Inkwizycja w krajach Orientu

Inkwizycja, kościelna instytucja do zwalczania herezji, jest na ogół kojarzona z krajami zachodniej Europy (zwł. z Hiszpanią), gdzie odgrywała znaczącą rolę, była jednak instytucją mającą w świecie katolickim w XIV - XV wieku charakter niemal uniwersalny. Wraz z ekspansją krajów katolickich (Królestwo Polskie, Republika Genui, Republika Wenecka) do Europy Wschodniej (Ruś Halicka, Grecja, Krym) i na Bliski Wschód (Cypr) po okresie wypraw krzyżowych, w rejony te dotarli także papiescy inkwizytorzy z zakonów dominikańskiego i franciszkańskiego. W dokumentach inkwizytorzy ci często określani byli jako Inquisitores haereticae pravitatis in partibus Orientalibus (Inkwizytorzy heretyckiej przewrotności w krajach Orientu)[1]. Charakter ich działalności był najprawdopodobniej nieco inny niż klasycznych trybunałów inkwizycyjnych w Europie Zachodniej, choćby z uwagi na fakt, że funkcjonowali w społecznościach, w których katolicy stanowili mniejszość. Co więcej, ich jurysdykcji niekiedy podlegały obszary rządzone przez władców niekatolickich, co wykluczało podejmowanie wobec heretyków akcji represyjnych.

Ziemia Święta i Cypr[edytuj | edytuj kod]

W Królestwie Jerozolimskim herezja podlegała sądownictwu świeckiemu. Rycerz oskarżony o to przestępstwo był sądzony przez sąd parów. Przez niemal cały okres jego istnienia nie ustanowiono w nim inkwizycji. Dopiero w 1290 papież Mikołaj IV upoważnił swojego legata, patriarchę Jerozolimy Mikołaja z Hanapes do wyznaczania inkwizytorów dla Królestwa Jerozolimy (ograniczonego już wówczas tylko do Akki) w porozumieniu z prowincjałami franciszkanów i dominikanów. Zaledwie rok później Akka jednak upadła i w rezultacie Królestwo Jerozolimskie przestało istnieć. Nie oznaczało to jednak końca obecności katolików w tym rejonie. W Ziemi Świętej pozostały katolickie klasztory (zwłaszcza franciszkańskie) i nadal przybywali tam pielgrzymi. W 1375 papież Grzegorz XI wydał dwie bulle, w których upoważnił franciszkańskiego prowincjała Ziemi Świętej do kontroli prawowierności pielgrzymów udających się w te strony, udzielając mu przy tym wszystkich przywilejów właściwych dla urzędu inkwizytorskiego. Z oczywistych względów, bulle Grzegorza XI nie zawierają żadnych odniesień do współpracy z władzami świeckimi w zwalczaniu herezji, a jedynie upoważniają prowincjała do rozgrzeszania i stosowania środków pokutnych wobec heretyków dobrowolnie podporządkowujących się autorytetowi Kościoła[2].

W łacińskim Królestwie Cypru sąd inkwizycyjny został ustanowiony po raz pierwszy w 1310 w związku z procesem templariuszy. Papieskimi komisarzami wyznaczonymi do przeprowadzenia procesu na wyspie zostali opat Bartłomiej z Alet oraz archiprezbiter Tomasz z Rieti. W okresie od 1 maja do 5 czerwca 1310 przeprowadzili oni przesłuchania 75 templariuszy, którzy jednomyślnie zaprzeczyli zarzutom o herezję, oraz 56 świadków, którzy niemal bez wyjątku złożyli zeznania korzystne dla zakonu rycerskiego. Śledztwo zostało zawieszone po zamordowaniu regenta Królestwa Cypru Amalryka z Tyru i najprawdopodobniej nigdy nie zostało wznowione[3]. Prowadzący je trybunał miał charakter doraźny i nic nie wskazuje, by w Królestwie Cypru doszło do ustanowienia inkwizycji na stałe. Następne wzmianki o inkwizycji na Cyprze pochodzą dopiero z okresu po przejściu wyspy pod władzę Republiki Weneckiej (1489). W 1490 papież Innocenty VIII mianował inkwizytorem Cypru dominikanina Vincenzo de Reboni[4], który już wcześniej (od 1488) był inkwizytorem Grecji[5]. Od tego czasu funkcjonował na Cyprze stały trybunał inkwizycyjny aż do podboju wyspy przez Turków w 1571[6].

Europa Wschodnia[edytuj | edytuj kod]

Societas Fratrum Peregrinantium[edytuj | edytuj kod]

Historia inkwizycji w Europie Wschodniej wiąże się z historią dominikańskiej kongregacji Societas Fratrum Peregrinantium prowadzącej działalność misyjną w tym rejonie. Jej początki nie są jasne, prawdopodobnie powstała pod koniec XIII wieku. Jej najstarsze konwenty znajdowały się w Kaffie (1298), Pera (1299) i Trapezuncie (1315). Jej rozwojowi sprzyjała początkowo ekspansja Genui w rejonie Morza Czarnego i Morza Egejskiego. Zakonnicy kongregacji rozwinęli działalność misyjną także na terenach opanowanych przez muzułmanów lub będących pod władzą chrześcijan obrządków wschodnich, m.in. w Armenii oraz Królestwie Gruzji. Ekspansja Polski i Węgier na wschód umożliwiła im także działalność w Mołdawii, na Rusi Halickiej i Wołoszczyźnie. W 1363 kongregacja została rozwiązana przez Urbana V, prawdopodobnie z uwagi na straty, jakie poniosła w czasie epidemii dżumy, jednak w 1375 reaktywował ją Grzegorz XI, przydzielając jej konwenty w genueńskich koloniach w Kaffie (Krym), Pera, Trapezuncie i na wyspie Chios[7]. W bulli z 28 stycznia 1378 papież ten przydzielił kongregacji szereg konwentów należących dotąd do prowincji polskiej (m.in. Lwów) i węgierskiej, a leżących na Rusi Halickiej oraz hospodarstwach mołdawskim i wołoskim[8]. Jego następcy (Urban VI, Eugeniusz IV) udzielili jej szeregu nowych przywilejów[9].

Grzegorz XI, odnowiciel Societas Fratrum Peregrinantium, był także inicjatorem utworzenia urzędu inkwizycji na terenach wschodnioeuropejskich (częściowo pozostających pod władzą prawosławnych chrześcijan). Naturalną koleją rzeczy zadanie to przypadło dominikanom z Societas Fratrum Peregrinantium. Jeszcze Grzegorz XI ok. 1377 mianował inkwizytorem generalnym krajów Orientu niejakiego Jana de Gallo, który jednak krótko potem zmarł. Papież Urban VI (1378–1389) w bulli z 1 kwietnia 1381 podzielił obszar działania kongregacji na trzy prowincje inkwizytorskie, z czego w każdej miał działać jeden inkwizytor, mianowany przez generała zakonu dominikanów w porozumieniu z wikariuszem kongregacji[10]:

  • Armenia i Gruzja
  • Ruś i Wołoszczyzna
  • Grecja i Tartaria

Nowo mianowany inkwizytor miał obowiązek złożyć przysięgę na wierność Urbanowi VI, co może wskazywać, że rozporządzenie to miało na celu przede wszystkim silniejsze związanie kongregacji z obediencją Urbana VI w okresie wielkiej schizmy zachodniej, a niekoniecznie wiązało się z jakąś pilną potrzebą działań inkwizycyjnych na obszarach wschodnich[11].

W prowincji ormiańsko-gruzińskiej, której obszar był w całości pod władzą chrześcijan obrządków wschodnich, znany jest tylko jeden przypadek mianowania inkwizytora - w 1395 został nim niejaki Gerardo de Podio z Genui[12]. Natomiast w pozostałych dwóch prowincjach niewątpliwie doszło do ustanowienia trybunałów inkwizycyjnych, które istniały do XVI wieku. Informacje o ich działalności są jednak bardzo skąpe. Według jednej z hipotez ich głównym zadaniem było nie zwalczanie herezji tak jak w zachodniej Europie, lecz promowanie idei unii kościołów wschodnich z Rzymem[13].

Ruś–Wołoszczyzna[edytuj | edytuj kod]

Przyłączenie prawosławnej w większości Rusi Halickiej do Królestwa Polskiego w 1340 i utworzenie tam łacińskiej organizacji kościelnej, z arcybiskupem lwowskim (początkowo halickim) na czele, sprzyjało rozwoju katolicyzmu na tym obszarze i znacznie ułatwiło działalność dominikanom. Głównym ośrodkiem dominikanów w tym okręgu był konwent lwowski. Na mocy rozporządzenia Urbana VI z 1381 Ruś tworzyła jedną prowincję inkwizytorską wraz z Większą i Mniejszą Wołoszczyzną tj. z hospodarstwem wołoskim i hospodarstwem mołdawskim. Nie ulega wątpliwości, że w okręgu tym faktycznie ustanowiono trybunał inkwizycji, np. w latach 1391–1402 dominikanin Mikołaj Goldberg poświadczony jest jako inkwizytor Rusi i Wołoszczyzny[14]. Nic nie wiadomo jednak o działalności tego trybunału, nie są też znani następcy Goldberga w pierwszej połowie XV wieku[15].

Upadek Konstantynopola w 1453 spowodował rozwiązanie Societas Fratrum Peregrinantium i powrót konwentów dominikańskich na Rusi do polskiej prowincji zakonnej (1456)[16]. W konsekwencji również tamtejszy urząd inkwizycji przeszedł pod władzę polskiego prowincjała. W 1458–1470 funkcję inkwizytora sprawował tam przeor konwentu w Bełzie Maciej Konradi z polskiej prowincji dominikańskiej[17]. Sytuacji tej nie zmieniło nawet reaktywowanie przez Piusa II Societas Fratrum Peregrinantium w 1464[18], aczkolwiek inkwizycja w tych stronach działała jeszcze w pierwszej połowie XVI wieku[19].

Grecja–Tartaria[edytuj | edytuj kod]

Grecja–Tartaria była drugą obok Rusi prowincją utworzoną w 1381, w której faktycznie doszło do ustanowienia trybunału inkwizycji. Dowodzi tego bulla papieża Bonifacego IX z 1389, w której papież zezwolił inkwizytorowi Andrzejowi z Kaffy na swobodne mianowanie subdelegatów wspomagających jego działalność inkwizytorską na obszarze jego rozległej prowincji. Jego faktyczna jurysdykcja obejmowała prawdopodobnie głównie genueńskie kolonie nad Morzem Czarnym i na Morzu Egejskim[20]. W pierwszej połowie XV wieku urząd inkwizytorski sprawowali w tym rejonie m.in. Teodor z Konstantynopola (inkwizytor Aten w 1421)[21], Leonard z Chios (inkwizytor Chios w 1431)[22] oraz wikariusz całej kongregacji Ludovico da Pisa (inkwizytor Kaffy i Pery w 1439)[23]. Z listu papieża Mikołaja V do niewymienionego z imienia inkwizytora Grecji z 1448 wynika, że grecka inkwizycja nie prześladowała prawosławnych chrześcijan, natomiast miała pilnować ortodoksji katolików zamieszkujących tamte rejony, promować ideę unii kościelnej i zapobiegać wprowadzaniu do liturgii łacińskiej zapożyczeń z liturgii kościołów wschodnich[24].

Po rozwiązaniu Societas Fratrum Peregrinantium w 1456, odpowiedzialnej do tej pory za obsadę urzędu inkwizycji dla prowincji greckiej, w 1457 papież Kalikst III mianował inkwizytorem Grecji dominikanina Szymona z Kandii. Rezydował on na Krecie, należącej wówczas do Republiki Wenecji. Jego głównym zadaniem było skłonienie Greków do wcielenia w życie postanowień unii florenckiej z 1439, tj. wprowadzenia do liturgii modlitwy za papieża oraz formuły Filioque[25].

W 1473 inkwizytorem okręgów Kaffy, Pery i Chios został wikariusz generalny reaktywowanego w 1464 Societas Fratrum Peregrinantium Christophoro da Viterbo[26].

W XVI wieku głównym ośrodkiem inkwizycji dla prowincji greckiej była wyspa Chios na Morzu Egejskim, będąca kolonią genueńską, gdzie znajdował się konwent dominikanów. Jednym z inkwizytorów był Antonio Giustiniani (mianowany w 1550), który w 1562 został arcybiskupem Naksos. Podbój wyspy Chios przez Turków w 1566 położył kres obecności inkwizycji w Grecji[27].

Domniemani „inkwizytorzy misyjni” w Afryce i w Azji[edytuj | edytuj kod]

Dominikańska tradycja przekazała informacje o rzekomych inkwizytorach działających w ramach misji do rządzonych przez muzułmanów lub chrześcijan wschodnich krajów afrykańskich i azjatyckich w XIII i XIV wieku[28]. Bartolomeo del Poggio (Bartholomaeus de Ponco) miał być inkwizytorem w Armenii Większej, Ramon Marti (Rajmund Martius) inkwizytorem Tunezji i Maroka, a Bartolomeo da Tivoli inkwizytorem Etiopii. W rzeczywistości jednak nie ma żadnych dokumentów potwierdzających tę tradycję. Bartolomeo del Poggio był po prostu dominikańskim misjonarzem w Iranie i Armenii i pierwszym katolickim biskupem diecezji Maragha w północno-zachodnim Iranie ok. 1330[29]. Ramon Marti (zm. ok. 1285) był katalońskim dominikaninem zaangażowanym w działalność misyjną wśród żydów i muzułmanów, jednak terenem jego działalność była przede wszystkim Hiszpania. Jedynie przez krótki czas był także misjonarzem w Tunezji. Nie ma dowodów, by kiedykolwiek był inkwizytorem[30]. Natomiast jeśli chodzi o rzekomego inkwizytora Etiopii Bartolomeo da Tivoli, to wątpliwości budzi sam fakt obecności dominikańskich misji w Etiopii w XIV wieku, gdyż wspominają o tym dopiero źródła z XVI stulecia. Bartolomeo da Tivoli prawdopodobnie nigdy nie istniał, a przekaz o nim jest wynikiem pomylenia z Bartolomeo del Poggio, misjonarzem w Armenii i Iranie[31].

Jedynym znanym przejawem quasi-inkwizytorskiej działalności na terenach misyjnych jest epizod, jaki miał miejsce w Tebrizie w Persji w 1333. Dominikański biskup Tebrizu Wilhelm oskarżył wówczas sześciu franciszkanów z lokalnego konwentu o otwarte sympatyzowanie z heretyckim odłamem swego zakonu (tzw. fraticelli), który uważał papieża Jana XXII (1316–1334) za Antychrysta. Zarzuty te zostały przedstawione w kurii papieskiej w Awinionie, nie wiadomo jednak, jaki był finał tej sprawy[32].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Sformułowanie z bulli Eugeniusza IV z 17 sierpnia 1439 (Ripoll, III, s. 110) oraz z bulli Sykstusa IV z 1473 (Ferrarius, appendix, s. 74-75).
  2. ↑ Lea, I, s. 355-356; Wadding, IV, s. 209-211.
  3. ↑ Lea, III, s. 309-310.
  4. ↑ Lea, III, s. 621.
  5. ↑ Archivum Fratrum Praedicatorum, Tom 58, Istituto Storico Domenicano 1988, s. 245.
  6. ↑ Francisco Bethencourt: The Inquisition. A Global History, 1478–1834. Cambridge: Cambridge University Press, 2009, s. 83-84. ISBN 978-0-521-74823-0.. W 1550 inkwizytorem Cypru był dominikanin Lorenzo da Bergamo, zob. Christopher Black: The Italian Inquisition. New Haven – Londyn: Yale University Press, 2009, s. 77, 214-215. ISBN 978-0-300-11706-6.
  7. ↑ Dobre, s. 40-41; Kenneth M. Setton, Norman P. Zacour, Harry W. Hazard: A History of the Crusades: The Impact of the Crusades on the Near East, University of Wisconsin Press, 1985, s. 492. ISBN 978-0-299-09144-6.
  8. ↑ Barącz s. 166.
  9. ↑ zob. np. Ripoll, II, s. 299; Ripoll, III, s. 109-111.
  10. ↑ Ripoll, II, s. 299; por. Dobre, s. 40-41; Lea, I, s. 355; Barącz, s. 168-170, 256.
  11. ↑ por. Barącz, s. 169-170.
  12. ↑ Thomas Kaeppeli: Registrum litterarum fr. Raymundi de Vineis capuani, magistri ordinis 1380-1399. T. 19. Rzym: Institutum Historicum Fratrum Praedicatorum, 1937, seria: Monumenta Ordinis Fratrum Praedicatorum Historica; por. Tea Tsitlanadze, Tea Karchava, Giorgi Kavtaradze:Towards the Clarification of the Identity and Sphere of Activities of the Missionaries who Visited the Orient and Georgia in the 14th century, w: Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences, vol. 3, nr 3 (2009), s. 188.
  13. ↑ Dobre, s. 75.
  14. ↑ Dobre, s. 53-54.
  15. ↑ por. Barącz, s. 256-257.
  16. ↑ Barącz, s. 203 i nast.; por. Dobre, s. 41.
  17. ↑ Krzysztof Kaczmarek, Wykształcenie średniowiecznych inkwizytorów dominikańskich z ziem polskich, w: Paweł Kras (red.): Inkwizycja papieska w Europie środkowo-wschodniej. Kraków: Esprit SC, 2010, s. 212-214. ISBN 978-83-61989-33-2.
  18. ↑ Barącz, s. 205-211.
  19. ↑ W 1505 kapituła prowincjonalna polskich dominikanów mianowała Macieja z Kościana (zm. 1519) inkwizytorem archidiecezji lwowskiej, zob. Roman Fabian Madura: Acta capitulorum Provinciae Poloniae Ordinis Praedicatorum. Vol. 1. Rzym: Pontificium Institutum Studiorum Ecclesiasticorum, 1972, s. 152..
  20. ↑ Lea, I, s. 355; Ripoll, II, s. 310.
  21. ↑ Konrad Eubel, Hierarchia Catholica, vol. I, Padwa 1913-1960, s. 375 przyp. 11. Teodor był jednocześnie biskupem Olenus.
  22. ↑ Ripoll, III, s. 9
  23. ↑ Ripoll, III, s. 110.
  24. ↑ Lea, III, s. 621; Setton, s. 105.
  25. ↑ Setton, s. 105; John Monfasani, George of Trebizond: a biography and a study of his rhetoric and logic, BRILL 1976, s. 137-138. ISBN 978-90-04-04370-1.
  26. ↑ Ferrarius, appendix, s. 74-75.
  27. ↑ Ferrarius, s. 419; Del Col, s. 296.
  28. ↑ Zob. Lea, I, s. 355. Informacje te Lea przytoczył za żyjącym w XVIII wieku dominikańskim historykiem inkwizycji Pedro Monteiro.
  29. ↑ zob. Michael Angold, Eastern Christianity, Cambridge University Press, 2006, s. 426. ISBN 978-0-521-81113-2.
  30. ↑ Zob. o nim John Victor Tolan: Saracens: Islam in the medieval European imagination. Columbia University Press, 2002, s. 203, 234 i nast.. ISBN 978-0-231-12333-4.; The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge
  31. ↑ zob. J. R. S. Phillips, The medieval expansion of Europe, Oxford University Press, 1998, s. 143-144. ISBN 978-0-19-820740-5
  32. ↑ Del Col, s. 160.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Sadok Barącz: Rys dziejów Zakonu Kaznodziejskiego w Polsce. Tom 1. Lwów: 1861.
  • Andrea Del Col: L'Inquisizione in Italia. Mediolan: Oscar Mondadori, 2010. ISBN 978-88-04-53433-4.
  • Claudia Florentina Dobre: Mendicants in Moldavia: Mission in an Orthodox Land: Thirteenth to Fifteenth Century. Aurel Verlag und Handel, 2009. ISBN 978-3-938759-12-7.
  • Sigismund Ferrarius: De rebus Ungaricae provinciae Ordinis Praedicatorum Commentarii. Wiedeń: 1637.
  • Henry Charles Lea: A History of the Inquisition of the Middle Ages. Vols. I – III. Londyn – Nowy Jork: MacMillan Co., 1887–1888. (wszystkie tomy na SUL Books w formacie PDF)
  • Thomas Ripoll (red.): Bullarium Ordinis Praedicatorum. Tomy I – VIII. Rzym: 1729 – 1740.
  • Kenneth M. Setton: The Papacy and the Levant, 1204-1571: The fifteenth century. Filadelfia: The American Philosophical Society, 1997. ISBN 978-0-87169-127-9.
  • Luke Wadding: Annales Minorum. Vols. I – VI. Lyon: 1625 – 1652.
Inkwizycja
Inkwizycja w średniowiecznej Europie
Inkwizycje nowożytne
Inne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Inkwizycja_w_krajach_Orientu&oldid=72482661”