Grzegorzew

Grzegorzew
wieś
Ilustracja
Budynek Urzędu Gminy
Państwo

 Polska

Województwo

 wielkopolskie

Powiat

kolski

Gmina

Grzegorzew

Liczba ludności (2015)

1 962

Strefa numeracyjna

63

Kod pocztowy

62-640[2]

Tablice rejestracyjne

PKL

SIMC

0285178

Położenie na mapie gminy Grzegorzew
Mapa konturowa gminy Grzegorzew, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Grzegorzew”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, w centrum znajduje się punkt z opisem „Grzegorzew”
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego
Mapa konturowa województwa wielkopolskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Grzegorzew”
Położenie na mapie powiatu kolskiego
Mapa konturowa powiatu kolskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Grzegorzew”
Ziemia52°12′06″N 18°44′05″E/52,201667 18,734722[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Kościół Świętego Mikołaja

Grzegorzew – wieś w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie kolskim, siedziba gminy Grzegorzew, nad rzeką Rgilewką, na Wysoczyźnie Kłodawskiej. Dawniej miasto duchowne[3]; uzyskał lokację miejską przed 1339 rokiem, zdegradowany w 1870 roku[4]. W końcu XVI wieku jako miasto arcybiskupstwa gnieźnieńskiego leżało w powiecie łęczyckim województwa łęczyckiego[5]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa konińskiego.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Nazwa wsi Grzegorzew została urobiona najprawdopodobniej na cześć papieża Grzegorza IX[6].

Na terenie Grzegorzewa znajduje się 12 stanowisk archeologicznych z okresu wczesnego średniowiecza, tym jeden ślad osady i jeden ślad trwałego osadnictwa[7]. Pierwsza pisemna wzmianka o Grzegorzewie pochodzi z 1236 roku, kiedy to książę Władysław Odonic darował wieś arcybiskupowi gnieźnieńskiemu Pełce[8]. Przekazanie wsi arcybiskupowi miało najprawdopodobniej na celu przekonanie go do poparcia Odonica w sprawie unieważnienia pokoju z Henrykiem Brodatym z 1234 roku[9]. Z dokumentu Odonica z 1236 roku można wywnioskować, że w przepływającej przez Grzegorzew rzece Rgilewce polowano na bobry[10].

W 1331 roku, podczas wojny polsko-krzyżackiej, Grzegorzew został spalony przez wojska krzyżackie pod dowództwem Dietricha von Altenburga[10]. Dokumenty procesu warszawskiego z 1339 roku są pierwszymi źródłami określającymi Grzegorzew jako miasto[11]. Na przełomie XIII i XIV wieku Grzegorzew stał się centrum gospodarczym dóbr arcybiskupich, tzw. „klucza grzegorzewskiego”[11]. W 1512 roku do klucza grzegorzewskiego należały 2 miasta, 15 wsi oraz jedna wieś niezasiedlona[11]. W 1357 roku było najprawdopodobniej miastem na prawie niemieckim, posiadającym przywilej organizowania targu[12]. Prawdopodobne jest także występowanie pewnego nieporozumienia, w wyniku którego przez pewien czas obowiązywały dwa różne przywileje[13].

31 marca 1379 roku arcybiskup Janusz Suchywilk nadał Maciejowi, wójtowi Grzegorzewa wyspę zwaną Osiek w dobrach grzegorzewskich, celem wykarczowania i nadając mu jednocześnie pozwolenie na budowę młyna[14]. W 1383 roku Krystyn z Kozichgłów wraz z Janem z Płomykowa i Ściborem ze Ściborzyc najechał Grzegorzew podczas walki stronnictw po śmierci Ludwika Węgierskiego[13].

We wrześniu 1422 roku w Grzegorzewie przebywał delegat papieski Antoni Zeno, mający rozsądzić spór Władysława Jagiełły z zakonem krzyżackim[12]. Według przywileju wydanego przez arcybiskupa Wojciecha Jastrzębca w 1435 roku wójt Grzegorzewa posiadał 2 łany ziemi z ogrodami i łąkami, dwie karczmy oraz 1/3 dochodów z sądownictwa, w zamian zobowiązany był do służby wojskowej oraz płacenia dziesięciny snopowej[13]. Najprawdopodobniej przez miasto przechodził trakt handlowy biegnący z Poznania do Łęczycy, a dalej na Mazowsze i Litwę bądź Ruś i do krajów czarnomorskich[14].

Za czasów Zbigniewa Oleśnickiego wzniesiono poza miastem kościół św. Mikołaja, w mieście istniała także kaplica św. Piotra. Według wizytacji z 1521 roku w mieście istniał kościół parafialny pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła, który jednak spłonął w wyniku zajęcia się ogniem od pobliskich domów[15]. Według wizytacji w kościele znajdował się ołtarz św. Mikołaja, a prawo patronatu należało do Pełki Poniatowskiego z Piotrówka[16]. W okresie średniowiecza na Uniwersytecie Krakowskim studiowały dwie osoby z Grzegorzewa: Marcin (rozpoczął studia w 1434) i Maciej (rozpoczął studia w 1428)[17].

Najprawdopodobniej do połowy XVI wieku zaginął lub zniszczony został stary przywilej lokacyjny maista[18]. W roku 1550 Zygmunt August wystawił na prośbę abp Mikołaja Dzierzgowskiego przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim[18]. Grzegorzew nigdy nie rozwinął się w duży ośrodek miejski. W roku 1576 były w nim cztery karczmy, trzy warzelnie wódki, pracowało trzech rzeźników. Miasto stanowiło wtedy ośrodek rozległego klucza dóbr arcybiskupich. Michał Radziejowski zrównał je co do przywilejów i praw z Łowiczem w 1691[19][20].

W 1793 roku miasto liczyło tylko 453 mieszkańców, w większości utrzymujących się z rolnictwa[21]. W Grzegorzewie mieszkało także 6 rzemieślników – 4 szewców, krawiec i kołodziej[21]. W 1826 roku Grzegorzew liczył 923 mieszkańców. Miasto było w tym czasie nękane częstymi pożarami[21].

27 kwietnia 1858 roku wybuchł w mieście wielki pożar, podczas którego spłonęło 187 budynków. W 1870 roku Grzegorzew utracił prawa miejskie i jako osada włączony został do gminy Krzykosy[21]. W 1902 roku wieś liczyła 1250 mieszkańców[21].

Podczas II wojny światowej Grzegorzew został włączony do Kraju Warty, a nazwę miasta zmieniono na Georgen[21].

W okresie PRL-u powstała we wsi Spółdzielnia Kółek Rolniczych[22].

Od 1954 do 1972 roku Grzegorzew był siedzibą gromady Grzegorzew, a w 1973 roku został siedzibą gminy Grzegorzew[21].

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Kościół[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Kościół św. Mikołaja w Grzegorzewie.

Drewniany kościół Świętego Mikołaja zbudowany został w 1776 r. z fundacji ks. Jana Rachlewskiego. W latach 1885-1887 został przedłużony ku zachodowi i gruntownie odrestaurowany. Świątynia orientowana o konstrukcji zrębowej, zewnątrz oszalowana. Nawa trójdzielna z węższym, zamkniętym wielobocznie prezbiterium, przy którym od północy znajduje się murowana zakrystia. Przy nawie od północy i południa zlokalizowane są dwie analogiczne kaplice zapewne z XVIII wieku tworzące rodzaj transeptu, otwarte do nawy łukiem spłaszczonym; od południa przylega kruchta. W środkowej części nawy, prezbiterium i zakrystii - pozorne sklepienia kolebkowe z XIX wieku. W częściach bocznych nawy i kaplicach – strop. Belka tęczowa z krucyfiksem późnobarokowym. Kaplice, kruchta i składzik zwieńczone wolutowymi szczytami zapewne z XIX wieku. Drzwi okute z wieku XVIII. Dachy kościoła są dwuspadowe, gontowe z wieżyczką na sygnaturkę w nawie i wieży dobudowanej w części zachodniej[23].

Wewnątrz świątyni znajduje się pięć barokowych ołtarzy. Dwie chrzcielnice: późnobarokowa z początku XVI wieku, z piaskowca z napisem łacińskim; rokokowa z drugiej połowy XVIII wieku z posążkiem Matki Bożej w sukience. W kościele wyróżnia się rokokowy konfesjonał. Liczne barokowe rzeźby: św. Stanisława Biskupa, św. Mikołaja, św. Wawrzyńca, św. Kazimierza, św. Grzegorza i Matki Boskiej Niepokalanej.

W ogrodzeniu kościoła ulokowana jest kapliczka z rzeźbą ludową św. Benona.

Świątynia jest największym drewnianym kościołem powiatu kolskiego. Wokół rośnie wiele starych drzew – kasztanowce, lipy i klony.

Niedaleko kościoła znajduje się cmentarz, na którym, w dwóch zbiorowych mogiłach, spoczywa 58 nieznanych z imienia i nazwiska ofiar, zabitych 2 września 1939 roku podczas bombardowań lotnictwa niemieckiego[22].

Rynek[edytuj | edytuj kod]

Zachował się dawny układ urbanistyczny miejscowości z dużym, prostokątnym rynkiem (plac Tysiąclecia Państwa Polskiego). Zabudowa wsi jest przeważnie parterowa, w znacznej części drewniana. Spotkać też można budynki wzniesione z łupków wapienia. W ścianę stojącego na środku rynku gmachu (budynek Urzędu Gminy) jest wmurowana tablica poświęcona Polakom poległym i pomordowanym w okresie II wojny światowej.

Sport[edytuj | edytuj kod]

W Grzegorzewie działa Klub Sportowy „Orzeł” – klub piłkarski, występujący w sezonie 2023/2024 w klasie okręgowej, gr. wielkopolskiej VI[24]. Założony 21 lipca 1971 r. Swoje mecze rozgrywa na stadionie gminnym przy ul. Łąkowej 15.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 39810
  2. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 348 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  3. ↑ Przeszłość administracyjna ziem województwa łódzkiego, w: Rocznik Oddziału Łódzkiego Polskiego Towarzystwa Historycznego, Łódź 1929, s. 15.
  4. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 34-35.
  5. ↑ Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1998, s. 67, mylnie nazwane jako Grzegorzewo
  6. ↑ Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 145.
  7. ↑ Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 142.
  8. ↑ Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 143.
  9. ↑ Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 144.
  10. ↑ a b Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 146.
  11. ↑ a b c Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 147.
  12. ↑ a b Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 148.
  13. ↑ a b c Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 150.
  14. ↑ a b Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 152.
  15. ↑ Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 153.
  16. ↑ Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 154.
  17. ↑ Średniowieczny obraz Grzegorzewa, s. 155.
  18. ↑ a b 780 lat Grzegorzewa, s. 71.
  19. ↑ 780 lat Grzegorzewa, s. 72.
  20. ↑ Grzegorzew, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 889.
  21. ↑ a b c d e f g 780 lat Grzegorzewa, s. 73.
  22. ↑ a b Piotr Maluśkiewicz, Województwo konińskie : szkic monograficzny, wyd. 1, Warszawa: Państwowe Wydawn. Nauk, 1983, s. 165-166, ISBN 83-01-00534-3, OCLC 11783554
  23. ↑ Gmina Grzegorzew [online], www.grzegorzew.pl [dostęp 2020-06-24].
  24. ↑ Skarb - Orzeł Grzegorzew [online], www.90minut.pl [dostęp 2023-09-09].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Piotr Maluśkiewicz, Ziemia konińska – przewodnik turystyczny, Konin: „Apeks”, 1997, ISBN 83-86139-28-5, OCLC 750945451.
  • Andrzej Czesław Nowak, Koło, Kłodawa, Uniejów, Dąbie, Przedecz oraz okolice – przewodnik turystyczny, Poznań: Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej, 1987, ISBN 83-85034-05-6, OCLC 69476907.
  • Krzysztof Witkowski, Średniowieczny obraz Grzegorzewa, „Rocznik Kolski”, 10, Koło: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Kole, 2017, ISSN 1898-1607.
  • Tomasz Nuszkiewicz, 780 lat Grzegorzewa, „Rocznik Kolski”, 9, Koło: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Kole, 2016, ISSN 1898-1607.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Gmina Grzegorzew
Wsie
Integralne.
części wsi

Powiat kolski (1867–1975)
  • Siedziba powiatu – Koło
Przynależność wojewódzka
Miasta
Osiedla (1954–72)
Gminy wiejskie
(1867–1954 i 1973–75)
Gromady (1954–72)
Miasta zdegradowane reformą carską z 1869–1870

Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.

Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Grzegorzew&oldid=72538990”