Gryfici (Świebodzice)
Gryfici (Świebodzice) – średniowieczny ród rycerski, którego przedstawiciele w XII i XIII w. zajmowali dominującą pozycję wśród możnowładztwa małopolskiego.
Pochodzenie i historia[edytuj | edytuj kod]
Nazwa rodu urobiona została od gryfa, będącego godłem ich herbu, którego dowody używania istnieją jednak dopiero w XIV w. (stąd zwani też są, szczególnie w odniesieniu do wcześniejszego okresu, Świebodzicami, od zawołania rodowego "Świeboda")[1]. Za pierwszych wybitnych przedstawicieli rodu uważa się arcybiskupa Janika (zm. po 1167 r.) i Jaksę z Miechowa (zm. ok. 1176), krzyżowca i fundatora klasztoru bożogrobców w Miechowie, utożsamianego przez część badaczy z Jaksą z Kopanicy (księciem połabskich Stodoran)[2]. Jego znaczenie i zamożność zapewne w dużym stopniu było związane z małżeństwem z córką potężnego palatyna Piotra Włostowica. Ponieważ sam Jaksa nie pozostawił męskich potomków, późniejsi członkowie rodu mieli pochodzić od jego męskich krewnych.
Nie jest do końca jasne pochodzenie rodu – wydaje się, iż jego korzenie tkwiły w Małopolsce, choć pojawiły się także również podejrzenia, że pochodzili oni ze Śląska, Danii czy Czech (często podstawą do tych przypuszczeń były niejasne informacje na temat wspomnianego Jaksy)[3]. Dyskusyjne były także związki rodu z książęcą dynastią pomorską Gryfitów (w starszej literaturze wspominano o bezpośrednim pochodzeniu Gryfitów pomorskich od małopolskich, zostało to jednak zakwestionowane)[4].
Szczyt potęgi rodu przypadł na XII i XIII w., gdy jego przedstawiciele rodu posiadali dominującą pozycję wśród możnowładztwa małopolskiego, niejednokrotnie decydując o obsadzie tronu książęcego w Krakowie. Stopniowa utrata znaczenia rodu nastąpiła w drugiej połowie XIII w., a w XIV w. członkowie rodu w zasadzie znikają z najważniejszych polskich urzędów.
Tereny, na których skupiały się dobra Gryfitów, to przede wszystkim okolice Krakowa – na wschód od niego (Pogórze Karpackie w rejonie Bochni, czy bliżej położony ośrodek rodowy z centrum w Ruszczy i Branicach) oraz na północ (okolice Jędrzejowa, w czasach przedfundacyjnych – Brzeźnicy[5] – z której pisało się wielu członków rodu). Oprócz tego Gryfici dysponowali także licznymi dobrami na Śląsku.
Wybitni przedstawiciele rodu[edytuj | edytuj kod]
- Jaksa z Miechowa (zm. 1176) – krzyżowiec, zięć Piotra Włostowica, prawdopodobnie identyczny z Jaksą z Kopanicy, księciem połabskim
- Janik (zm. po 1167) – arcybiskup gnieźnieński
- Mikołaj[6] (zm. 1202) – wojewoda krakowski, dowódca wojsk małopolskich w bitwie nad Mozgawą
- Marek z Brzeźnicy (zm. 1230/1231) – wojewoda krakowski
- Teodor (zm. 1237) – wojewoda krakowski
- Klemens z Brzeźnicy (zm. 1241) – kasztelan krakowski, który poległ w bitwie pod Chmielnikiem
- Jan Klimontowic (zm. po 1243) – kasztelan cieszyński i toszecki
- Andrzej z Brzeźnicy (zm. 1244) – biskup płocki
- Klemens z Ruszczy (zm. 1256) – kasztelan i wojewoda krakowski, najbliższy współpracownik księcia Bolesława Wstydliwego
- Wierzbięta z Ruszczy (zm. po 1310) – kasztelan i wojewoda krakowski
- Wierzbięta z Branic (zm. 1424) – stolnik krakowski
Potomkowie rodu[edytuj | edytuj kod]
Obok wspomnianych wyżej pomorskich Gryfitów, których bezpośrednie pochodzenie od małopolskich jest jednak dość nieprawdopodobne, z rodu Gryfitów-Świebodziców wywodzi się wiele późniejszych rodzin szlacheckich. Jedną z nich byli Braniccy herbu Gryf, których gniazdo rodowe znajdowało się w Ruszczy i Branicach, dawnych siedzibach Gryfitów. Ród ten należał do magnaterii Rzeczypospolitej Obojga Narodów; wymarł w XVIII wieku. Blisko spokrewniony z Gryfitami był też inny średniowieczny ród możnowładczy – Lisów, najprawdopodobniej wywodzący się z tego samego korzenia w linii męskiej[7].
Literatura[edytuj | edytuj kod]
- A. Małecki, Studya heraldyczne, t. I, Lwów 1890, s. 268-285, t. II, Lwów 1890, s. 46-67
- L. M. Wójcik, Ród Gryfitów do końca XIII wieku. Pochodzenie — genealogia — rozsiedlenie, "Historia" CVII, Wrocław 1993.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ M. L. Wójcik, Ród Gryfitów..., s. 31.
- ↑ Choć na temat jego przynależności do Gryfitów toczyła się wśród historyków dyskusja, kwestionował to m.in. A. Małecki. Por. A. Małecki, Studya heraldyczne, t. II, s. 59-64; M. L. Wójcik, Ród Gryfitów..., s. 20-23.
- ↑ Spośród najbardziej oryginalnych teorii wymienić można koncepcję S. Nakielskiego sformułowaną w XVII w., który wywodził genealogię rodu od wspomnianego przez Kadłubka Jaksy, syna legendarnego władcy Lechitów Leszka, który miał władać bałkańską Serbią; z kolei F. Piekosiński wywodził Gryfitów od Piasta, uznając ich za potomków jego synów Świebody i Gryfa. Por. M. L. Wójcik, Ród Gryfitów..., s. 12-37.
- ↑ Bezpośredni związek obu rodów (np. poprzez pochodzenie od dwóch braci) proponował Jan Długosz. W XIX w. A. Małecki twierdził, że pokrewieństwo to wynikało jedynie z wżenienia się jednej z córek małopolskich Gryfitów w dynastię pomorską. Późniejsza historiografia nie znajduje dowodów na tego typu pokrewieństwo. Por. A. Małecki, Studya heraldyczne, t. I, s. 268-285; M. L. Wójcik, Ród Gryfitów..., s. 39.
- ↑ Archiopactwo Cysterskie w Jędrzejowie - Historia [online], jedrzejow.cystersi.pl [dostęp 2022-07-11].
- ↑ Nie jest pewne, czy należał on do rodu Gryfitów, czy też do Lisów, należy jednak zaznaczyć, że Mikołaj żył w czasie, gdy oba rody dopiero się od siebie rozdzielały i ówcześnie zapewne były traktowane jako jedna rodzina. O Mikołaju por. J. Wyrozumski, Mikołaj (zm. 1202), w: Polski Słownik Biograficzny, t. XXI, Wrocław 1976, s. 80-82; o pokrewieństwie Gryfitów i Lisów p. niżej.
- ↑ M. L. Wójcik, Ród Gryfitów..., s. 36-37; wywodzi on Gryfitów i Lisów od braci żyjących na przełomie XI i XII w.