Fabryka Obrabiarek do Drewna

Fabryka Obrabiarek do Drewna sp. z o.o.
Ilustracja
Widok od ul. Nakielskiej
Państwo

 Polska

Adres

Trzeciewiec 40
86-022 Dobrcz[1]

Data założenia

1865

Forma prawna

spółka z o.o.

Nr KRS

0000080451

Położenie na mapie Bydgoszczy
Mapa konturowa Bydgoszczy, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Fabryka Obrabiarek do Drewna sp. z o.o.”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Fabryka Obrabiarek do Drewna sp. z o.o.”
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Mapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Fabryka Obrabiarek do Drewna sp. z o.o.”
Ziemia53°07′35,2″N 17°58′27,3″E/53,126444 17,974250
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Budynek administracyjny, dawniej pałac właścicieli C. i W. Blumwe
Zabytkowa hala montażu

Fabryka Obrabiarek do Drewna sp. z o.o. – jedno z najstarszych, czynnych bydgoskich przedsiębiorstw, produkujące od 1865 roku maszyny i urządzenia do obróbki i przerobu drewna, a obecnie również kompletne linie technologiczne dla przemysłu drzewnego. Jest najstarszym w Polsce przedsiębiorstwem w swojej branży[2].

Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]

Przedsiębiorstwo specjalizuje się w produkcji maszyn i urządzeń oraz kompletnych linii technologicznych dla przemysłu drzewnego. Oferuje m.in. traki, obrzynarki, wielopiły, pilarki, parkieciarki, strugarki, frezarki, linie technologiczne dla tartaków itp[2]. Poza sferą produkcji przedsiębiorstwo zapewnia stały serwis oraz posiada zaplecze techniczne prowadzące stały rozwój i modernizację produkowanych wyrobów. Wyroby sprzedawane są na rynek krajowy oraz na eksport[2].

Nagrody i wyróżnienia[edytuj | edytuj kod]

Przedsiębiorstwo w ostatnich latach uzyskało następujące nagrody i wyróżnienia[2]:

  • laureat rankingu 500 Najbardziej Innowacyjnych Firm – 2005
  • nominacja w rankingu Liderzy Marki 2005
  • laureat rankingu Diamenty Forbesa 2010
  • laureat Złotego Medalu Międzynarodowych Targów Maszyn i Narzędzi Dla Przemysłu Drzewnego i Meblarskiego DREMA 2016 w Poznaniu
  • Symbol Jakości i Niezawodności 2017
  • Certyfikat „Przedsiębiorstwo Fair Play” 2017
  • Certyfikat „Przedsiębiorstwo Fair Play” 2018 i Nominacja do Statuetki „Przedsiębiorstwo Fair Play” 2018
  • Złoty Certyfikat "Przedsiębiorstwo Fair Play" 2019

Historia[edytuj | edytuj kod]

Okres pruski[edytuj | edytuj kod]

Założycielem przedsiębiorstwa był Carl Blumwe, urodzony w 1827 w Chojnicach, przybyły do Bydgoszczy z Erfurtu w roku 1855[3]. Pracę jako mistrz warsztatowy rozpoczął w założonych w Bydgoszczy Warsztatach Naprawczych Kolei Wschodniej, gdzie pracował do roku 1865. Następnie przy ul. Jagiellońskiej 12 założył własny warsztat budowy i naprawy maszyn rolniczych pod nazwą „Carl Blumwe”, w którym zatrudniał początkowo 3 osoby. W roku 1869 warsztat ten został rozbudowany i przeniesiony na posesję przy ul. Jagiellońskiej 94.

Szukając lepszej lokalizacji dla swojego zakładu, Blumwe w 1878 kupił teren z zabudowaniami od wdowy po właścicielu odlewni żelaza – Juliuszu Schmidcie na Wilczaku (obecnie ul. Nakielska 53). Mając do dyspozycji pomieszczenia fabryczne przystosowane do zamierzonej produkcji, zakłady te powiększył i zainstalował nowe maszyny. Wykonywał traki do tartaków oraz maszyny do obróbki drewna. W 1878 włączył do spółki swojego syna Wilhelma i od tego czasu przedsiębiorstwo przyjęło nazwę „Carl Blumwe i Syn” (niem. C. Blumwe & Sohn Eisengiesserei u. Special – Fabrik für Patentwagenachsen und Holzbearbeitungsmaschinen). Według danych z 1886 roku zakład zatrudniał ponad 100 robotników, a produkcję rozszerzono o maszyny parowe o mocy do 300 KM oraz urządzenia transmisyjne[3].

Rozwój fabryki związany był z korzystną koniunkturą dla przemysłu drzewnego w Bydgoszczy, związaną z eksportem drewna z Królestwa Kongresowego drogą wodną przez Wisłę i Kanał Bydgoski do Cesarstwa Niemieckiego. W 1879 zbudowano, a w latach 1905–1907 poszerzono Port Drzewny w Bydgoszczy, co przyczyniło się do gwałtownego rozwoju miejscowego przemysłu drzewnego po 1890[4] Cały miejscowy przemysł drzewny rozwinięty dzięki tranzytowi drewna drogą wodną do Niemiec zatrudniał w okresie największego rozwoju 6,2 tys. pracowników i umożliwił rozwój przedsiębiorstw wytwarzających maszyny i urządzenia do obróbki drewna[5].

W roku 1887 Carl Blumwe zmarł, a fabrykę przejął jego syn. W tym samym roku została ona przez niego powiększona o nowe parcele przy ul. Nakielskiej, na których wybudował warsztaty i hale fabryczne, wyposażone w oświetlenie elektryczne i nowoczesne urządzenia transmisyjne. W 1894 roku było zatrudnionych blisko 300 pracowników, zaś około 1900 roku – 350[3]. Fabryka specjalizowała się wówczas w produkcji patentowanych osi wagonowych oraz maszyn do obróbki drewna, które sprzedawano w Rzeszy Niemieckiej oraz Cesarstwie Rosyjskim[6].

Wilhelm Blumwe w roku 1896 zbudował nowoczesną na owe czasy odlewnię żelaza oraz przekształcił fabrykę w spółkę akcyjną, której w 1897 został dyrektorem. Przedsiębiorstwo miała swoje przedstawicielstwa w Berlinie, Magdeburgu i Kolonii, a wyroby eksportowała m.in. do Brazylii, Chin, Francji, Grecji, Holandii, Japonii, Ameryki, Turcji, Włoch, i Afryki. Tak rozbudowaną fabrykę Wilhelm Blumwe prowadził do swej śmierci w 1903[3]. Od tego momentu fabrykę, prowadzili: dawniejszy prokurent inż. Gustaw Zschalig i handlowiec Bernhard Naumann. W 1912 w skład rady nadzorczej wchodzili: Lewin Louis Aronsohn, Martin Friedländer i Julius Strelow wszyscy z Bydgoszczy oraz Richard Dyhrenfurth z Berlina[3].

Okres międzywojenny[edytuj | edytuj kod]

Po odrodzeniu się państwa polskiego, w ramach przejmowania przedsiębiorstw niemieckich przez Polaków fabryka została przyłączona jako oddział do grudziądzkiej spółki Pomorska Fabryka Maszyn S.A. (od 1922 Spółka Akcyjna „Unia”, Zjednoczone Fabryki Maszyn). 1 lipca 1928 roku oddział bydgoski „Unii” usamodzielnił się pod nazwą Fabryka Traków i Maszyn do Obróbki Drzewa, dawniej C. Blumwe i Syn, sp. akc. w Bydgoszczy[3].

Fabryka całkowicie pokrywała zapotrzebowanie krajowe oraz eksportowała swoje wyroby do wielu krajów (Bułgaria, Turcja, Rumunia, Brazylia, Peru, Argentyna). W końcu lat 20. zatrudniała 500 pracowników, którzy rocznie produkowali około 150 traków i 1000 maszyn do obróbki drewna. Produkty fabryki uzyskały medale na międzynarodowych wystawach w Rzymie (1926) i Wilnie (1928)[7].

Około 1930 nastąpiło załamanie rynku i upadek Bydgoszczy jako centrum przemysłu i handlu drzewnego, co wpłynęło na zahamowanie rozwoju fabryki. Przyczynami tego były: wielki kryzys, wojna celna między Polską a Niemcami i monopolistyczna polityka zarządu Lasów Państwowych[3]. W 1931 zatrudnienie w fabryce spadło do 100 osób, a w 1932 do 50[8].

Ponowny rozwój fabryki przypada na lata 1935-1939. Przeprowadzono wówczas reorganizację i wprowadzono nowoczesne zasady produkcji. Przedsiębiorstwo zatrudniało 120 wykwalifikowanych robotników, 20 urzędników i zespół inżynierów. Asortyment wyrobów liczył ponad 300 typów maszyn. Oprócz traków produkowano wszelkiego rodzaju narzędzia stolarskie do obróbki maszynowej (dla stolarni budowlanych, zakładów mebli, skrzynek, beczek, parkietów i wszelkiej galanterii drzewnej)[3]. Świadectwem prężnego rozwoju fabryki w tym okresie jest wprowadzony do produkcji w 1936 roku trak „Gigantic” z mechanizmem podsuwowym o prędkości 320 obr./min. i wydajności 60 m³/h, który nie miał konkurencji na całym świecie. Bydgoska fabryka zwyciężyła także w tym czasie w zawodach traków tartacznych, zorganizowanych w Berlinie[3].

31 stycznia 1937, w nocy z sobotę na niedzielę, przy temperaturze -18C doszło do pożaru, w wyniku którego spłonęła piętrowa, drewniana hala mieszcząca tokarnię i elektrownię. Na miejsce zdarzenia przybył prezydent miasta Leon Barciszewski. Straty oszacowano na 260 tys. zł[9].

Okres okupacji[edytuj | edytuj kod]

Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Bydgoszczy przez Wehrmacht, majątek przedsiębiorstwa został skonfiskowany przez niemiecki Główny Urząd Powierniczy – Wschód. Powrócono do niemieckiej nazwy przedsiębiorstwa, tj. „Fabrik für Holzverarbeitungsmaschinen Blumwe und Co. AG.”[10]. Fabryka została zmilitaryzowana, lecz nadal prowadziła produkcję maszyn i urządzeń dla przemysłu drzewnego.

Okres powojenny[edytuj | edytuj kod]

W 1945 roku, w pierwszych dniach po wyzwoleniu Bydgoszczy, fabryka wznowiła działalność. W kwietniu 1945 radzieckie władze wojskowe wpisały zakład na listę 30 obiektów gospodarczych w Bydgoszczy planowanych do objęcia akcją wywozu urządzeń do ZSRR[11]. Wywózek udało się uniknąć po interwencji polskich władz u przedstawiciel Misji Ekonomicznej ZSRR w Warszawie w maju 1945[11].

Na początku 1948 zatrudnienie w przedsiębiorstwie wynosiło 365 osób, a w 1954 roku – 542 osób, w tym 82 kobiety[12]: W 1947 wysłano pierwsze maszyny na eksport do Jugosławii. Tym samym zakład uchodził za pierwszego bydgoskiego eksportera po wyzwoleniu[13].

Do 1948 jako jeden z kilkudziesięciu średnich i dużych przedsiębiorstw bydgoskich podlegał bezpośrednio Ministerstwu Przemysłu w Warszawie[14]. Początkowo przystąpiono do produkcji na potrzeby wojska, jednak szybko powrócono do pierwotnego profilu produkcji, który zaspakajał potrzeby przemysłu drzewnego. Fabryka została podporządkowana zjednoczeniu, zarządzanemu centralnie. W latach 1950-1955 fabryka została rozbudowana zgodnie z założeniami planu sześcioletniego, który przyznawał priorytet rozbudowie przemysłu ciężkiego i środków produkcji[15]. W latach 60. wykorzystanie maszyn w zakładzie wynosiło średnio 60-70%, a pracownicy skarżyli się na niedogrzanie hal i ciężkie warunki pracy. Sytuacji nie poprawiała znaczna fluktuacja w granicach 43% rocznego stanu osobowego załogi[16].

Od 1970 roku decyzją zjednoczenia fabryka wyspecjalizowała się w zakresie produkcji linii technologicznych dla przemysłu tartacznego, natomiast produkcję maszyn innego typu zaczęto przekazywać nowo powstającym przedsiębiorstwom[3]. W latach 70. nawiązano współpracę kooperacyjną z firmami zachodnioniemieckimi i uruchomiono linię technologiczną do łączenia drewna w długość[17]. Poziom eksportu sięgał 40% produkcji sprzedanej i adresowany był głównie do krajów socjalistycznych[13]. W ramach umów eksportowych pracownicy dokonywali montażu maszyn za granicą[17]. Przedsiębiorstwo dysponowało zakładowym ośrodkiem wypoczynkowym w Więcborku[17]. Od 1978 fabryka dysponowała filią w Sępólnie Krajeńskim, przejętą od przemysłu terenowego, gdzie uruchomiono wydział obróbki mechanicznej oraz świadczono usługi dla ludności w ramach napraw samochodów osobowych i dostawczych[17].

Od 17 marca 2000 Fabryka Obrabiarek do Drewna funkcjonuje jako spółka prawa handlowego[18]. W listopadzie 2011 Minister Skarbu Państwa ogłosił publiczny przetarg na zbycie 81 600 udziałów spółki o wartości 50 zł każdy, co stanowi 85% kapitału zakładowego przedsiębiorstwa.

W 2017 podjęto decyzję o przeniesieniu produkcji do nowego zakładu w miejscowości Niwy[19], względnie do bydgoskiego parku przemysłowego, co miało nastąpić do 2021 roku[20]. W maju 2020 podpisano przedwstępną umowę na sprzedaż za 17,5 mln zł prawie 4 ha dotychczasowego terenu fabryki Grupie Kapitałowej Polski Holding Nieruchomości, która przewidywała realizację w tym miejscu 710 mieszkań[21] według projektu warszawskiego studia AGK Architekci. Hala montażowa dawnej fabryki miała zostać zachowana z przeznaczeniem na lokale handlowe i usługowe[22]. W 2021 roku przedsiębiorstwo przeniosło się do nowej fabryki w Trzeciewcu[23].

2 września 2017 w hali fabrycznej wystawiono przedstawienie Sny Marii Dunin teatru Alelale[24].

Zabytkowa zabudowa zakładu[edytuj | edytuj kod]

Kompleks fabryczny powstał w II połowie XIX wieku na podobieństwo założeń przemysłowych znanych z Łodzi czy Warszawy. W obiektach tych pałac lub willa fabrykanta z założeniem ogrodowym była zlokalizowana w obrębie zakładu. Bogaty wystrój elewacji prestiżowego budynku łączącego funkcje mieszkalne i biurowe podkreślał status społeczny fabrykanta, a jednocześnie kontrastował z surową, ceglaną, architekturą hal fabrycznych[3].

Zabudowa zakładu powstawała stopniowo i ulegała częstym zmianom, przebudowom i rozbudowom. W 1879 roku istniała już willa właściciela z przylegającą do niej stolarnią. W latach 1893–1922 powstały: stajnia, kuźnia, kotłownia (1895), trzy tokarnie (1894, 1900), hala montażu (1896–1897), budynek żeliwiaka i dwóch pieców odlewniczych (1920), odlewnia (1922, proj. Fritz Weidner)[3]. Częściowo zachował się również zabytkowy park maszynowy, m.in. obrabiarki, a także ostatni budynek w Bydgoszczy obłożony łupkiem.

Po 1945 roku, głównie w latach 1950–1952, znaczna część zabudowy uległa rozbiórce, a w jej miejsce powstały nowe obiekty produkcyjne. Inne przebudowano tak, iż zatraciły swój pierwotny kształt.

Z historycznej zabudowy do dnia dzisiejszego zachowały się jedynie[3]:

  • budynek biurowy (1850–1900)
  • hala montażu (1896–1897)
  • tokarnia, obecnie magazyn z portiernią (1895–1900)

Przed 2017 rokiem istniał ponadto drewniany budynek magazynowy, zlokalizowany po parzystej stronie ul. Nakielskiej (nr 50)[25].

Budynek biurowy[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Willa Carla Blumwe w Bydgoszczy.

Hala montażu[edytuj | edytuj kod]

Halę wybudowano w latach 1896–1897 według niezachowanego projektu. W 1950 została rozbudowana w kierunku wschodnim. Jest ona zlokalizowana w północno-wschodniej części terenu fabrycznego, po zachodniej stronie głównej bramy wjazdowej. Północna ściana obiektu jest zarazem murowanym ogrodzeniem terenu fabryki od strony ul. Nakielskiej. Neogotycki styl budowli tworzą fryz arkadkowy, pseudowieżyczki i krenelaż[3].

Bryła budynku posiada cechy znamienne dla architektury przemysłowej końca XIX i początku XX wieku. W hali zachowała się prasa hydrauliczna z około 1900 roku, stosowana do montażu traków.

Hala była największym zachowanym do dzisiaj, czynnym i najbardziej atrakcyjnym architektonicznie budynkiem przemysłowym Bydgoszczy, w którym realizowane były pierwotne funkcje produkcyjne[26].

Dawna tokarnia[edytuj | edytuj kod]

Budynek jest usytuowany po wschodniej stronie głównej bramy wjazdowej. Powstał między 1895 a 1900 rokiem. Został dobudowany do ściany północnej wcześniejszej tokarni i był trzecim z kolei budynkiem o tej samej funkcji, zlokalizowanym wzdłuż wschodniej granicy parceli, obecnie ul. Stawowej[3]. Po 1945 roku budynek przestał pełnić funkcję hali produkcyjnej, a w latach 1971–1972 został poddany przebudowie. Wówczas w jego części północno-zachodniej wydzielono portiernię, a pozostałą powierzchnię wykorzystano jako magazyn wyrobów gotowych.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Kontakt. Fabryka Obrabiarek do Drewna. [dostęp 2024-02-17].
  2. ↑ a b c d http://www.fod.com.pl/ dostęp 24-02-2010.
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Brzozowska Iwona, Derkowska-Kostkowska Bogna: Fabryka Carla i Wilhelma Blumwe na bydgoskim Wilczaku. [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Zeszyt 2. Pracownia Dokumentacji i Popularyzacji Zabytków Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Bydgoszczy. Bydgoszcz 1997.
  4. ↑ . W latach 1890–1907 w Bydgoszczy działało przeciętnie od 10 do 25 czynnych tartaków. Około 12 z nich było dużymi zakładami należącymi do berlińskich handlarzy drewnem – za Sławińska Krystyna: Przemysł drzewny w Bydgoszczy i w okolicy w latach 1871-1914: Prace Komisji Historii t. VI.: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C: 1969.
  5. ↑ Sławińska Krystyna: Przemysł drzewny w Bydgoszczy i w okolicy w latach 1871-1914: Prace Komisji Historii t. VI.: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C: 1969
  6. ↑ Wajda Kazimierz: Przeobrażenia gospodarcze Bydgoszczy w latach 1850-1914 [w:] Historia Bydgoszczy tom I do roku 1920. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Praca zbiorowa pod red. Mariana Biskupa. Warszawa-Poznań 1991. ISBN 83-01-06667-9
  7. ↑ Sudziński Ryszard: Życie gospodarcze Bydgoszczy w okresie II Rzeczypospolitej [w:] Historia Bydgoszczy tom II część pierwsza 1920-1939. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Praca zbiorowa pod red. Mariana Biskupa. Bydgoszcz 1999. ISBN 83-901329-0-7
  8. ↑ Biskup Marian red:. Historia Bydgoszczy. Tom II cz. 1 1920-1939. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1999, ISBN 83-901329-0-7, s. 123.
  9. ↑ Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH20. Przewodnik
  10. ↑ Biskup Marian red:. Historia Bydgoszczy. Tom II cz. 2 1939–1945. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 2004, ISBN 83-921454-0-2, s. 245.
  11. ↑ a b Polityka władz radzieckich wobec przemysłu bydgoskiego w latach 1945-1946 [w:] Historia Bydgoszczy. Tom III. Część pierwsza 1945-1956. Praca zbiorowa. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe Bydgoszcz 2015. ISBN 978-83-60775-44-8, str. 103-126
  12. ↑ Życie gospodarcze miasta 1945-1955 [w:] Historia Bydgoszczy. Tom III. Część pierwsza 1945-1956. Praca zbiorowa. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe Bydgoszcz 2015. ISBN 978-83-60775-44-8, str. 199-243
  13. ↑ a b Długosz Jerzy: Bydgoskie wyroby znane i cenione za granicą [w:] Kalendarz Bydgoski 1995
  14. ↑ Michalski Stanisław red:. Bydgoszcz wczoraj i dziś 1945-1980. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa-Poznań 1988, ISBN 83-01-06466-4, s. 64
  15. ↑ Michalski Stanisław red:. Bydgoszcz wczoraj i dziś 1945-1980. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa-Poznań 1988, ISBN 83-01-06466-4, s. 75
  16. ↑ Kamosiński Sławomir, Pracownicy przemysłu, [w:] Sławomir Kamosiński, Mikroekonomiczny obraz przemysłu Polski Ludowej w latach 1950-1980 na przykładzie regionu kujawsko-pomorskiego, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2007, s. 259-307, ISBN 978-83-7177-420-1, OCLC 177361790.
  17. ↑ a b c d Vogel Tadeusz: FOD – zakład „Dobrej Roboty” [w:] Kalendarz Bydgoski 1980
  18. ↑ FOD - status prawny. fod.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-05-26)].
  19. ↑ Remigiusz Jaskot, Fabryka wyprowadzi się z Wilczaka po 152 latach. Byliśmy w środku [online], Gazeta Wyborcza, 22 lutego 2017 [dostęp 2024-02-17].
  20. ↑ Aleksandra Lewińska, Jedna z najstarszych bydgoskich firm sprzedaje swoje tereny [online], Gazeta Wyborcza, 9 listopada 2018 [dostęp 2024-02-17].
  21. ↑ geo, al, Fabryka Obrabiarek do Drewna sprzedała swoje grunty. Wyprowadza się z Bydgoszczy [online], Gazeta Wyborcza, 25 maja 2020 [dostęp 2024-02-17].
  22. ↑ Jacek Glugla, Nowe osiedle przy Nakielskiej z zabytkami i ciekawym placem. Hala była zagrożona [online], Gazeta Wyborcza, 22 stycznia 2021 [dostęp 2024-02-17].
  23. ↑ Nowa fabryka najstarszego polskiego producenta obrabiarek do drewna [online], Gazeta Przemysłu Drzewnego, 2 listopada 2021 [dostęp 2024-02-17] (pol.).
  24. ↑ pj, Spektakl w fabrycznych wnętrzach. Cóż za klimat! [ZDJĘCIA] [online], Gazeta Wyborcza, 3 września 2017 [dostęp 2024-02-17] (pol.).
  25. ↑ Krajan, Opuszczone, zapomniane miejsca w Bydgoszczy: Nakielska 50, 2012 [online], opuszczonebydgoszcz.blogspot.com, 3 maja 2019 [dostęp 2024-02-17].
  26. ↑ ml, al, Szlak przemysłowy. Co na nim jest, co znika, co się pojawi? [online], Gazeta Wyborcza, 17 marca 2017 [dostęp 2024-02-17] (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Brzozowska Iwona, Derkowska-Kostkowska Bogna: Fabryka Carla i Wilhelma Blumwe na bydgoskim Wilczaku., [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Zeszyt 2. Pracownia Dokumentacji i Popularyzacji Zabytków Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Bydgoszczy. Bydgoszcz 1997
  • Czajkowski Edmund: Na marginesie pewnej informacji. [w:] Kalendarz Bydgoski 1987
  • Strona przedsiębiorstwa

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

  • 1 2 3 4 Galerie zdjęć fabryki
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Fabryka_Obrabiarek_do_Drewna&oldid=72901644”