Grigorowicz M-5

Grigorowicz M-5
Ilustracja
Grigorowicz M-5
Dane podstawowe
Państwo

 Imperium Rosyjskie

Producent

Zakłady S.S. Szczetinina i M.A. Szczerbakowa w Piotrogrodzie

Konstruktor

Dmitrij Grigorowicz

Typ

łódź latająca

Konstrukcja

drewniana

Załoga

2

Historia
Data oblotu

1915

Lata produkcji

1915–1917

Wycofanie ze służby

1925

Liczba egz.

183

Dane techniczne
Napęd

Gnôme Monosoupape

Moc

74 kW (100 KM)

Wymiary
Rozpiętość

13,62 m

Długość

8,6 m

Wysokość

3,57 m

Powierzchnia nośna

38 m²

Masa
Własna

660 kg

Startowa

960 kg

Osiągi
Prędkość maks.

105 km/h

Prędkość wznoszenia

8 min 36 s na 1000 m
38 min na 4000 m

Pułap

3300 m

Długotrwałość lotu

4 h

Dane operacyjne
Uzbrojenie
ew. 1 ruchomy karabin maszynowy, bomby
Użytkownicy
Rosja, RFSRR, Finlandia, Turcja
Multimedia w Wikimedia Commons

Grigorowicz M-5 (Szczetinin M-5) – rosyjska rozpoznawcza łódź latająca z okresu I wojny światowej, pierwszy budowany masowo wodnosamolot konstrukcji Dymitrija Pawłowicza Grigorowicza, pioniera budowy wodnosamolotów w Rosji. Powszechnie używany do szkolenia, rozpoznania i łączności we Flocie Bałtyckiej i Flocie Czarnomorskiej samolot lotnictwa morskiego Rosji. Po Wielkiej Wojnie używany był podczas wojny domowej przez białogwardzistów oraz lotnictwo Armii Czerwonej, a z eksploatacji został wycofany w połowie lat 20. XX wieku. Jedyny zachowany egzemplarz samolotu eksponowany jest w Muzeum Lotnictwa Tureckiego (Havacılık Müzesi Yeşilköy) w Stambule.

Projekt i rozwój[edytuj | edytuj kod]

Wodnosamolot Grigorowicz M-5 (zwany też Szczetinin M-5[1]) zaprojektowany został przez Dymitra Pawłowicza Grigorowicza, kierownika zakładów S.S. Szczetinina i M.A. Szczerbakowa w Piotrogrodzie, który był już twórcą kilku lekkich łodzi latających (M-1 – M-4)[2]. Prace nad samolotem rozpoczęły się na początku 1915 roku na życzenie dowództwa marynarki wojennej, które całkowicie zrezygnowało z wodnosamolotów francuskich na rzecz rodzimych[2]. Prototyp M-5 oblatano w kwietniu 1915 roku, a już na początku maja pierwsze egzemplarze seryjne (12 sztuk z pierwszego zamówienia) weszły do służby[3][4]. Większość egzemplarzy była napędzana silnikiem rotacyjnym Gnôme Monosoupape o mocy 74 kW (100 KM), lecz stosowano także inne silniki: Le Rhône 9 o mocy 81–88 kW (110–120 KM) i Clerget 9B o mocy 96 kW (130 KM)[2]. Nominalnie samolot nie był uzbrojony, ale w warunkach bojowych wyposażano go w ruchomy karabin maszynowy (stosowano różne typy broni, m.in. Vickers kal. 7,7 mm, Maxim kal. 7,62 mm czy Lewis kal. 7,7 mm), mocowany na kadłubie z prawej strony, przed stanowiskiem obserwatora[2][4]. Na misje bombowe samoloty mogły zabrać też 8 małych lub dwie 20-kilogramowe bomby; od listopada 1915 roku część maszyn wyposażono w radiostacje o zasięgu 40 km i aparaty fotograficzne[4]. Łączna produkcja w dwóch fabrykach (Zakłady S.S. Szczetinina i M.A. Szczerbakowa w Piotrogrodzie i Zakłady Anatra w Odessie[4]) trwająca do połowy 1917 roku wyniosła co najmniej 183 egzemplarze, z czego 71 trafiło do Floty Czarnomorskiej, zaś ok. 60 do szkół lotniczych[3][a]. Następcą tego modelu w rosyjskim lotnictwie morskim była kolejna maszyna konstrukcji Grigorowicza – M-9.

Opis techniczny[edytuj | edytuj kod]

Silnik rotacyjny Le Rhône 9

M-5 był łodzią latającą o układzie dwupłatu i konstrukcji całkowicie drewnianej[5]. Konstrukcja kadłuba kratownicowa, wykonana z drewna jesionowego, o sklejkowym pokryciu różnej grubości – góra i boki 3 mm, burty poniżej linii wodnej 6 mm, zaś dno – 10 mm[5]. Kadłub miał jeden stopień redanu i wspornik usterzenia na wznoszącym się końcu, a jego powierzchnia dna była znacznie szersza niż obrys kadłuba, co zapewniało większą stateczność samolotu na wodzie[5]. Długość samolotu wynosiła 8,6 metra, a jego wysokość 3,57 metra[5]. Komora płatów trójprzęsłowa, podparta trzema parami zastrzałów o przekroju kroplowym (płat górny wysunięty do przodu, przed dolny)[5]. Skrzydła dwudźwigarowe, z drewna sosnowego[5]. Płat górny trzyczęściowy, z baldachimem, bez wzniosu, o skosie krawędzi natarcia 4°, o cienkim profilu, kryty płótnem[5]. Lotki drewniane, pokryte płótnem, bez kompensacji, wystające poza obrys górnego skrzydła[5]. Płat dolny dwuczęściowy z niewielkim wzniosem, o mniejszej rozpiętości i cięciwie niż górny i identycznym skosie[5]. Konstrukcja skrzydeł wzmocniona drutem stalowym[5]. Rozpiętość skrzydeł wynosiła 13,62 metra, a powierzchnia nośna 38 m²[5][6]. Usterzenie drewniane, kryte płótnem, z dużym trójkątnym statecznikiem pionowym[5]. Pomocnicze małe pływaki o konstrukcji drewnianej krytej sklejką i prostokątnym przekroju usytuowano na końcach dolnego płata[5]. Masa własna wynosiła 660 kg, zaś masa całkowita (startowa) 960 kg[5][6].

Napęd stanowił najczęściej chłodzony powietrzem 9-cylindrowy silnik rotacyjny w układzie gwiazdy Gnôme Monosoupape o mocy 74 kW (100 KM), zawieszony pod górnym płatem i podparty do kadłuba[5]. Rozrusznik ręczny, za pomocą korby umocowanej na stałe z przodu obudowy silnika[5]. Zbiornik paliwa znajdował się za kabiną pilota, a paliwo docierało do silnika za pomocą ręcznej pompy[5]. Śmigło drewniane, dwułopatowe, pchające[5]. Prędkość maksymalna wynosiła 105 km/h[5][6][b]. Maszyna osiągała wysokość 1000 metrów w czasie 8 minut i 36 sekund, zaś na osiągnięcie 4000 metrów samolot potrzebował 38 minut[5]. Pułap wynosił 3300 metrów, a długotrwałość lotu 4 godziny[5][6].

Kabina dwuosobowa, otwarta, bez wiatrochronu, z miejscami obok siebie[5].

Służba[edytuj | edytuj kod]

Łodzie latające Grigorowicz M-5 były używane głównie do szkolenia pilotów oraz lotów patrolowych, rozpoznawczych, a także bombowych przez lotnictwo morskie Floty Bałtyckiej i Floty Czarnomorskiej w latach 1915–1917. Podczas wojny domowej wodnosamoloty M-5 używane były także przez białogwardzistów oraz lotnictwo Armii Czerwonej. Po ustaniu działań wojennych samoloty tego typu nadal używano do szkolenia pilotów morskich aż do 1925 roku. Jeden egzemplarz M-5 po 1917 roku znalazł się w Finlandii i był używany w fińskim lotnictwie, zaś jeden został zdobyty przez Turków[6].

I wojna światowa – Flota Czarnomorska[edytuj | edytuj kod]

M-5 na znaczku pocztowym wydanym w ZSRR

Pierwszymi okrętami, na które w maju 1915 roku trafiły nowe wodnosamoloty konstrukcji Grigorowicza, były bliźniacze krążowniki „Kaguł” („Кагул”) i „Pamiat' Merkurija” („Память Меркурия”) – po dwie sztuki[7]. Okręty te jednak rzadko korzystały ze swego wyposażenia lotniczego, które zresztą zlikwidowano w 1916 roku. Następnie łodzie latające M-5 trafiły na wyposażenie okrętu lotniczego (przed przebudową awiza) „Ałmaz” („Алмаз”). Początkowo na jednostce stacjonowały dwie maszyny, a od 1916 roku cztery[6][7]. Następnie znalazły się na pokładach dwóch kolejnych transportowców wodnosamolotów, którymi były „Impierator Nikołaj I” („Император Николай I”, 5642 BRT) i „Impierator Aleksandr I” („Император Aлександр I”, 5133 BRT), bazujące w Sewastopolu i Odessie (okręty te mogły zabierać po 7-8 wodnosamolotów)[8]. Debiut bojowy M-5 nastąpił w maju 1915 roku, kiedy to wodnosamoloty zaokrętowane na „Ałmazie” i „Impieratorze Nikołaju I” prowadziły rozpoznanie rejonu Bosforu, bombardując m.in. Stambuł (3 maja) i İğneadę (4 maja)[8][9][10]. Między 9 i 13 czerwca 1915 roku M-5 zaokrętowane na „Ałmazie” i „Impieratorze Nikołaju I” ochraniały przejście pancernika „Impieratrica Marija” z Odessy do Sewastopola[9][10]. Po przystąpieniu do wojny Bułgarii, 27 października 1915 roku samoloty obu okrętów bombardowały porty w Warnie i Burgas, korygując też ogień artylerii okrętowej[10]. 24 stycznia 1916 roku doszło do wielkiej operacji lotniczej przeciw portowi w Zonguldak, kiedy to 11 wodnopłatów (M-5 i Curtiss K) wystartowało z trzech rosyjskich transportowców lotniczych („Ałmaz”, „Impierator Nikołaj I” i „Impierator Aleksandr I”), zrzucając 38 bomb o łącznej masie 370 kg. Bez strat własnych Rosjanie zatopili parowiec „Irmingard", cztery barki oraz uszkodzili linię kolejową oraz urządzenia przeładunkowe węgla. W drodze powrotnej „Impierator Aleksandr I” został zaatakowany przez niemiecki okręt podwodny UB-7, jednak udało mu się uniknąć trafienia torpedą. Po tym ataku ochronę zespołu powierzono własnym wodnosamolotom, które wykryły i zmusiły do zanurzenia wrogą jednostkę[6][10][11]. W kolejnych miesiącach transportowce lotnicze wyposażone w maszyny Grigorowicza uczestniczyły aktywnie w blokadzie tureckich złóż węglowych w rejonie Eregli – Zonguldak, atakując z powietrza składy oraz urządzenia do wydobywania i załadunku węgla, utrudniając tym samym zaopatrzenie w paliwo floty tureckiej[10][12]. 9 marca 1916 roku oba „Impieratory" uczestniczyły w nieudanym bombardowaniu Warny, zaś w kwietniu wszystkie trzy okręty lotnicze z 17 zaokrętowanymi wodnosamolotami wzięły udział w osłonie rosyjskich konwojów do opanowanego tureckiego portu Rize, poszukując i zwalczając wrogie okręty podwodne[13][14][15]. 25 sierpnia podczas wypadu floty na bułgarski port Warna, w którym uczestniczyły m.in. trzy rosyjskie okręty lotnicze, doszło do bitwy powietrzno-morskiej. Atak wykonały 4 wodnosamoloty (z 20 zaokrętowanych – 12 M-5 i 8 M-9), w wyniku którego według Rosjan zestrzelono trzy samoloty wroga przy stracie jednego własnego[14][16][17]. Była to jedna z ostatnich akcji bojowych na Morzu Czarnym wykonanych przez M-5, które zostały zastąpione przez większe i nowocześniejsze M-9.

I wojna światowa – Flota Bałtycka[edytuj | edytuj kod]

We Flocie Bałtyckiej maszyny M-5 służyły głównie do szkolenia pilotów w Szkole Lotnictwa Morskiego w Piotrogrodzie, która powstała 28 czerwca 1915 roku[6]. Jedyny na Bałtyku rosyjski transportowiec lotniczy – „Orlica” („Орлица”, 2763 BRT) – wyposażony był od maja 1916 roku w nowocześniejsze M-9, które zastąpiły francuskie wodnopłaty FBA typ C[14].

Okres wojny domowej[edytuj | edytuj kod]

W okresie wojny domowej w Rosji łodzie latające M-5 stanowiły podstawowe wyposażenie Szkoły Lotnictwa Morskiego Armii Czerwonej, którą przeniesiono najpierw z Piotrogrodu do Niżnego Nowogrodu, a następnie do Samary[6]. Od września 1919 roku szkoła miała na wyposażeniu operującą na Wołdze barkę rzeczną „Kniaginia Jewpraksija” („Kнягиня Евпраксия”) wyposażoną w cztery M-5 i dwa M-9[18][19][20]. Barka służyła uczniom-pilotom do 1922 roku, kiedy to szkołę przebazowano do Sewastopola, zaś ostatnie M-5 wycofano ze szkolnictwa w połowie lat 20. XX wieku[6][18].

Polacy na M-5[edytuj | edytuj kod]

Od września 1916 roku do lutego 1917 roku w Szkole Lotnictwa Morskiego w Piotrogrodzie (jesienią 1916 roku przeniesionej do Baku) szkolił się miczman Eugeniusz Pławski (później m.in. dowódca ORP „Piorun”). Wykonywał on loty na łodziach M-5 i M-9[21]. Dowódcą szkoły był również Polak – podpułkownik Grudziński, instruktorem był podchorąży Jerzy Weber. W szkole kształcił się również miczman Wacław Iwaszkiewicz i Jerzy Kłossowski, późniejszy dowódca ORP „Bałtyk”[22].

Egzemplarze muzealne[edytuj | edytuj kod]

Jedyny zachowany egzemplarz samolotu Grigorowicz M-5 eksponowany jest w Muzeum Lotnictwa Tureckiego (Havacılık Müzesi Yeşilköy) w Stambule[6].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Macлoв 2006 ↓, s. 25 podaje, że wyprodukowano 200 egzemplarzy M-5, zaś Bączkowski 2000 ↓, s. 250, że 105 maszyn.
  2. ↑ Pilecki i Domański 1969 ↓, s. 440, Jankiewicz i Malejko 1994 ↓, s. 97, Jankiewicz 1972 ↓, s. 166 i Jankiewicz 1986 ↓, s. 81 podają, że prędkość maksymalna samolotu wynosiła 128 km/h.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Taylor 1989 ↓, s. 799.
  2. ↑ a b c d Bączkowski 2000 ↓, s. 250.
  3. ↑ a b Петрoв 2000 ↓, s. 30.
  4. ↑ a b c d Macлoв 2006 ↓, s. 25.
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Bączkowski 2000 ↓, s. 251.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k Macлoв 2006 ↓, s. 26.
  7. ↑ a b Waligóra 2014 ↓, s. 86.
  8. ↑ a b Zabłocki 2004 ↓, s. 12.
  9. ↑ a b Franz 2009 ↓, s. 87.
  10. ↑ a b c d e Waligóra 2014 ↓, s. 87.
  11. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 330.
  12. ↑ Zabłocki 2004 ↓, s. 13.
  13. ↑ Franz 2009 ↓, s. 89.
  14. ↑ a b c Waligóra 2014 ↓, s. 88.
  15. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 327.
  16. ↑ Franz 2009 ↓, s. 90.
  17. ↑ Kaczkowski 1986 ↓, s. 35.
  18. ↑ a b Waligóra 2014 ↓, s. 92.
  19. ↑ Zabłocki 2004 ↓, s. 14.
  20. ↑ Franz 2009 ↓, s. 112–115.
  21. ↑ Pławski 2003 ↓, s. 40–56.
  22. ↑ Pławski 2003 ↓, s. 41.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Wiesław Bączkowski: Samoloty I wojny światowej. Warszawa: Lampart, 2000. ISBN 83-86776-54-4.
  • Maciej Franz: Okręty lotnicze I wojny światowej. Gdynia: Wydawnictwo Akademickie Akademii Marynarki Wojennej, 2009. ISBN 978-83-60278-36-9.
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Jane’s Encyclopedia of Aviation. Michael J.H. Taylor (red.). London: Studio Editions, 1989. ISBN 1-85170-324-1. (ang.).
  • Zbigniew Jankiewicz: Łodzie latające. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1972.
  • Zbigniew Jankiewicz: Wodnosamoloty. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1986. ISBN 83-11-07272-8.
  • Zbigniew Jankiewicz, Julian Malejko: Samoloty i śmigłowce wojskowe – litery F–H. T. 8. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1994. ISBN 83-11-08292-8.
  • Ryszard Kaczkowski: Lotnictwo w działaniach na morzu. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1986. ISBN 83-11-07175-6.
  • Mихaил Macлoв: Pуccкиe caмoлeты 1914–1917. Москва: Цeйхгayз, 2006. ISBN 5-9771-0005-1. (ros.).
  • Г.Ф. Петрoв: Гидpocaмoлeты и Экранопланы России 1910–1999. Москва: Русавя, 2000. ISBN 978-5879601107. (ros.).
  • Szymon Pilecki, Jerzy Domański: Samoloty bojowe 1910–67. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1969.
  • Eugeniusz Pławski: Fala za falą... Wspomnienia dowódcy ORP „Piorun”. Gdańsk: Finna, 2003. ISBN 83-917883-1-8.
  • Waldemar Waligóra. Lotnictwo zaokrętowane Rosji i ZSRR 1913–1949. „Technika Wojskowa Historia”. Nr 4 (Lipiec-Sierpień), 2014. Magnum-X. ISSN 2080-9743. 
  • Władimir Zabłocki: Okręty lotnicze Rosji. Warszawa: Magnum-X, 2004. ISBN 83-88920-16-2.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Rosyjskie samoloty wojskowe z okresu I wojny światowej
Samoloty myśliwskie
Samoloty bombowe
Samoloty rozpoznawcze i szkolne
Wodnosamoloty i łodzie latające

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Grigorowicz_M-5&oldid=71914309”