Gdańsk wobec polityki bałtyckiej ostatnich Jagiellonów

Na początku XVI wieku Polska, złączona unią z Litwą, prowadziła działania wojenne przeciwko państwu moskiewskiemu, które za panowania Wasyla III (1505-1533) rozszerzało swój stan posiadania na zachodzie i północy kosztem Litwy. Działania wojenne prowadzone były na lądzie, ale pewien wpływ na nie wywierały rozwijające się kontakty Moskwy (szczególnie handel bronią i przenikanie nowinek z zakresu inżynierii wojskowej) z krajami Europy Zachodniej, szczególnie z Anglią. Drogą morską przez Bałtyk, a następnie porty nad Zatoką Fińską, głównie Rewel i Narwę, Wasyl sprowadzał na potrzeby swej armii materiały wojenne, jakich nie produkowano lub produkowano w niewystarczającej ilości w państwie moskiewskim. By przerwać te dostawy, Polska powinna była posiadać własną flotę, jednak nie było to sprawą prostą. Jak zawsze niechętna podatkom szlachta i obawiająca się wzmocnienia władzy królewskiej magnateria były przeciwne zamysłom Zygmunta Starego. W konsekwencji, po śmierci obu ostatnich Jagiellonów, polityka morska Rzeczypospolitej uległa zapomnieniu, a Gdańsk zyskał pełną, acz krótkowzroczną, niezależność.

Flota kaperska[edytuj | edytuj kod]

Gdańsk w drugiej połowie XV wieku zdobył podstawy dobrobytu, które w wieku XVI i w pierwszej połowie XVII pozwoliły miastu osiągnąć szczyt bogactwa i stać się istotnym czynnikiem w sprawach politycznych, gospodarczych, a nawet kulturalnych Rzeczypospolitej^[1]. Miasto stawało się wyłącznym pośrednikiem polskiego handlu morskiego, ale pośrednikiem uciążliwym, co wywoływało rosnące niezadowolenie tak króla, jak i szlachty. Niemal taką samą niechęć do inicjatyw królewskich żywił Senat Gdańska, który obawiał się, że działalność floty królewskiej, bazującej z konieczności w Zatoce Gdańskiej, jedynie przysporzy miastu kłopotów^[2][3].

Solą w oku gdańszczan były próby prowadzenia przez Polskę samodzielnej polityki morskiej, co wiązało się z poparciem udzielanym konkurującemu z Gdańskiem Elblągowi^[4] i projektami budowy własnej floty wojennej. W tej sytuacji Zygmunt Stary, zapewne za radą Jana Dantyszka^[5] znającego sprawy morskie, postanowił utworzyć flotę systemem kaperskim. Pierwszy królewski okręt kaperski pod dowództwem gdańszczanina Adriana Flinta^[6] rozpoczął działania na wodach Zatoki Fińskiej w roku 1517. Wkrótce flota polska powiększyła się do kilkunastu okrętów, a Flint został prawdopodobnie jej dowódcą^[7]. Obszarem jej działalności były wschodnie akweny Bałtyku.

W roku 1519, w związku z wojną z Krzyżakami, okręty kaperskie prowadziły również działania na Zatoce Gdańskiej blokując Królewiec. Z portami krzyżackimi utrzymywały kontakty głównie statki holenderskie i duńskie, one też stały się obiektami ataków floty kaperskiej. Flota ta była wspomagana przeciw Krzyżakom przez Gdańsk, który od lat rywalizował z Królewcem. Po zawarciu rozejmu w roku 1521 okręty kaperskie wróciły do zwalczania żeglugi narewskiej, przechwytując kilkanaście statków z ładunkami dla Wielkiego Księstwa Moskiewskiego^[8]. 14 września 1522 roku zawarty został rozejm polsko-moskiewski, a wkrótce potem król Zygmunt rozwiązał flotę kaperską. Okręty w większości przeszły do służby gdańskiej (były to zresztą prawie wyłącznie jednostki gdańskie), by brać udział w uciążliwej wojnie Hanzy z Danią^[9].

Polska flota kaperska została zorganizowana doraźnie, a działalność swą prowadziła krótko. Była zbyt słaba, aby odegrać poważniejszą rolę w wojnie z Moskwą, a wypływało to z faktu, że Zygmunt Stary przywiązywał do spraw morskich znacznie mniejszą wagę, niż się na ogół przypuszcza^[10]. Dopiero pod koniec życia, pod wpływem Bony, król nie przedłużył Gdańskowi długu zastawnego na starostwo puckie. Rada Miasta Gdańska traktowała posiadanie Pucka jako jeden z elementów sprawowania władzy nad wybrzeżem. Miało to swoją tradycję i ustaliło się już w czasach krzyżackich. W Pucku rezydował urzędnik zwany „rybickim”, którego kompetencje obejmowały wszystkie sprawy wynikające z posiadania brzegu morskiego i rybołówstwa^[11]. Gdańsk, który rościł pretensje do posiadania całego wybrzeża Zatoki Gdańskiej, prawował się o starostwo puckie aż po rok 1546, ale w tym czasie król miał już w Prusach Królewskich wielu oddanych sobie ludzi, kompetentnych w sprawach morskich, a zarazem zwolenników aktywniejszej polityki wobec Gdańska^[12]. Wkrótce stali się oni doradcami Zygmunta Augusta w jego dążeniach do realizacji ambitnego planu Dominium Maris^[13].

O panowanie na morzu[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Wojny inflanckie.

Znamienny dla polityki polskiej zwrot ku Bałtykowi w drugiej połowie XVI wieku (po długiej bierności na tym odcinku) dokonał się z inicjatywy króla Zygmunta Augusta, a wynikał z przesłanek gospodarczych jak i strategicznych, splatających się nierozerwalnie z problemem inflanckim, a w konsekwencji moskiewskim^[14]. Kontrola Inflant zabezpieczała bowiem wschodnie rubieże Rzeczypospolitej, a nadto pozwalała na prowadzenie bez przeszkód handlu towarami litewskimi (Litwa odcięta była od ujścia Niemna, Dżwiny z Rygą i od innych portów).

Nowy kierunek polityki państwa polskiego, wyznaczony przez króla, krzyżował się z dążeniami państw nadbałtyckich (w tym także Gdańska), doprowadzając do długotrwałych sporów dyplomatycznych i orężnych. Pierwsze polskie wystąpienie zbrojne miało miejsce w roku 1556, a pretekstem doń był zatarg arcybiskupa ryskiego Wilhelma Hohenzollerna z władzami zakonu. Interwencja 70-tysięcznego korpusu polsko-litewskiego zakończyła się układem w Pozwolu (14 września 1557), na mocy którego Inflanty sprzymierzały się z Litwą (a tym samym z Rzecząpospolitą) przeciwko Moskwie^[15], po wygaśnięciu traktatów zawartych z tym państwem przez każdą ze stron. Układ ten łamał jednak postanowienia wcześniejszego traktatu z roku 1554^[16], w którym zakon inflancki zobowiązywał się nie zawierać przymierza z państwem Jagiellonów i zachować neutralność w razie konfliktu. Car Iwan Groźny, zmierzający – podobnie jak Zygmunt August – do opanowania portów bałtyckich, uporał się dość szybko z Kazaniem i Astrachaniem na południu, po czym, w styczniu 1558 roku, uderzył na Inflanty^[17].

Działając szybko i zdecydowanie, zajął 11 maja Narwę, w czerwcu Neuhausen, w lipcu Dorpat. Szczególnie ważnym nabytkiem była Narwa, przez którą państwo rosyjskie prowadziło handel już wcześniej. Zagrożone stany inflanckie zawarły dwa traktaty z Rzecząpospolitą (Wilno 1559 i 1561) oddając się we władanie króla polskiego na zasadach lennych. Jednocześnie przeprowadzono sekularyzację inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego. Z czasem konflikt polsko-moskiewski przekształcił się w 7-letnią wojnę, w której po stronie polskiej wzięła udział Dania (przymierze zawarte 5 października 1563 roku), zaś Szwecja wystąpiła jako trzecia strona konfliktu^[18]. W roku 1561 król Eryk XIV Waza zajął Rewel, a następnie Parnawę i Biały Kamień, zagrażając nawet Rydze. W tej sytuacji po stronie polskiej opowiedziała się Lubeka zaniepokojona sukcesami szwedzkimi. Tym sposobem Rzeczpospolita znalazła się w kręgu państw walczących nie tyle o dostęp do morza, co o władztwo na morzu^[19].

Terminu „Dominium Maris Baltici” użył po raz pierwszy Zygmunt August 8 kwietnia 1563 w listach wysłanych do zainteresowanych stron. Idea nie była nowa. Stanowiła rozwinięcie średniowiecznej teorii mare clausum (morza zamkniętego)^[20].

Program północny króla[edytuj | edytuj kod]

Tzw. „program północny” Zygmunta Augusta sprowadzał się początkowo do trzech zagadnień polityczno-prawnych: stosunków Prus Królewskich z Koroną, kwestii gdańskiej i kwestii lenna pruskiego, co wiązało się z interesami stronnictwa egzekucyjnego, bowiem z Prusami Królewskimi ściśle łączyło się zagadnienie Gdańska, sprawa gospodarowania w porcie gdańskim oraz odrębnej i często niezgodnej z interesami Polski polityki zagranicznej, jaką Gdańsk nieraz uprawiał. Całe panowanie Zygmunta Augusta wypełniał zatarg z Gdańskiem: dał się we znaki już w latach 60. XVI wieku, wybuchł z całą gwałtownością w latach 1568-1570 i wysunął nieomal na czoło polityki północnej ostatniego z Jagiellonów^[21].

Chcąc ochronić interesy Polski na morzu, a nie mogąc polegać na wąskim skrawku od Żarnowca po Braniewo, gdzie „panował” niepewny, a później wręcz wrogi Gdańsk, król musiał wygrać dla Rzeczypospolitej Inflanty i lenno kurlandzkie, porty Rygę i Parnawę, wplątując się w konflikt, z którego wycofać się było niepodobna. Innymi słowy walka o Bałtyk wciągała Polskę w wojny kontynentalne^[22].

Otwarty konflikt[edytuj | edytuj kod]

W pierwszym okresie wojny siedmioletniej (1563-1570) nie istniały jeszcze ani przepisy, ani instytucja mogąca załatwić wszystkie sprawy związane z działalnością kaprów. Przy wydawaniu poleceń i rozstrzyganiu sporów pomagali królowi kasztelan gdański Jan Kostka, burgabia Georg Kleefeld i szyper Mateusz Scharping. Z drugiej strony duże uprawnienia, przede wszystkim sądowe, posiadała Rada Miejska, co wynikało z „konstytucji zygmuntowskich” ogłoszonych po stłumieniu tumultu gdańskiego w roku 1526. To musiało nieuchronnie doprowadzić do konfliktu z królem.

Zaopatrywanie kaprów w porcie gdańskim, przyprowadzanie tam pryzów, narażało miasto na represje ze strony wojujących państw. Ponadto wojna powodowała przestoje w żegludze, a co za tym idzie, straty. Stąd niechętny, a nawet wrogi stosunek Rady do kaprów. Mnożyły się skargi władz miejskich na forum Sejmiku Generalnego Prus Królewskich. Kapitanowie okrętów kaperskich również byli niezadowoleni załatwianiem spraw spornych. W rezultacie w roku 1565 powołano komisarzy mających zajmować się sprawami kaprów (burgabia Kleefeld i sekretarz królewski Krzysztof Konarski), przy czym rozprawy rozjemcze odbywały się bądź to w domu Kleefelda w Gdańsku, bądź w sądzie ławniczym w Pucku^[23].

Komisja Morska[edytuj | edytuj kod]

W dwa lata później przeniesiono siedzibę kaprów do Pucka. Stało się tak na żądanie Gdańska i było dowodem dobrej woli i ustępliwości króla wobec Rady. Port w Pucku był niedogodny, bo płytki, ale przychylność miejscowej rady i starosty gwarantowały opiekę i pomoc. W marcu 1568 roku Zygmunt August powołał Komisję Morską^[24]. Był to organ centralny, urząd do spraw morza i żeglugi o jasno sprecyzowanych zadaniach: zwalczać szkodliwą dla państwa „żeglugę narewską”, zapewnić pokój ziemiom pruskim, strzec wybrzeża i portów przed gwałtem i niespodziewanymi atakami, ochraniać miejsca składu i handlu^[25]. Uposażając Komisję stworzył król w roku 1570 „fundusz morski” w wysokości 16 880 florenów i 11 groszy^[26]. By móc wykonywać tak nakreślone zadania komisarze otrzymali od króla prawo reprezentacji wobec władz Gdańska, a ich postanowienia miały mieć moc królewskich specjalnych instrukcji. Spodziewając się szykan wobec komisarzy mieszkających w Gdańsku, król wyłączył ich spod jurysdykcji miasta. Powstanie Komisji wywołało w Radzie Miejskiej poczucie zagrożenia jej interesów, ingerencji w jej monopol żeglugi i handlu^[27].

Niechęć do kaprów musiała gdzieś znaleźć ujście. Pretekstem stała się napaść powracających z morza w nocy z 17 na 18 czerwca 1568 roku marynarzy na chłopów oczekujących na otwarcie bram miejskich. Kaprzy poturbowali wieśniaków, zabrali im nieco żywności i odzieży. Burmistrz Constantin Ferber zareagował bardzo ostro – kazał uwięzić jedenastu uczestników napaści, a następnie, mimo protestu komisarzy królewskich, 23 czerwca zapadł wyrok skazujący. Kaprów ścięto, a ich głowy zatknięto na postrach przed Bramą Wyżynną^[28]. Ferber przekroczył oczywiście swe uprawnienia, bo „strażnicy morza” byli, jako żołnierze królewscy, wyjęci spod jurysdykcji Rady, a ponadto wykroczenie nie kwalifikowało się jako sprawa gardłowa^[29]. Nie koniec na tym. Około 21 czerwca^[30] komendant Latarni kazał ostrzelać trzy okręty kaperskie Martina Schele i Johana Treselera, nieznacznie je uszkadzając, czwarty zaś okręt, idący do Gdańska na remont, zmusił do zawrócenia, skutkiem czego jednostka zatonęła^[31].

Komisja Morska nie omieszkała powiadomić o wydarzeniach króla, który sprawę jedenastu kaprów uznał za obrazę majestatu. Zygmunt August widział w Gdańsku główną przeszkodę w urzeczywistnieniu unifikacji Prus z Koroną, czego domagał się obóz egzekucyjny i co leżało w interesie samego władcy. W dniu 24 września podpisał król przedłożone mu przez Solikowskiego akta na wyprawę komisarzy do Gdańska i Elbląga. Komisja pod przewodnictwem biskupa kujawskiego Stanisława Karnkowskiego miała zmusić Gdańsk do posłuszeństwa, usunąć przeciwników egzekucji i unifikacji, zbadać gospodarkę miasta i „w potrzebie” zreformować ją^[32]. Komisja stanęła u bram miejskich 29 października 1568 roku, ale zastała je zamknięte, a mury obsadzone^[33].

Komisja zawróciła, jednocześnie Gdańsk wysłał do króla delegację w osobach syndyka Kleofasa Meya i sekretarza Rady Mateusza Radeckego. Mieli oni bronić praw miasta, usprawiedliwić postępowanie wobec komisarzy i prosić o odwołanie Komisji. Zygmunt August delegację przyjął 1 listopada i przez podkanclerzego Piotra Myszkowskiego udzielił jej surowej odprawy^[34]. Odrzucił możliwość rokowań z buntowniczym miastem, a gdy Mey rzucił się na kolana błagając o zmianę decyzji, król powiedział: byście i tysiąc razy klękali, tedy to nie pomoże nic, ja żadnej dysputacyjej nie chcę. Jeśli się dobrze będziecie sprawiać, tedy się dobrze będziecie mieć. Trzeba mnie wszystkiemu zabiegać. A z tym idźcie^[33].

Dalsze wzmocnienie pozycji Komisji Morskiej i spadek notowań Gdańska przyniósł Sejm unii lubelskiej w 1569 roku. Piotr Roizjusz w jednym z pism kolportowanych podczas obrad sejmowych określił Gdańszczan jako „lud od Gorgony sroższy, obłudny, nieposłuszny”^[35]. W Lublinie wytoczono proces burmistrzom Kleefeldowi, Ferberowi i Proitemu oraz rajcy Giesemu. Zostali oskarżeni o ucisk obywateli, złą gospodarkę, samowolne zaciąganie wojsk, niewpuszczenie komisji królewskiej, prześladowanie i ścięcie kaprów oraz o obrazę majestatu. 12 sierpnia skazano pozwanych na więzienie w Sandomierzu i Piotrkowie^[36]. Mieli tam przebywać do czasu złożenia relacji z Gdańska przez komisję w nowym składzie, ale nadal z Karnkowskim na czele i znienawidzonym przez gdańszczan Kostką jako członkiem. Komisarze i kaprzy przeżywali w dniach obrad Sejmu Lubelskiego dni tryumfu, tym więcej, że król nobilitował czterech najwybitniejszych kapitanów^[35].

Druga komisja Karnkowskiego rozstrzygnęła w czasie swego pobytu w Gdańsku (nie bez oporu miasta) wszystkie sporne sprawy, narzucając Radzie dość ciężkie warunki. Szczególnie boleśnie odczuł Gdańsk anulowanie decyzji o przeniesieniu siedziby kaprów do Pucka i polecenie wpuszczania okrętów kaperskich wraz z prowadzonymi pryzami. Przypomniano jednocześnie miastu, w artykułach „De regalibus et iure regio” i „De iuramento praefecti portus maris” o prawie króla do zezwalania i zabraniania żeglugi i handlu oraz o nadrzędności władzy suwerena bądź jego zastępców.

Miasto starało się przebłagać króla, w związku z czym zaproponowało 100 tysięcy zł polskich płatnych do kasy panującego w ciągu dziesięciu lat oraz zgodziło się przekazywać skarbowi Rzeczypospolitej cło palowe, czyli ponad 21 000 zł. rocznie. Palowe pobierane było przez miasto na naprawy i konserwację portu. W rzeczywistości na ten cel szło nie więcej niż 10% tej kwoty, reszta zaś stanowiła stały dochód Rady Miejskiej. Gdańsk, oddając palowe, nie stracił prawie nic, bowiem natychmiast podniósł dwukrotnie cła na towary importowane (z 0,4 na 0,8%). Za konflikt miasta z królem zapłacili więc armatorzy i kupcy europejscy^[37].

Constitutiones Carncovianae zostały sformułowane 14 marca 1570 roku i zatwierdzone przez monarchę i Sejm 20 lipca^[38]. Jeszcze wiosną tego roku król sprowadził z Wenecji dwóch szkutników, a w maju ruszyła budowa pierwszego polskiego okrętu, galeonu o nazwie „Smok”. 15 czerwca zwodowano kadłub, a prace wykończeniowe trwały jeszcze rok^[39].

Ostatecznie jednak sprawa Dominium Maris Baltici została pogrzebana wraz ze śmiercią Zygmunta Augusta (7 lipca 1572) i latami bezkrólewia^[40].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

• Stanisław Bodniak: Polska a Bałtyk za ostatniego Jagiellona. Kórnik: Pamiętnik Bibl. Kórnickiej z.3, 1946.
• Stanisław Bodniak: Komisja morska Zygmunta Augusta. Gdańsk: „Rocznik Gdański” t. 4/5, 1932.
• Tadeusz Górski: Dzieje polskiej floty: Od Kazimierza Jagiellończyka do Augusta II Mocnego. Gdańsk: Wydawnictwo L&L, 2008. ISBN 978-83-60597-04-0.
• Kazimierz Lepszy: Dominium Maris Baltici Zygmunta Augusta. Kraków: „Nauka i Sztuka”, t. 4, nr 9, 1946.
• Stanisław Matysiak: O stosunku Gdańska do Polski i o ustroju Gdańska 1454-1793. „Przegląd Zachodni”, rocznik X, z.7/8, 1954.
• Tadeusz M. Nowak, Jan Wimmer: Historia oręża polskiego 963-1795. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1981. ISBN 83-214-0133-3.
• Wacław Odyniec: Dzieje Prus Królewskich 1454-1772. Warszawa: 1972.
• Jerzy Pertek: Akta i diariusz komisarzy okrętowych Zygmunta III. Gdańsk: „Rocznik Gdański”, t. 14, 1955.
• Henryk Samsonowicz: Gdańsk a poczynania morskie Zygmunta Augusta. W: Historia Gdańska, Tom II 1454-1655:. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1982. ISBN 83-215-3244-6.
• Paul Simson: Geschichte der Stadt Danzig. Danzig: 1918.
• Andrzej Szelągowski: Walka o Bałtyk 1544-1621. Lwów: 1904.
• Jan Wimmer. Pierwsza polska admiralicja i budowa regularnej floty wojennej w XVI w.. „Przegląd Marynarki Wojennej”. 4, 1954. Gdynia.