okupowanej Polski. Z polecenia polskich władz wojskowych we Francji sprawował funkcję naczelnego lekarza i szefa sanitarnego w Budapeszcie. Równolegle współorganizował akcję przerzutu polskich żołnierzy do Francji i na Bliski Wschód oraz legalizacji Żydów. W 1941 na żądanie niemieckiego ambasadora został aresztowany, lecz niebawem zwolniony dzięki cichemu poparciu regenta Horthyego. Działalność konspiracyjną i opiekuńczą prowadził do 19 marca 1944, kiedy to Niemcy wkroczyli do Budapesztu. Istnieje kilka wersji śmierci generała. Jedną z nich przedstawił Zdzisław Nicman. „(...) generał na wieść o wejściu Niemców udał się do swego biura [przy ulicy Fö 11] i rozpoczął wraz z personelem palenie kartoteki i akt, które naraziłyby wielu Węgrów na represje, a zalegalizowanych Żydów na śmierć. Ekipa szturmowa Gestapo wpadła do gabinetu generała w końcowej fazie palenia. Generał stawił fizyczny opór. W momencie gdy wyjmował rewolwer z szuflady biurka, padły strzały gestapowców. Potem dokonano masakry obecnych tam polskich lekarzy, pielęgniarek i pacjentów”. Akt zgonu został wystawiony z datą 22 marca. Pochowany na polskiej parceli cmentarza Rakoskeresztur w Kobenya pod Budapesztem.
Rodzina[edytuj | edytuj kod]
Był synem Wojciecha, właściciela warsztatu stolarstwa artystycznego, i Eweliny z Kołłątajów. Wojciech Srzednicki za udział w powstaniu styczniowym zesłany został wraz z żoną do Penzy.
Żonaty z Antoniną z Krzymuskich, łączniczką i sanitariuszką Legionów Polskich, dwukrotnie odznaczoną Krzyżem Walecznych. Miał trzech synów: Andrzeja (1924–1946) oraz bliźniaków Jacka (1927–1944) i Rafała. Wszyscy trzej byli żołnierzami Armii Krajowej. Andrzej w czasie okupacji zachorował na gruźlicę i na początku 1944 przedostał się na Węgry. Zmarł w 1946 po powrocie do kraju. Bliźniacy walczyli w powstaniu warszawskim, w batalionie AK „Gozdawa”. Jacek ps. „Jacek Azja” zginął 13 września. Rafał ps. „Rafał” przeżył powstanie. Po wojnie został inżynierem.
Awanse[edytuj | edytuj kod]
- chorąży 11 października 1914
- porucznik lekarz (Oberarzt) 26 maja 1915 z pominięciem stopnia podporucznika lekarza (Assistenzarzt)
- kapitan lekarz (Regimentsarzt) 28 października 1915
- podpułkownik lekarz 12 listopada 1918 z pominięciem stopnia majora[8]
- pułkownik lekarz
- generał brygady 18 lutego 1930 ze starszeństwem z dniem 1 stycznia 1930 i 7. lokatą w korpusie generałów
Ordery i odznaczenia[edytuj | edytuj kod]
- Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari nr 6028
- Krzyż Niepodległości (6 listopada 1930)[9]
- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2 maja 1923)[10]
- Krzyż Walecznych
- Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami
- Złoty Krzyż Zasługi (10 listopada 1928)[11]
- Złoty Wawrzyn Akademicki (5 listopada 1938)[12]
- Krzyż Siedemdziesięciolecia Powstania Styczniowego
- Odznaka „Za wierną służbę”[13]
- Odznaka 4 Pułku Piechoty[13]
- Odznaka honorowa Stowarzyszenia Meksykańskich Lekarzy Wojskowych (zezwolenie w 1934)[14]
- Sprawiedliwy wśród Narodów Świata (1998)[15]
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Kryska-Karski i Żurakowski podają wersję, że generał został rozstrzelany przez Niemców w Kobenya pod Budapesztem
- ↑ Cezary Leżeński, Legiony to braterska nuta... czyli od Legionów do masonów, Wolnomularz Polski, nr 40, listopad-grudzień 2003, s. 15.
- ↑ Stanisław Haller, Wypadki warszawskie od 12 do 15 maja 1926 r., Kraków 1926, s. 11.
- ↑ Dziennik Pers. MSWojsk. Nr 5 z 20.02.1930 r.
- ↑ Koło lekarzy-legjonistów. „Kurier Warszawski”. 190, s. 10, 14 lipca 1935.
- ↑ Sylwetka Jana Kołłątaja-Srzednickiego na stronie Biblioteki Sejmowej. [dostęp 2012-06-15].
- ↑ Z Naczelnej Izby Lekarskiej (kadencja V. 1935-1939). „Lekarz Polski”. Nr 7-8, s. 182, 1935.
- ↑ P. Stawecki podaje, że majorem został w 1917.
- ↑ M.P. z 1930 r. nr 260, poz. 349 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”
- ↑ Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921–1924. Warszawa: Prezydium Rady Ministrów, 1926, s. 29.
- ↑ M.P. z 1928 r. nr 260, poz. 634 „w uznaniu zasług, położonych na polu pracy w poszczególnych działach wojskowości”.
- ↑ M.P. z 1938 r. nr 258, poz. 606 „za zasługi dla dobra polskiej kultury w ogóle”.
- ↑ a b Na podstawie fotografii [1]
- ↑ Zarządzenia Ministra Spraw Wojskowych. „Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych”. Nr 9, s. 130, 19 marca 1934.
- ↑ Lista Polaków uhonorowanych tytułem „Sprawiedliwy wśród narodów Świata”, poddanych represjom za pomoc ludności żydowskiej w okresie okupacji hitlerowskiej.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Stefan Wojtkowiak, Lancet i karabin. Dzieje szkolnictwa medycznego w Wojsku Polskim, Wydawnictwo Ministerstwo Obrony Narodowej, Warszawa 1973, s. 69.
- Tadeusz Böhm, Z dziejów naczelnych władz wojskowych II Rzeczypospolitej. Organizacja i kompetencje Ministerstwa Spraw Wojskowych w latach 1918–1939, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1994, ISBN 83-11-08368-1, s. 48, 123, 178.
- Tadeusz Kryska-Karski i Stanisław Żurakowski, Generałowie Polski Niepodległej, Warszawa 1991, s. 113.
- Stawecki Piotr, Słownik biograficzny generałów Wojska Polskiego 1918–1939, Warszawa 1994, ISBN 83-11-08262-6, s. 170–171.
- Zdzisław Nicman, Gen. Jan Kołłątaj-Srzednicki (W 50 rocznicę śmierci), Polska Zbrojna 1994.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Tadeusz Kopyś, Uchodźcy polscy na Węgrzech w latach 1939–1944.. pilsudski.krakow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-28)].
- Muzeum Powstania Warszawskiego, Archiwum Historii Mówionej, Rafał Kołłątaj-Srzednicki