Epidemia dżumy na Malcie (1675–1676)

Epidemia dżumy na Malcie 1675–1676
Ilustracja
Obraz z lat 50. XX wieku w bazylice św. Jerzego przedstawiający świętego ochraniającego Gozo przed zarazą 1676
Choroba

Dżuma

Wirus

Yersinia pestis

Lokalizacja

Malta

Pierwsze wystąpienie

niejasne, prawdopodobnie Trypolis w Libii

Data wystąpienia

24 grudnia 1675

Potwierdzone przypadki


Ofiary śmiertelne

ok. 11 300

Epidemia dżumy na Malcie w latach 1675–1676 – potężny wybuch epidemii dżumy (malt. pesta) na wyspie Malcie, wówczas rządzonej przez zakon św. Jana. Wystąpiła między grudniem 1675 a sierpniem 1676 i spowodowała około 11 300 zgonów, co czyni ją najbardziej śmiertelną epidemią w historii Malty. Większość zgonów miała miejsce na obszarach miejskich, w tym w stolicy Valletcie i na obszarze Three Cities, gdzie śmiertelność wynosiła około 41%. W osadach wiejskich śmiertelność wynosiła 6,9%.

Dokładna przyczyna wybuchu pozostaje niepewna, ale wydaje się, że prawdopodobnym źródłem był zakażony towar z Afryki Północnej, ponieważ choroba po raz pierwszy pojawiła się w gospodarstwie domowym kupca, który miał towary z Trypolisu. Epidemia rozprzestrzeniła się szybko, a wysiłki zmierzające do jej powstrzymania były niewielkie, częściowo z powodu sporów co do tego, czy choroba była faktycznie dżumą, czy nie. Ostatecznie podjęto surowe środki i po ośmiu miesiącach epidemia wygasła.

Tło[edytuj | edytuj kod]

W momencie wybuchu epidemii Malta była rządzona przez Zakon św. Jana. W latach 1592–1593 epidemia dżumy zabiła około 3000 osób, a mniejsze ogniska miały miejsce w 1623 i 1655[1].

Epidemia[edytuj | edytuj kod]

Pochodzenie[edytuj | edytuj kod]

Epidemia rozpoczęła się w stolicy Valletcie 24 grudnia 1675. Anna Bonnici, 11-letnia córka kupca Matteo Bonniciego[2] zachorowała, pokazały się krwawe wybroczyny i powiększone węzły chłonne[3]. Została zbadana przez lekarza Giacomo Cassię[2], który poinformował głównego lekarza Domenico Sciberrasa o przypadku, ale nie zidentyfikowali oni choroby jako dżumy[3]. Dziewczynka zmarła 28 grudnia[2].

Źródło choroby nie jest pewne[4]. W tamtym czasie pojawiły się informacje, że zaraza przybyła z eskadry angielskich statków, która walczyła z piratami berberyjskimi, które odwiedzały Maltę wiele razy w latach 1675–76 przed epidemią i w jej trakcie[5]. Jest bardziej prawdopodobne, że choroba dotarła z zarażonymi szczurami wraz z jakimś towarem[4]. Ġan Franġisk Bonamico, który przeżył zarazę, napisał, że zaraza dotarła na wyspę w ładunku tekstyliów z Tripolisu, który został dostarczony do kupca Bonniciego[6].

Rozprzestrzenienie[edytuj | edytuj kod]

XVIII-wieczny obraz przedstawiający obszar miejski wokół Grand Harbour, który był terenem najbardziej dotkniętym epidemią z lat 1675–76

W dniu 10 stycznia 1676 roku zmarł Giacchino, 2-letni brat pierwszej ofiary, a niewolnica w ich gospodarstwie domowym wkrótce potem zachorowała, ale była w stanie wyzdrowieć. Przyczyna tych zgonów nadal nie została zidentyfikowana, nawet gdy inny członek rodziny, 7-letnia Teresa, zmarła 13 stycznia z powodu podobnych objawów[2]. Członkowie rodziny Agius, krewni Bonnicich również zachorowali i zmarli, co wywołało alarm, a władze zamknęły domy ofiar[6]. Matteo Bonnici również zachorował i zmarł 25 stycznia[2].

Kolejne przypadki pojawiły się w ciągu kilku następnych dni, a 28 stycznia służby zdrowia odbyły tajne spotkanie i doszły do wniosku, że choroba ta to prawdopodobnie dżuma. Próby powstrzymania epidemii rozpoczęły się natychmiast i wszystkie podejrzane przypadki zostały odizolowane, ale choroba nadal szybko się rozprzestrzeniała[3]. Niektórzy ludzie ulegli panice i opuścili miasta przenosząc się na wieś, opuścili wyspę lub zamknęli się w swoich domach[7], ale wielu innych wykonywało nadal codzienne czynności, przyczyniając się do rozprzestrzeniania choroby[2]. Do 2 marca naliczono 100 zgonów[6].

Captain's House w Naxxar był używany jako szpital izolacyjny[8].

Pierwsza śmierć poza Vallettą miała miejsce 8 marca w Attard. Choroba pojawiła się w Three Cities, począwszy od Senglei 14 lutego, następnie Cospicui 8 marca i Birgu 11 marca. Epidemia nadal rozprzestrzeniała się w miastach i wioskach, w tym w Birkirkarze w dniu 10 marca, Rabacie 11 marca i ostatecznie w Kirkopie, Qrendi, Qormi, Balzan, Siġġiewi, Żebbuġ i Żurrieq do końca miesiąca[2][6]. W kwietniu odkryto przypadki w Lii, Tarxien, Luqa, Għargħur, Naxxar i Mqabbie, a w maju zaatakowała Gudję, Żejtun i Mostę[6].

Przebieg epidemii był zmienny i miał szereg ustąpień i nawrotów, a w szczytowym okresie rozprzestrzenił się na całej głównej wyspie Malcie, szczególnie w gęsto zaludnionym obszarze miejskim wokół Grand Harbour. Miasto Mdina, wioska Safi[2] oraz wyspa Gozo pozostały wolne od tej choroby[3].

Środki ograniczające[edytuj | edytuj kod]

Pomnik ofiar dżumy w latach 1675-6 w Mqabbie. Rzeźba jest typowa dla cmentarzy z ofiarami zarazy[9].
Kaplica i posąg św. Rocha w Birkirkarze zostały zbudowane jako dziękczynienie po ustaniu zarazy. Kaplica zastąpiła wcześniejszą zniszczoną[10].

Początkowe środki mające na celu powstrzymanie epidemii były nieskuteczne, głównie z powodu braku porozumienia, czy choroba jest faktycznie dżumą[11].

28 stycznia 1676 r., czterech Rycerzy Wielkiego Krzyża Zakonu św. Jana zostało mianowanych Komisarzami Zarazy i otrzymało nieograniczone uprawnienia do ochrony Zakonu i społeczeństwa przed chorobą. Dwóch hrabiów i kilku urzędników zdrowia publicznego było również odpowiedzialnych za radzenie sobie z epidemią i wykonywanie rozkazów wydanych im przez czterech komisarzy[3]. Wszystkie podejrzane przypadki zostały przekazane do Lazzaretto na Isolotto[2], większość z tych osób zmarła wkrótce potem[12].

Kilku urzędników służby zdrowia zaraziło się chorobą i zmarło, a wraz z rozprzestrzenianiem się epidemii podwoiła się liczba urzędników i otwarto więcej szpitali izolacyjnych. Surowe kary, w tym kara śmierci, zostały nałożone na osoby, które nie zgłaszały przypadków do władz, na przykład powieszono trzech mężczyzn[3]. Podczas epidemii niektórych, którzy ukradli rzeczy z domów należących do zmarłych również powieszono[5].

W dniu 26 lutego wielki mistrz Nicolas Cotoner spotkał się z komisją i zdecydowali o zaostrzeniu środków zaradczych. Od 24 marca ograniczona została możliwość przemieszczania się, a wszystkie osoby podejrzane o zarażenie zostały odizolowane. Mieszkańcom części Valletty o wysokim wskaźniku infekcji, w tym Manderaggio, Arċipierku i French Street, zabroniono wychodzić z domów i zapewniono im żywność. Fryzjerom powiedziano, aby nie ścinali włosów zarażonych osób ani ich bliskich. Kiedy choroba rozprzestrzeniła się na wieś, cała wyspa została uznana za zakażoną i podjęto środki międzynarodowej kwarantanny[3].

Niektórzy kwestionowali przyczynę choroby, a lekarz Giuseppe del Cosso upierał się, że nie była to dżuma, ale złośliwa „pricking disease”[6]. Wielu z zarażonych prowadziło swoje codzienne życie jak zwykle i uważa się, że jest to czynnik, który spowodował tak wysoką liczbę ofiar śmiertelnych[2]. Dopiero po tym, jak różni lekarze europejscy wyrazili swoje opinie, że jest to dżuma, wprowadzono ścisłe środki ograniczające, ale wtedy było już za późno[11]. Ludziom zabroniono gromadzić się w kościołach i hotelach oraz w miejscach publicznych na świeżym powietrzu, budowano barykady i ponownie rozbudowywano szpitale izolacyjne. Flota Zakonu była zakotwiczana w nocy na otwartym morzu, a w Marsamxett zbudowano tymczasowe zakwaterowanie dla pacjentów. Zmarłych chowano w masowych grobach w wyznaczonych miejscach[3].

W dniu 27 kwietnia wielki mistrz Cotoner i Rada Zakonu poprosili zagranicę o pomoc w walce z epidemią. W ciągu miesiąca chirurdzy i lekarze z Neapolu i Marsylii przybyli na Maltę jako wolontariusze lub na podstawie płatnych kontraktów. Potwierdzone i podejrzane przypadki w forcie św. Elma zostały przekazane do Isolotto, a 25 maja ogłoszono godzinę policyjną. Domy zostały zdezynfekowane przez „profumatori”[11].

Wielki mistrz Cotoner obiecał wsparcie dla ofiar choroby i rozdawał jałmużnę potrzebującym. Odwiedzał także obszary miejskie i wiejskie dotknięte zarazą[3].

Do połowy kwietnia „Capitano della Verga” z Mdiny zamknął miasto, co skutecznie zapobiegło przedostaniu się epidemii do jego mieszkańców. Odradzano podróż na Gozo, aby choroba i tam się nie rozprzestrzeniła[3].

Koniec epidemii[edytuj | edytuj kod]

Cmentarz św. Teodoro w Siggiewi był używany podczas epidemii[13].

W dniu 14 czerwca stwierdzono, że na Malcie jest wystarczająca ilość środków medycznych, a ograniczenia nałożone na niektóre obszary Valletty zostały zniesione dwa dni później[3]. Dżuma trwała osiem miesięcy i ustąpiła w sierpniu[4]. Ostatnia ofiara zmarła 30 sierpnia w Ħax-Xluq niedaleko Siġġiewi[6].
24 września 1676 koniec epidemii świętowano usuwaniem barykad, strzelaniem z broni palnej, biciem w dzwony i procesjami[3].

Wpływ na populację[edytuj | edytuj kod]

Liczba ofiar śmiertelnych[edytuj | edytuj kod]

Większość źródeł zgadza się, że epidemia zabiła około 11 300 osób[2][4][7] z populacji około 60 000[3][14] do 70 000[4]. Archiwa Zakonu odnotowały tylko 8726 zgonów[11], podczas gdy inne źródła podają liczbę ofiar na 8732[3] lub szacują, że było to między 11 000[11] a 12 000[5]. Ta liczba ofiar śmiertelnych sprawia, że epidemia ta uznawana jest za najgroźniejszą epidemię dżumy na Malcie[6].

W miastach w wyniku epidemii zmarło około 9 000 z 22 000 ludzi w nich mieszkających, co stanowi 41% populacji[2]. Spośród nich co najmniej 2057 zmarło w Valletcie, 1885 w Senglei, 1790 w Birgu i 1320 w Cospicui[3]. Niektóre źródła podają wyższą liczbę ofiar śmiertelnych, odpowiednio 4000, 2000, 1800 i 1500 w tych czterech miastach[15].

W osadach wiejskich zginęło około 2000 z około 29 000 osób, czyli 6,9% populacji[2] (jedno źródło podaje liczbę ofiar śmiertelnych wynoszącą zaledwie 200)[15]. Obejmuje to 309 zgonów w Qormi, 270 w Żabbar, 169 w Żebbuġ[3] i 88 w Rabacie[7].

Wśród zmarłych duchownych był m.in. Kawaler Wielkiego Krzyża, 8 innych rycerzy, 10 księży parafialnych, 1 kanonik, 95 innych księży i 34 zakonników[3]. W wyniku zarazy zmarło również 10 lekarzy, 16 chirurgów i ponad 1000 pracowników szpitala[4].

Cmentarze[edytuj | edytuj kod]

Kaplica Santa Luċija tal-Barrani w Għaxaq, znajduje się na miejscu cmentarza ofiar zarazy. Cmentarz został zniwelowany, gdy w XX wieku poszerzano drogę dla ruchu samochodowego[16].
Kościół św. Katalda w Rabacie był używany do pochówku ofiar dżumy. Z tego powodu nazwano go „chiesa infetta”[17].

Podczas epidemii zmarłych nie chowano w kościołach, co było wówczas powszechną praktyką[18]. Pochówki odbywały się w różnych miejscach, szczególnie na specjalnie założonych cmentarzach poza murami miast, wokół fortyfikacji lub opuszczonych kościołów. Ofiary z Valletty zostały pochowane na cmentarzu na Isolotto (obecnie znanej jako Wyspa Manoela), natomiast mieszkańcy Cospicui i Senglei zostali pochowani na cmentarzach poza miejskimi fortyfikacjami. Zmarłych z Birgu pochowano w Il-Hisieli[3]. Ludzie byli również pochowani na cmentarzu w Cospicui znanym jako „Iċ-Ċimiterju tal-Infetti” (cmentarz zakażonych), który istnieje do dziś[19].

Zmarłych z Birkirkary, Gudji i Qormi chowano na cmentarzach wiejskich, a zmarłych z Żurrieq, Kirkopu, Rabatu, Mosty, Bubaqra i Attard grzebano w kościołach, w większości nieużywanych[3].

Przekonania religijne[edytuj | edytuj kod]

Kościół Sarria we Florianie zbudowany został jako dziękczynienie po ustąpieniu zarazy[20].

Podczas epidemii nastąpiło odrodzenie religijne, w wyniku którego zaczęto oddawać cześć Najświętszemu Sakramentowi i relikwiom[3]. Szczególne czczono świętych patronów osób zarażonych dżumą, takich jak Święty Roch i Święty Sebastian, a także do innych świętych, w tym Matkę Bożą, św. Rozalię, św. Mikołaja i św. Annę. Historyk Bartholomeo dal Pozzo określił epidemię jako boską karę za grzechy ludzkości[6].

Zbudowano wiele nisz i kościołów, jako podziękę za ocalenie z zarazy, w tym kościół Sarria we Florianie, który został odbudowany przez Zakon po przysiędze złożonej podczas epidemii[6]. Budynek kościoła został zaprojektowany przez Mattia Pretiego, który podczas epidemii mieszkał na Malcie w Żurrieq[7].

Pozostałości[edytuj | edytuj kod]

Po zakończeniu epidemii dżumy podjęto próby poprawy nauczania medycyny na Malcie. 19 października 1676 wielki mistrz Cotoner wyznaczył Giuseppe Zammita jako „lettore” w dziedzinie anatomii i chirurgii w Sacra Infermeria. Ta formalizacja kształcenia medycznego jest uważana za poprzedniczkę szkoły medycznej University of Malta[21].

Wydaje się, że w wyniku zarazy z 1676 tradycyjne zwyczaje żałobne Maltańczyków zmieniły się. Przed epidemią okresy żałoby trwały rok lub dwa lata, a przez trzy dni po śmierci nie rozpalano ognia w kuchni domu zmarłego. Kobiety nie wychodziły z domu przez czterdzieści dni, a mężczyźni mogli wyjść nieogoleni po ośmiu dniach[22].

Po wybuchu epidemii na Malcie wprowadzono kwarantannę i dezynfekcję poczty. Kolejny poważny wybuch dżumy na Wyspach Maltańskich miał miejsce w 1813–14[4].

Dzieła medyczne i literackie[edytuj | edytuj kod]

W 1677 Laurentius Haseiah (lub Hasciac) opublikował w Palermo „De postrema Melitensi lue praxis historica”[4][23]. Było to studium dżumy, które odnotowało epidemię 1675–1676; została ona nazwana „najgorszą odnotowaną epidemią”[4]. Było to pierwsze dzieło medyczne opublikowane przez Maltańczyka[24].

Don Melchiore Giacinto Calarco z Licaty na Sycylii napisał wiersz „Melpomene idillio nella peste di Malta” o epidemii na Malcie w 1676. Jest poświęcony hiszpańskiemu rycerzowi Fra Don Ernaldo Mox i został opublikowany w Katanii w 1677[25].

Zobacz także[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Savona-Ventura 2015 ↓, s. 224.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m Noel Grima: The 1676 plague in Malta. [w:] The Malta Independent [on-line]. 2017-06-19. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-12)]. (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Saviour Pisani. The Malta plague epidemic of 1675–1676. „The St. Luke's Hospital Gazette”. 5 (1), s. 42–45, 1970. [zarchiwizowane z adresu 2020-03-15]. (ang.). 
  4. ↑ a b c d e f g h i Kohn 2007 ↓, s. 248.
  5. ↑ a b c Savona-Ventura 2015 ↓, s. 225.
  6. ↑ a b c d e f g h i j Joseph F. Grima: The beginning of Malta's worst plague outbreak in 1675. [w:] Times of Malta [on-line]. 2019-12-22. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-23)]. (ang.).
  7. ↑ a b c d Louis Scerri: The plague that decimated Malta twice over. [w:] Times of Malta [on-line]. 2017-03-12. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-14)]. (ang.).
  8. ↑ Micallef 2015 ↓, s. 57.
  9. ↑ Micallef 2015 ↓, s. 143.
  10. ↑ Micallef 2015 ↓, s. 74.
  11. ↑ a b c d e Monique J. Grech. The Order of St John's approach to plague after Rhodes. „Melita Historica”. 16 (2), s. 35–44, 2013. [zarchiwizowane z adresu 2020-03-15]. (ang.). 
  12. ↑ Tully 1821 ↓, s. 31.
  13. ↑ Micallef 2015 ↓, s. 163.
  14. ↑ Tully 1821 ↓, s. 34.
  15. ↑ a b Tully 1821 ↓, s. 35.
  16. ↑ Micallef 2015 ↓, s. 132.
  17. ↑ Micallef 2015 ↓, s. 103.
  18. ↑ Savona-Ventura 2015 ↓, s. 60.
  19. ↑ Denis A. Darmanin. In Some Obscure Corner: The 1676 Plague Cemetery at Cospicua. „Vigilo”, s. 49–51, 11.2014. Din l-Art Ħelwa. [zarchiwizowane z adresu 2015-11-15]. (ang.). 
  20. ↑ Micallef 2015 ↓, s. 78–80.
  21. ↑ History of the University. University of Malta. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-06)]. (ang.).
  22. ↑ Samantha Lorenz. Buried in Malta: a glance at history and tradition. „Omertaa – Journal of Applied Anthropology”, s. 505–512, 2011. [zarchiwizowane z adresu 2019-08-02]. (ang.). 
  23. ↑ Garrison i Morton 1965 ↓, s. 448.
  24. ↑ Garrison i Morton 1965 ↓, s. 248.
  25. ↑ Paul Cassar. The plagues of 1675 and of 1813 in contemporary poetry. „Journal of the Faculty of Arts”. 6 (4), s. 213–220, 1977. [zarchiwizowane z adresu 2020-03-12]. (ang.). 

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Epidemia_dżumy_na_Malcie_(1675–1676)&oldid=73606152”