Instytut Wschodni w Warszawie

Instytut Wschodni w Warszawie (III 1926 – IX 1939) – polska instytucja naukowa z siedzibą w Warszawie (w niezachowanym pałacu Teppera przy ulicy Miodowej 7). Jeden z pierwszych na świecie ośrodków badań sowietologicznych, kluczowy element organizacyjny struktury ruchu prometejskiego.

Geneza[edytuj | edytuj kod]

Polscy działacze prometejscy formułując na początku lat dwudziestych program polityki wschodniej wychodzili z przeświadczenia, że we wzajemnym poszanowaniu suwerenności polityczno-państwowej i konieczności wspólnej obrony przed „agresją imperializmu rosyjskiego” – mieści się realny interes polityczny państw i narodów wspierających ruch prometejski – z Polską na czele. Ponadto istniało wśród nich przekonanie, „że tak położenie międzynarodowe Polski, jak i jej interesy gospodarcze wymagają gruntownej znajomości Wschodu”. Umiejscowienie problemu prometejskiego w ramach konkretnego programu politycznego skłaniało ideologów ruchu do normalizacji jego elementów organizacyjnych.

Faktycznej genezy Instytutu należy doszukiwać się w działalności 2 stowarzyszeń. Pierwszym z nich był Związek Zbliżenia Narodów Odrodzonych (zał. styczeń 1921), drugim natomiast Towarzystwo Polsko-Azjatyckie (zał. 1922).

Działalność[edytuj | edytuj kod]

Instytut powstał 12 marca 1926 jako placówka o charakterze społeczno-naukowym. Miał on podtrzymywać stosunki naukowe i kulturalne Polski ze Wschodem poprzez prowadzenie kursów językowych, a także poprzez wykłady o tematyce orientalnej[1].

Cele[edytuj | edytuj kod]

Zainicjowanie prac Instytutu Wschodniego było w tej mierze pierwszoplanowym posunięciem realizacyjnym. Idea wyspecjalizowanego ośrodka badawczego w zamyśle twórców Instytutu miała opierać się na współistnieniu politycznej koncepcji prometejskiej z naukowo-dydaktycznymi zadaniami polskiego wschodoznawstwa. Tak więc, oprócz „nauczania i badania rzeczy wschodnich” działalność Instytutu Wschodniego skupiała się wokół dwóch nadrzędnych zadań o charakterze politycznym:

1. Kształtowania ideologicznego młodzieży polskiej, mniejszości narodowych oraz grup emigracyjnych związanych z Instytutem (działalność wewnętrzna)

2. Propagowania założeń prometejskich wśród społeczeństwa polskiego, ze szczególnym uwzględnieniem środowisk akademickich i organizacji emigracyjnych (działalność zewnętrzna).

Aktywizacja młodzieży[edytuj | edytuj kod]

Szeroko zakrojoną działalność polityczną prowadziło wśród młodzieży akademickiej Orientalistyczne Koło Młodych (założyciele – Władysław Pelc, Włodzimierz Bączkowski). Podzielone organizacyjne na szereg sekcji narodowościowych OKM aktywizowało swych członków w ramach akcji odczytowej, ideologicznej i wydawniczej. Najaktywniejsi działacze Koła tworzyli zespoły redakcyjne czasopism prometejskich: „Wschód-Orient”, „Biuletyn Polsko-Ukraiński”, „Problemy Europy Wschodniej” i „Myśl Polska”. Od 1931 r. Koło sprawowało kuratelę nad młodzieżą emigracyjną ze Wschodu, a także współdziałało z szeregiem tworzonych przez przedstawicieli „Narodów Zniewolonych” organizacji, m.in.: Związkiem Studentów Kaukaskich w Polsce, Komitetem Gruzińskim, Komitetem Górali Kaukaskich, ukraińską korporacją „Zaporoże”. Działalność „okaemowców” wykraczała poza Warszawę i granice państwa. Filie OKM powstały w Krakowie, Wilnie, Lwowie, Poznaniu, a także w mandżurskim Harbinie.

Władze[edytuj | edytuj kod]

W urzeczywistnianie założeń ideologicznych bezpośrednio zaangażowane były również władze Instytutu Wschodniego. Prezes (Stanisław Siedlecki, od maja 1939 Jan Kucharzewski) i sekretarz generalny (Stanisław Korwin-Pawłowski, od 1931 r. Olgierd Górka, od 1939 r. Władysław Tomkiewicz) inicjowali spotkania z reprezentantami emigracji politycznej a sprawozdania z przebiegu rozmów przedkładane były zainteresowanym czynnikom decyzyjnym w państwie.

Towarzystwa przyjaźni[edytuj | edytuj kod]

Rolę ekspozytur ruchu prometejskiego odgrywały także działające w murach Instytutu towarzystwa przyjaźni. Ich przedstawiciele pracowali na rzecz zacieśniania stosunków kulturalnych, naukowych i gospodarczych ze Wschodem, a także wspierali akcję prometejską poza granicami kraju. Wsparcie moralne, materialne i organizacyjne uzyskały od Instytutu Towarzystwa: Polsko-Chińskie, Polsko-Japońskie, Polsko-Tureckie, Polsko-Węgierskie, Polsko-Rumuńskie, Polsko-Irańskie i Stowarzyszenie Polsko-Jugosłowiańskie wraz z Ligą Stowarzyszeń Polsko-Jugosłowiańskich.

Dydaktyka[edytuj | edytuj kod]

Działalność Instytutu Wschodniego uwydatniła się wyraźnie na polu polskiego wschodoznawstwa. Funkcjonująca przy Instytucie Szkoła Wschodoznawcza oceniana była bardzo wysoko. Przedstawiciele władz państwowych podkreślając jej walory uzasadniali, że jest to „jedyna w Polsce szkoła postawiona na poziomie wschodoznawstwa europejskiego i gwarantuje wyszkolenie zastępu ludzi wyspecjalizowanych w zagadnieniach i językach wschodnich”. Celem działalności dydaktycznej Instytutu było praktyczne przygotowanie słuchaczy do pracy dyplomatycznej na Wschodzie. Ponadto Szkoła umożliwiała studentom warszawskich uczelni pogłębiane wiedzy na temat języków, kultury i historii krajów Orientu. W gronie wykładowców znaleźli się wybitni językoznawcy i naukowcy, m.in.: Ayas Ishaki, dr Witold Jabłoński, prof. Jan Jaworski, dr Giorgi Nakaszydze, dr Tomasz Parczewski, prof. Stanisław Poniatowski, prof. Seraja Szapszał, ks. dr Stanisław Trzeciak, Ryochu Umeda, prof. Ananiasz Zajączkowski.

Wychowankowie[edytuj | edytuj kod]

Warto zaznaczyć, że wśród wychowanków Instytutu Wschodniego znaleźli się m.in. koryfeusze polskiej orientalistyki, profesorowie: Wiesław Roman Kotański i Jan Reychman. W gronie słuchaczy Szkoły znaleźli się oficerowie Sztabu Głównego (m.in. Tadeusz Jachimek).

Działalność naukowa[edytuj | edytuj kod]

Do zadań Instytutu należało również „naukowe poznanie Wschodu”. W tym celu gromadzono materiał źródłowy, wydawano publikacje naukowe i popularnonaukowe, obejmowano patronatem wiele wypraw naukowych na Wschód. Wymiernym rezultatem tej formy działalności były prace komisji wschodoznawczych: bibliograficznej, biograficznej, nazw wschodnich i języków północnego Kaukazu. Działalność komisji instytutowych przyczyniła się do opracowania m.in.: centralnego katalogu orientaliów w Polsce, życiorysów polskich orientalistów i podróżników, transkrypcji nazewnictwa orientalnego i unifikacja alfabetu północnego Kaukazu.

Działalność polityczna[edytuj | edytuj kod]

Prace Instytutu Wschodniego dość wcześnie stały się przedmiotem zainteresowania polskich władz. Jeszcze pod koniec lat dwudziestych skład zarządu Instytutu uzupełniony został o przedstawicieli Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP i Oddziału II Sztabu Głównego WP i Instytutu Badań Spraw Narodowościowych – stowarzyszenia (z 1921 r.) do badania sytuacji mniejszości narodowych.

Od roku 1931 działalność polityczna placówki podlegała kontroli Ekspozytury nr 2 Oddziału II Sztabu Głównego, równocześnie przejęto wpływ na obsadę stanowisk kierowniczych w Instytucie.

Finansowanie[edytuj | edytuj kod]

Instytut Wschodni opierał swój budżet w znacznej mierze o dotacje ministerialne i sztabowe. Dochody uzyskiwane z własnej działalności, prac zleconych oraz darowizn stanowiły znikomą część wpływów. Bez wątpienia funkcjonowanie placówki w określonych realiach politycznych i gospodarczych nie byłoby możliwe bez stałego finansowego wsparcia Ministerstwa Spraw Zagranicznych PR i Sztabu Głównego WP. Jednakże co należy podkreślić, większość tych środków przeznaczana była na realizację wyznaczonych zadań politycznych. W tej mierze priorytetem objęto aktywizację prac o charakterze prometejskim, które stanowiły jeden z zasadniczych filarów wschodniej polityki zagranicznej obozu belwederskiego (sanacji). Nasilający się proces upolitycznienia Instytutu Wschodniego zniekształcał cele wytyczone przez jego twórców. Założona na wstępie koncepcja równowagi pomiędzy działalnością naukowo-dydaktyczną a realizacją celów politycznych została wyraźnie zakłócona. Tendencje te uległy natężeniu w drugiej połowie lat trzydziestych, kiedy to zaznaczył się okres wyraźnego impasu aktywizacji prac Instytutu Wschodniego.

Reorganizacja[edytuj | edytuj kod]

Kryzys w łonie sanacji wywołany śmiercią marszałka Piłsudskiego, odsunięcie od władzy „grupy pułkowników”, brak zrozumienia dla poglądów prometejskich wykazywany przez nowe siły dyspozycyjne w obozie rządzącym odgrywały w tym przypadku decydujące znaczenie. Przesilenie polityczne odbiło się negatywnie na sytuacji materialnej placówki: „Wskutek zmniejszonych kredytów na te cele (prace prometejskie) uległy likwidacji niektóre placówki i wydawnictwa, przy czym najdotkliwiej odczuło się to na odcinku prac tajnych – łączności z krajami prometejskimi”. W dalszej działalności prometejskiej nastąpiła ewolucja uwzględniająca natężenie działań wywiadowczo-dywersyjnych kosztem lansowanego dotychczas bezinteresownego poparcia na rzecz „narodów zniewolonych”. Nowe plany reorganizacji Instytutu uwzględniały nasilenie prac o charakterze politycznym przy jednoczesnym odstąpieniu od prowadzonej dotąd działalności dydaktyczno-naukowej. Likwidacja Szkoły Wschodoznawczej oraz pozbawienie stanowisk kierowniczych krytykujących posunięcia władz RP działaczy Instytutu, stanowiły w dziejach placówki nową cezurę chronologiczną. Okres ten trwał niepełna pół roku. Zakończył go wybuch wojny w 1939 r.

Spadkobiercy[edytuj | edytuj kod]

Układ polityczny, który zaistniał po 1945 r. – podporządkowanie Polski ZSRR i sowietyzacja kraju – uniemożliwiał kontynuację działań i badań Instytutu w rzeczywistości PRL. Pracownicy Instytutu w konsekwencji byli zmuszeni pozostać na emigracji. Prace Instytutu znalazły bezpośrednie naśladownictwo w działalności londyńskiego Instytutu Wschodniego „Reduta”.

W suwerennym kraju stworzył się podatny grunt dla organizacji pozarządowych ośrodków analitycznych współczesnego świata. Jednakże wśród funkcjonujących dziś w wolnej Polsce ośrodków badawczo-analitycznych trudno doszukać się placówki tak wszechstronnej i bezinteresownie zaangażowanej w działalność na rzecz irredenty „narodów zniewolonych”, jaką był przedwojenny Instytut Wschodni. Zbliżony profil badań realizują powstałe w początku lat dziewięćdziesiątych placówki: Instytut Kresów Wschodnich w Przemyślu (działalność informacyjna, odczytowa, wystawowa), Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego (działalność dydaktyczna), Instytut Europy Środkowo-Wschodniej (działalność naukowa i wydawnicza), Ośrodek Karta (działalność wystawiennicza, wydawnicza i edukacyjna), Ośrodek Studiów Wschodnich (działalność analityczna i informacyjna).

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Ireneusz Piotr Maj: Działalność Instytutu Wschodniego w Warszawie 1926-1939. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2007, s. 17. ISBN 978-83-7399-249-8.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Włodzimierz Bączkowski: O wschodnich problemach Polski. Wybór pism, opracował: Paweł Kowal, Kraków 2000.
  • Marek Kornat: Polska Szkoła Sowietologiczna 1930–1939, Kraków 2003.
  • Ireneusz Piotr Maj: Działalność Instytutu Wschodniego w Warszawie 1926-1939. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2007. ISBN 978-83-7399-249-8.
  • Mikulicz S.: Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, Warszawa 1971.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Instytut_Wschodni_w_Warszawie&oldid=71938375”