Cietrzew
| Lyrurus tetrix[1] | |||
| (Linnaeus, 1758) | |||
 Samiec | |||
 Samica | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek | cietrzew | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 Występowanie gatunku[4] | |||
Cietrzew[5][6], regionalnie ciećwierz[7] (Lyrurus tetrix) – gatunek dużego ptaka z rodziny kurowatych (Phasianidae), zamieszkujący Eurazję. W skali globalnej nie jest zagrożony wyginięciem.
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
Wyróżniono kilka podgatunków L. tetrix[8][9]:
- L. tetrix britannicus – Szkocja, Walia, północna Anglia;
- L. tetrix tetrix – od Skandynawii do południowej Francji i północnych Włoch, na wschód do północno-wschodniej Syberii;
- L. tetrix viridanus – południowo-wschodnia europejska część Rosji do południowo-zachodniej Syberii; obejmuje proponowany podgatunek tschusii;
- L. tetrix baikalensis – południowo-wschodnia Syberia do północnej Mongolii i północno-zachodniej Mandżurii;
- L. tetrix mongolicus – wschodni Kirgistan i północno-zachodnie Chiny do wschodniego Kazachstanu, południowo-środkowej Syberii i zachodniej Mongolii;
- L. tetrix ussuriensis – wschodnia Syberia i północno-wschodnie Chiny do północno-zachodniej Korei.
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Zamieszkuje strefę lasów iglastych północnej i środkowej Eurazji, od Europy Zachodniej i Wielkiej Brytanii po Wschodnią Syberię. Jego zasięg ograniczony jest występowaniem lasów, które od północy przechodzą w tundrę, a od południa w stepy. Cietrzew na swoim areale, głównie w Europie Zachodniej i Środkowej, przez ostatnie dekady powoli ustępuje, czemu sprzyja człowiek, którego działalność przetwarza jego naturalne biotopy w mniej dla niego odpowiednie. To ptak osiadły – nie odbywa wędrówek. Zostaje na zimę.
W Polsce skrajnie nieliczny ptak lęgowy na wschodzie i południu, jego liczebność szybko się zmniejsza. Występuje wyspowo, w kilkunastu oddzielnych[10] ostojach w północno-wschodnich lub wschodnich regionach kraju, również w Karpatach Zachodnich, Sudetach Zachodnich, na Kielecczyźnie oraz w Borach Dolnośląskich.
Jeszcze w średniowieczu i do końca XIX wieku ptak ten był dość mocno rozpowszechniony na terenie Polski. W pierwszej połowie XX wieku populacja cietrzewia na ziemiach polskich liczyła kilkadziesiąt tysięcy osobników[11]. W 2003 roku szacowano łączną liczebność na ok. 2000–2500 osobników[12]. W latach 2013–2018 liczebność populacji lęgowej na terenie kraju szacowano już tylko na 180–340 tokujących samców[13]. Aktualnie (2020) jego populacja w Polsce szacowana jest na 400–500 osobników[10]. Mimo prawnej ochrony jego populacja stale maleje.
Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]
Wygląd zewnętrzny[edytuj | edytuj kod]
Cietrzew jest prawie takiej wielkości jak kura domowa. Wyraźny dymorfizm płciowy. Samiec czarny z granatowym, metalicznym połyskiem. Skrzydła ciemnobrązowe z dwiema białymi pręgami. Pokrywa podogonowa (czasem podłużnie nakrapiana czarnymi cętkami) i podskrzydłowa również biała. Sterówki są sierpowate i wygięte do zewnątrz. Nad okiem wyraźny czerwony fragment gołej skóry, tzw. róża, które na wiosnę (w okresie godowym) wyraźnie się powiększają. Ogon w kształcie liry, co odróżnia go od pokrewnych gatunków. Koguty mają czarny dziób i siwo-brązowe nogi, upierzone aż po palce. Podobnie jak głuszec, cietrzew ma nawet na palcach małe piórka, które pomagają w chodzeniu zimą po śniegu. U młodszych samców grzbiet jest bez połysku z domieszką barwy brązowej.
Samica cietrzewia (cieciorka) jest mniejsza. Wierzch brunatny z gęstym poprzecznym, rdzawym prążkowaniem. Spód i boki jaśniejsze, a prążkowanie staje się mniej regularne. Podogonie białe, ogon wcięty. Kury są mniejsze od kogutów. Młode są podobne do samicy. Samce przechodzące na upierzenie dorosłe w gwarze myśliwskiej określa się mianem „murzynów”. W odróżnieniu od większej kury głuszca, samica cietrzewia ma lekko rozwidlony ogon.
- Na terenach, gdzie zasięg występowania cietrzewia pokrywa się z zasięgiem zasiedlanym przez głuszca, mogą występować bezpłodne mieszańce międzygatunkowe – skrzekoty, których ojcem zazwyczaj jest samiec cietrzewia, a matką samica głuszca (głusza). Samce skrzekota ubarwione są podobnie do samców głuszca, lecz mniejsze i o wciętym ogonie. Samice podobne są do samic cietrzewia.
Rozmiary ciała[edytuj | edytuj kod]
- długość ciała
- ok. 45 cm (samica), ok. 62 cm (samiec)
- rozpiętość skrzydeł
- 72 cm (samica), 95 cm (samiec)
- długość ogona
- 9–10 cm (samica), 10–14 cm (samiec)
- Masa
- ok. 750–1400 g
Zachowanie[edytuj | edytuj kod]
Cietrzewie, podobnie jak kury domowe, lubią kąpać się w piasku. Wczesną jesienią ptaki gromadzą się w stadach, by zimą rozbić się na jednopłciowe grupy. W czasie dużych mrozów i wysokiej pokrywy śnieżnej potrafią zakopywać się w śniegu. Dożywają 15 lat.
Głos[edytuj | edytuj kod]
Wiosną samce tokują o świcie na otwartych przestrzeniach, wydając bełgoczące i syczące tony bul-got bul-got bul-got czu-szyyy. Samice wykrzykują głośne gagag. W stadach nawołują się przeciągłym jok.
Środowisko[edytuj | edytuj kod]
Skraje lasów, polany, poręby. Zazwyczaj w rejonach podmokłych, chętnie w pobliżu upraw gryki[potrzebny przypis]. Główną przyczyną zaniku, a czasem i wymarcia, cietrzewi jest zmiana składu drzewostanów leśnych. Wymaga bowiem lasów iglastych, mieszanych i czysto liściastych, ale muszą być to zbiorowiska luźne, które przecinają łąki, jak też torfowiska i poręby. Jednak to na terenach otwartych odbywają toki, kiedy to zbierają część swego pokarmu. Preferuje półotwarte obszary porośnięte jagodami, jak też doliny rzeczne. Występuje też w strefie lasów iglastych w górach, a na wyżynach na nielicznych terenach podmokłych. Unika natomiast jednowiekowych, zwartych i jednogatunkowych lasów.
Pożywienie[edytuj | edytuj kod]
Żywią się one głównie roślinami – różnymi mięsistymi owocami, nasionami, młodymi zielonymi pędami, pąkami i liśćmi drzew, owocami leśnymi. Jednym z jego przysmaków są pąki brzozy. Latem zbierają duże ilości bezkręgowców, głównie owadów (mrówki) i ślimaków, które stanowią podstawę wyżywienia piskląt. Wyszukuje je samica, a czasem wygrzebuje je też w ziemi. Młode po dorośnięciu przechodzą na pokarm roślinny, a bezkręgowce stają się tylko uzupełnieniem.
Nie tylko zmieniający się biotop, ale i dieta powoduje zmniejszenie populacji cietrzewia. Wynika to bowiem z zanikania na terenach, które zajmuje, borówki brusznicy, borówki czarnej, jałowca i malin. Poza okresem roku, w którym dojrzewają te owoce, żywią się zielonymi pędami bylin i roślin drzewiastych, orzeszkami buku i żołędziami. Zimą główny pokarm stanowią pąki olch i brzóz oraz ich kotki. Cietrzewie żerują przez cały dzień, a w nocy śpią na drzewach.
Okres lęgowy[edytuj | edytuj kod]
Toki[edytuj | edytuj kod]
Toki samców są gromadne i odbywają się przed świtem na ziemi lub drzewach od końca marca do połowy maja, na terenach otwartych (torfowiska, pola lub łąki). Zbiera się zwykle kilka-kilkanaście kogutów. Cietrzewie szybko biegają wtedy po ziemi, wydając głośne okrzyki, po których następują długie modulowane odgłosy (tzw. bełkotanie i czuszykanie). Rozkładają też wachlarzowato ogon, unosząc go prostopadle do ziemi, opuszczają skrzydła, wyciągają poziomo szyję i stroszą pióra. Co jakiś czas w tej postawie podskakują, podfruwają lub wzlatują, są bardzo ruchliwe. Taka postawa nadaje im potężniejszą sylwetkę, niż mają w rzeczywistości. Próbują w ten sposób przestraszyć rywali, ale i imponują kurom. Te o wschodzie słońca przylatują na tokowiska. Ich przylot wywołuje u upierzonych walczących samców duże podniecenie i w czasie potyczek dochodzić może do wzajemnego wyrywania sobie piór.
Gniazdo[edytuj | edytuj kod]
Płytkie zagłębienie wygrzebane w ziemi, wysłane źdźbłami, liśćmi i mchem (skąpo). Umiejscowione w trawie lub wrzosie, pod osłoną krzewu, chrustu, młodego świerku lub jałowca. Często położone nawet kilka kilometrów od tokowiska. Gniazdo jest zatem dobrze ukryte.
Jaja[edytuj | edytuj kod]
Jeden lęg w roku, między kwietniem a czerwcem samica znosi od 6 do 14 żółto-rdzawych jaj o brązowym plamkowaniem.
Wysiadywanie[edytuj | edytuj kod]
Jaja wysiadywane są przez 23–28 dni tylko przez samicę. Młode, zagniazdowniki, wodzone przez kurę szybko dojrzewają, tak że już po około 10–14 dni od wyklucia mogą latać na niewielkie odległości[14].
Status i ochrona[edytuj | edytuj kod]
W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody cietrzew nieprzerwanie od 1988 roku uznawany jest za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 8–14 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy[3].
W Polsce do 1 kwietnia 1995 r. był ptakiem łownym z ustanowionym okresem ochronnym. Od tego czasu jest objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej. Wokół tokowisk cietrzewi od 1 lutego do 31 sierpnia obowiązuje strefa ochronna w promieniu do 500 m. Ponadto od 1 grudnia do 1 marca strefę ochronną stanowi obszar, na którym ptaki przebywają w okresie zimowym wraz z obszarem w promieniu do 200 metrów od niego[15]. Cietrzew jest umieszczony na Czerwonej liście ptaków Polski jako gatunek zagrożony (EN)[11].
W 2017 r. Lasy Państwowe rozpoczęły realizację przewidzianego na 6 lat „Programu czynnej ochrony cietrzewia na gruntach w zarządzie Lasów Państwowych”. W jego realizację zaangażowanych jest 17 nadleśnictw z 5 Dyrekcji Regionalnych Lasów Państwowych (Białystok, Lublin, Olsztyn, Radom i Wrocław)[10]. 18 czerwca 2018 r. w ramach tego programu otwarto w nadleśnictwie Spychowo ośrodek hodowli cietrzewi. Młode, odchowane ptaki w części wypuszczane są na wolność w różnych lasach, celem odbudowy dzikiej populacji cietrzewia[16].
Cietrzew jest także wymieniony w I, II i III załączniku dyrektywy ptasiej[10]. W dyrektywie tej został uznany za gatunek silnie zagrożony wyginięciem w wyniku zmian siedliskowych w lasach, gdzie dokonuje się zalesianie obszarów śródleśnych lub osusza się torfowiska. Są wrażliwe też na niepokojenie, zmiany klimatyczne i konkurencję ze strony bażantów. Dużym zagrożeniem są drapieżne ssaki, zwłaszcza lisy oraz coraz liczniejsze w Polsce szopy pracze i jenoty (jaja i pisklęta)[10].
Filatelistyka[edytuj | edytuj kod]
Poczta Polska wyemitowała 28 lutego 1970 r. znaczek pocztowy przedstawiający samca cietrzewia o nominale 3,40 zł, w serii Ptaki łowne. Druk w technice offsetowej na papierze kredowym. Autorem projektu znaczka był Jerzy Desselberger. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[17].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Lyrurus tetrix, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Tetrao tetrix, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2013-11-03] (ang.).
- ↑ a b Lyrurus tetrix, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b BirdLife International and NatureServe (2014) Bird Species Distribution Maps of the World. 2012. Lyrurus tetrix. In: IUCN 2014. The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2014.3. http://www.iucnredlist.org. Downloaded on 02 June 2015.
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Tetraonini Leach, 1820 (wersja 2019-11-05). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2019-11-17].
- ↑ Busse i in. 1991 ↓, s. 75.
- ↑ Aleksander Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wyd. IV, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1985, ISBN 83-214-0410-3, OCLC 31849860 [dostęp 2023-04-19] (pol.), s. 63.
- ↑ de Juana, E., Kirwan, G.M. & Boesman, P.: Black Grouse (Lyrurus tetrix). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2020. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-10)].
- ↑ Frank Gill, David Donsker (red.): Pheasants, partridges, francolins. IOC World Bird List: Version 9.2. [dostęp 2019-11-17]. (ang.).
- ↑ a b c d e Łukasz Łukasik: Uratować cietrzewia [w:] „Przyroda Polska” nr 11 (990), listopad 2020, s. 20–21
- ↑ a b Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
- ↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP "pro Natura", 2003, s. 269. ISBN 83-919626-1-X.
- ↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
- ↑ Eduardo de Juana, Guy M. Kirwan, Peter F.D. Boesman, Black Grouse (Lyrurus tetrix), Shawn M. Billerman i inni red., Cornell Lab of Ornithology, 18 sierpnia 2021, DOI: 10.2173/bow.blagro1.01.1 [dostęp 2023-04-17] (ang.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
- ↑ Fronczak K. 2020: Cietrzewiowi na ratunek. Przyroda Polska, nr 4, s. 5
- ↑ Marek Jedziniak: Ptaki łowne. www.kzp.pl. [dostęp 2018-07-21]. (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
- Klaus Richarz: Ptaki - Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
- L. Tomiałojć, T. Stawarczyk: Awifauna Polski. Warszawa: 2003. ISBN 978-83-7495-018-3.
- Przemysław Busse (red.), Zygmunt Czarnecki, Andrzej Dyrcz, Maciej Gromadzki, Roman Hołyński, Alina Kowalska-Dyrcz, Jadwiga Machalska, Stanisław Manikowski, Bogumiła Olech: Ptaki. T. I. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0563-0.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Tetrao tetrix (Cietrzew). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 272–276.