Cmentarz żydowski w Dukli

Cmentarz żydowski w Dukli
Obiekt zabytkowy nr rej. A-157 z dnia 28 lipca 1989 r.
Ilustracja
Widok ogólny na cmentarze żydowskie w Dukli.
Na pierwszym planie ruiny domu przedpogrzebowego, za nimi stary cmentarz, a na ostatnim planie mur nowego cmentarza
Państwo

 Polska

Miejscowość

Dukla

Adres

ul. Tadeusza Kościuszki

Typ cmentarza

wyznaniowy

Wyznanie

judaizm

Stan cmentarza

nieczynny

Powierzchnia cmentarza

ok. 1,35 ha

Data otwarcia

stara część XVIII wiek?, nowa część po 1870

Data ostatniego pochówku

1942 lub 1944

Położenie na mapie Dukli
Mapa konturowa Dukli, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Dukli”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Dukli”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Dukli”
Położenie na mapie powiatu krośnieńskiego
Mapa konturowa powiatu krośnieńskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Dukli”
Położenie na mapie gminy Dukla
Mapa konturowa gminy Dukla, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Dukli”
Ziemia49°32′53″N 21°40′59″E/49,548056 21,683056
Multimedia w Wikimedia Commons
Nowy cmentarz żydowski w Dukli
Pryzma macew na nowym cmentarzu żydowskim w Dukli
Stary cmentarz żydowski w Dukli

Cmentarz żydowski w Dukli − to cmentarz społeczności żydowskiej niegdyś zamieszkującej Duklę i okoliczne miejscowości podlegające dukielskiemu kahałowi. Jest położony w południowej części miasta przy ulicy Tadeusza Kościuszki. Składa się z dwóch części[1]. Starsza powstała przypuszczalnie w XVIII w., nowszą otworzono w 1870. Zdewastowany przez Niemców w czasie II wojny światowej. W 1989 został wpisany do rejestru zabytków.

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Cmentarz żydowski w Dukli usytuowany jest na południowych obrzeżach miasta przy ulicy Kościuszki. Jego stara część ma formę trapezu i powierzchnię około 0,95 ha, zaś nowa kształt prostokąta i powierzchnię około 0,4 ha[2].

Stary cmentarz żydowski w Dukli jest od północy i zachodu otoczony niskimi resztkami muru kamiennego. Od południa ograniczony bezimiennym potokiem – dopływem Jasiołki, a od wschodu niewielkim rowem. W północno-wschodnim narożniku znajdują się ruiny domu przedpogrzebowego, którego data powstania jest nieznana[3]. Nowy cmentarz żydowski w Dukli jest ze wszystkich czterech stron otoczony kamiennym murem, który jednak nie jest kompletny i niszczeje. Wejście na nowy cmentarz przez zachowaną bramkę od wschodu. Nie zachował się jakikolwiek ślad po wejściu na stary cmentarz[4].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Stary cmentarz żydowski w Dukli powstał przypuszczalnie na początku XVIII w.[5], zaś nowy w XIX w. i był używany po 1870[6].

Powstanie starego cmentarza i późniejsze założenie nowego jest ściśle związane z prężnym rozwojem tutejszej gminy żydowskiej, która powstała w 1742. Najwcześniejsze wzmianki o żydowskim osadnictwie w Dukli pochodzą z 1676. W tym czasie jednak, to jest przed powstaniem samodzielnej gminy, dukielscy Żydzi grzebali swych zmarłych w innych pobliskich miejscowościach, które miały kahały i cmentarze − Rymanowie lub Nowym Żmigrodzie. Dopiero powstanie gminy żydowskiej w Dukli pozwoliło na założenie cmentarza. Stary cmentarz zaspokajał potrzeby gminy jeszcze w pierwszej połowie XIX w., kiedy to Żydzi stanowili 51,5% ludności miasta. W 1881 w Dukli żyło 2553 Żydów, co stanowiło 84,2% ogólnej liczby mieszkańców, nie dziwi zatem, że już dekadę wcześniej założono nowy cmentarz, mogący obsłużyć rosnącą społeczność[7].

Brak jest bliższych informacji na temat cmentarza podczas I wojny światowej. Przypuszczalnie nie ma na nim grobów poległych żydowskich żołnierzy armii austro-węgierskiej[8]

W czasie II wojny światowej Niemcy wywieźli dużą część nagrobków, aby regulować nimi potok w Smerecznem i użyć ich do budowy schodów w tamtejszej strażnicy granicznej. Po wojnie w miejscu strażnicy powstał budynek PGR, lecz obecnie istnieją jedynie ruiny jego fundamentów[9]. 12 lutego 1942 Niemcy zastrzelili na nowym cmentarzu żydowskim w Dukli 11 Żydów. Zostali oni tam pochowani w zbiorowej mogile. Nie jest jasne, czy to jedyna zbiorowa mogiła na tym cmentarzu[10].

Data ostatniego pochówku na cmentarzu nie jest jasna. Żydowską społeczność Dukli Niemcy zlikwidowali w lipcu 1942, lecz dwustu młodych mężczyzn pozostawiono i wykorzystywano ich jako robotników przymusowych. Do czasu przeniesienia ich do getta w Rzeszowie chorych i słabych rozstrzeliwano i prawdopodobnie grzebano na kirkucie. Nie można także wykluczyć, iż rozstrzelani we wrześniu 1944 w Dukli Żydzi i ukrywający ich w Równem gospodarz zostali pochowani na cmentarzu żydowskim[11].

Pochowani na cmentarzu[edytuj | edytuj kod]

Wobec braku monograficznego opracowania dotyczącego cmentarza, informacje o pochowanych na nim osobach nie mają waloru pewności i opierają się jedynie na informacjach pośrednich.

  • z Dukli pochodziła żona cadyka z Łańcuta Eleazara Szapiro, można zatem przypuszczać, iż są tu pochowani jej rodzice – Jozue Heszel i jego żona
  • z Dukli pochodził rabin Józef Samuel Bloch − poseł do Rady Państwa – członek Koła Polskiego, wydawca Österreichischer Wochenschrift − można zatem przypuszczać, że w Dukli pochowani są jego rodzice
  • z Dukli pochodzili rodzice Heleny Rubinstein − potentatki przemysłu kosmetycznego – można zatem przypuszczać, iż ich rodzice są pochowani w Dukli
  • nie można wykluczyć, iż w Dukli są pochowani tutejsi rabini − Chaim Stroiz, Segal Weisman i Szmul Engel
  • z Dukli pochodził rabin Pinchas Hirschsprung − ostatni rabin Dukli, wieloletni rabin w Montrealu – nie można zatem wykluczyć, iż jego rodzice pochowani są w Dukli[12]

Współczesność[edytuj | edytuj kod]

Stan zachowania obu cmentarzy jest różny. Na starym cmentarzu zachowało się wedle różnych danych od kilkudziesięciu, przez około 100, do 200 macew[13]. Na nowym cmentarzu wedle różnych szacunków znajduje się około 160, 200 lub 300 nagrobków[14]. Nagrobki na nowym cmentarzu są w zdecydowanie lepszym stanie niż na starym. Część nagrobków i ich fragmentów na nowym cmentarzu leży na pryzmie w południowo-wschodniej części cmentarza[15].

W 1989 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków KOBiDZ[16] pod numerem A-157 z 28.07.1989.

W 2005 Polska Unia Studentów Żydowskich uporządkowała teren cmentarza. Dojście do nekropolii jest oznakowane − w centrum Dukli znakami gminnymi, a w miejscu, w którym należy skręcić z ul. Trakt Węgierski, znakiem Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.

W 2006 Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie wystąpiła o zwrot kilkunastu nieruchomości w Dukli, a w tym cmentarza żydowskiego. Procedura zwrotu nie została jeszcze zakończona[17].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Kwestia nazewnictwa, to jest czy w Dukli istnieją dwa cmentarze żydowskie, czy też jest to jeden cmentarz, składający się z dwóch części nie jest ostatecznie rozstrzygnięta. Potocki Żydzi, Olszański Szlakiem, Burchard Pamiątki i Gosztyła z Proksą Kirkuty piszą o dwóch cmentarzach. Podobnie serwis sztetl.org.pl. Odmiennie serwis kirkuty.xip.pl. Rejestr zabytków wymienia wśród dukielskich zabytków, acz niekonsekwentnie jeśli chodzi o formy gramatyczne, cmentarz żydowski (stary i nowy). Dla uzasadnienia obydwu stanowisk da się przytoczyć trafne argumenty. Cmentarze są fizycznie oddzielone i nie były używane jednocześnie, można więc mówić o dwóch cmentarzach. Są jednak położone w swym bezpośrednim sąsiedztwie i nowsza część powstała jako kontynuacja starszej, więc uprawnione jest mówienie o jednym cmentarzu, składającym się z dwóch części. Z tego powodu w artykule używane jest zbiorcze określenie cmentarz żydowski i zamiennie stary/nowy cmentarz tudzież stara/nowa część cmentarza.
  2. ↑ Powierzchnia nowego cmentarza podawana choćby przez Potockiego Żydzi jako 4 ha, budzi poważne wątpliwości z kilku powodów. Po pierwsze stary cmentarz widoczny czy na mapie czy na zdjęciu satelitarnym jest większy od nowego. Po drugie powierzchnia 4 ha oznacza, że cmentarz musiałby być prostokątem o bokach 100 na 400 metrów, co stoi w rażącej sprzeczności z mapami. Po trzecie Olszański Szlakiem podaje szacunkowe wymiary nowego cmentarza na 70 na 25 metrów, co daje 0,175 ha. Biorąc pod uwagę możliwość pomyłki i niedokładnego szacunku, należy skłonić się ku temu, iż powierzchnia 4 ha jest wynikiem błędu drukarskiego powtarzanego w kolejnych źródłach. Wydaje się przy tym, że pomyłka dwukrotna jest bardziej prawdopodobna niż dwudziestokrotna. Ponadto Gosztyła z Proksą Kirkuty podają powierzchnie starej i nowej części cmentarza jako odpowiednio – ok. 70-80 arów i 70 arów. W pracy Gosztyły i Proksy zamieszczono plany obu części cmentarza. Z planów tych wynika, iż stara część cmentarza ma kształt raczej prostokąta niż trapezu, a plan nowego zawiera dodatkowo orientacyjne położenie macew
  3. ↑ Położenie domu przedpogrzebowego widoczne na mapie WIG
  4. ↑ Według Gosztyły i Proksy Kirkuty wejście na stary cmentarz znajdowało się w północno-wschodnim narożniku, czyli w pobliżu domu przedpogrzebowego.
  5. ↑ Burchard Pamiątki podaje, iż brak jest danych dotyczących daty powstanie cmentarza, Potocki Żydzi podaje początek XVIII w., tak samo Gosztyła z Proksą Kirkuty i serwisy sztetl.org.pl i kirkuty.xip.pl
  6. ↑ Burchard Pamiątki podaje z wątpliwościami XIX w., Potocki Żydzi podaje 1870 jako datę po której powstał, serwisy sztetl.org.pl i kirkuty.xip.pl podają tę datę jako orientacyjny początek użytkowania, Gosztyła z Proksą Kirkuty podają koniec XIX w.
  7. ↑ Potocki Żydzi
  8. ↑ O znanych i istniejących pochówkach żydowskich żołnierzy c.k. armii pisze Łopata Groby
  9. ↑ Olszański Szlakiem
  10. ↑ Potocki Żydzi pisze tylko o jednej egzekucji i o istnieniu zbiorowej mogiły. Burchard Pamiątki z kolei pisze o zbiorowej mogile 40 Żydów, co wskazywałoby, że było więcej egzekucji i jedna lub więcej zbiorowa mogiła
  11. ↑ Informację o egzekucjach, acz bez miejsca pochówków, podaje Potocki
  12. ↑ Jastrzębowski Ostatni [1]
  13. ↑ Dane szacujące liczbę macew na kilkadziesiąt − w serwisach sztetl.org.pl i kirkuty.xip.pl, liczbę 100 podaje Burchard, liczbę mniej niż 200 Potocki, zaś około 200 Gosztyła z Proksą
  14. ↑ Liczbę 160 podaje serwis sztetl.org.pl i Burchard, liczbę około 200 serwis kirkuty.xip.pl, zaś około 300 Potocki i Gosztyła z Proksą
  15. ↑ Tak Gosztyła z Proksą
  16. ↑ NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo podkarpackie. [dostęp 2010-08-12].
  17. ↑ Żydzi domagają się zwrotu nieruchomości w Dukli i Jaśliskach w: Gazeta Wyborcza – Rzeszów z 17 maja 2006, s. 3. [2]

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 226.
  • Andrzej Potocki: Żydzi w Podkarpackiem. Rzeszów: Wydawnictwo LIBRA, 2004, s. 45-49. ISBN 83-89183-05-6.
  • Praca zbiorowa pod red. Tadeusza Andrzeja Olszańskiego: Szlakiem żydowskich zabytków Podkarpacia. Warszawa: Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich w Warszawie, 1985, s. 17-19.
  • Marek Gosztyła, Michał Proksa: Kirkuty Podkarpacia. Przemyśl: 2001, s. 18-19. ISBN 83-88172-43-3.
  • Mirosław Łopata Groby żydowskich żołnierzy na cmentarzach I wojny światowej w Beskidzie Niskim [3]
  • Jerzy Jastrzębowski Ostatni Żyd z Dukli w: Rzeczpospolita 27 czerwca 1998 [4]
  • Mapa WIG Jasło Pas 50 Słup 33 Warszawa 1938
  • Mapa turystyczna w skali 1:50 000 Beskid Niski pod redakcją Romana Trzmielewskiego Compass Kraków 2005 ISBN 83-60240-04-3

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cmentarz_żydowski_w_Dukli&oldid=68413027”