Charivari

Przedstawienie charivari na kartach rękopisu Roman de Fauvel (BNF Fr149)
Skimmington, ilustracja autorstwa Williama Hogartha, XVIII w. (druk z 1822)

Charivari – ludowy zwyczaj notowany od czasów średniowiecznych na terenach m.in. Niemiec, Francji, Włoch, Wysp Brytyjskich[1], później także w Ameryce. Polegał na spontanicznym, publicznym piętnowaniu zachowań niezgodnych z zasadami lokalnych społeczności, poprzez organizację głośnych, wulgarnych pochodów i demonstracji ośmieszających winowajcę[1].

Etymologia[edytuj | edytuj kod]

Słowo charivari pojawia się w źródłach pod koniec XIII wieku[2]. Ustalenie etymologii napotyka trudności; jako najprawdopodobniejsze wymienia się pochodzenie od łacińskiego słowa caribaria (ból głowy)[3]. Henry i Renée Kahane opowiadali się za hebrajskim źródłosłowem wyrażenia, a korzeni zwyczaju doszukiwali się w rytuałach żydowskich bractw pogrzebowych habura kaddisha/hevra kaddisha, które chrześcijańscy mieszkańcy Europy mieli podpatrzeć i w prześmiewczy sposób przejąć[4].

Do XIX w.[edytuj | edytuj kod]

Natalie Zemon-Davis początków tradycji doszukuje się we francuskich obrzędach weselnych[5]. Pierwsze znane przedstawienie wizualne charivari umieszczono w jednym z rękopisów Roman de Fauvel(inne języki) z ok. 1317, zaś opis wydarzenia zawarty jest w tekście romansu[2][3]. W latach późniejszych motyw występował m.in. w Le Mariage forcé(inne języki) Moliera i Platée Jeana-Philippe’a Rameau[3].

Tradycję kultywowano zarówno w środowiskach wiejskich, jak i w miastach[5]. Pochodom towarzyszyła często tzw. kocia muzyka oraz układane na tę okazję prześmiewcze pieśni i wiersze, o charakterze wulgarnym i obscenicznym[2][1]. Organizowano je na kształt karykaturalnych procesji i rewii wojskowych[3]. Znana jest XVII-wieczna relacja przebiegu takiego pochodu z terenu Włoch, w której wymieniono instrumenty, na jakich wygrywano kocią muzykę: dzwonki, grzechotki, rogi i trąby, ale też garnki i inne naczynia[3]. Najczęściej celem pochodów był dom ofiary, pod którym następnie urządzano hałas, trwający niekiedy kilka dni; w niektórych przypadkach osoba będąca celem charivari musiała opłacić haracz na rzecz uczestników pochodu[3]. Okup stanowić miał symboliczną ofiarę za popełnione przewinienie[2]. W innych wypadkach charivari traktowano jako narzędzie społecznego ostracyzmu, a pochody i hałasy urządzano tak długo, aż ofiara opuści społeczność, z której została wykluczona[6].

Do przewinień, które bywały piętnowane poprzez charivari, należały np. cudzołóstwo lub posiadanie nieślubnych dzieci[1]. Często społeczności karały w ten sposób za złe traktowanie współmałżonka, np. bicie żony[6][1]. Z drugiej strony karano także mężów, którzy nie potrafili wymusić na swojej małżonce respektu[5]. Ponadto piętnowano w ten sposób wdowy, które decydowały się zawrzeć powtórne małżeństwo[3]. Podobnie odnoszono się w stosunku do przypadków, w których różnica wieku między małżonkami była znacząca[2]. Na charivari narażone były osoby, których życie intymne łamało w jakiś sposób normy przyjęte w społeczności, np. homoseksualiści[6]. Karano również ludzi, których przyłapano na pracy w dni świąteczne[6]. Głównym celem charivari w jego średniowiecznej i nowożytnej odmianie było poniżenie i ośmieszenie członka społeczności, który w jej oczach nie stosował się do powszechnie przyjętych zasad moralnych[3]. Kocią muzykę z elementami charivari odprawiano pod domami niepopularnych przedstawicieli lokalnej władzy, szczególnie często w większych miastach[5][6].

Uczestnikami pochodów byli najczęściej młodzi mężczyźni, zazwyczaj kawalerowie, często będący członkami lokalnych, nieformalnych stowarzyszeń młodzieży (takie samoorganizujące się stowarzyszenia funkcjonowały we Francji od XII wieku)[5][7]. Charivari, według niektórych historyków powiązane z tradycją karnawału (a w każdym razie często odbywające się w trakcie rozmaitych festynów i zabaw[5]), przeradzało się niekiedy w rozboje i tumulty[2]. Nie wolne było od aktów bezpośredniej przemocy, jak obrzucanie domostwa kamieniami[5]. Mogło stanowić formę spontanicznego protestu przeciwko odgórnemu porządkowi[6][2]. XVII-wieczni badacze doszukiwali się w zwyczaju starożytnych, greckich bądź rzymskich, korzeni, z kolei lokalne duchowieństwo uznawało rytuał za pogański i niebezpieczny[5][3]. Kościół zakazywał uczestnictwa w charivari pod groźbą ekskomuniki[1]. Jednym z głównych źródeł do dziejów tego zwyczaju są statuty synodalne i inne dokumenty zakazujące charivari[2]. Zakaz uczestnictwa w tej tradycji wydał także w 1681 król Ludwik XIV[3]. Oddolny zwyczaj był postrzegany przez władze jako groźny[6][2]. W niektórych społecznościach tradycja przyjmowała bardziej zinstytucjonalizowany wymiar, na kształt doraźnego sądu lokalnego lub samosądu[6]. Mogła służyć jako sposób społecznego radzenia sobie z sytuacją skandalu bądź forma samoregulującej się sprawiedliwości, zwłaszcza w nieoczywistych dla oficjalnego prawa kwestiach życia intymnego czy obyczajów[7][5].

W Anglii lokalna forma charivari znana była pod nazwą skimmington[1], rough music lub ridings[6][2]. We Włoszech zachowały się informacje o zbliżonym zwyczaju znanym jako cocciata, scocciata bądź scampanata[6][3]. W Niemczech podobne zwyczaje określano jako haberfeld-treiben, thierjagen bądź po prostu katzenmusik[6]. W zależności od regionu i czasu charivari różniły się od siebie znacznie; w niektórych społecznościach np. urządzano je, kiedy nielubiana lokalnie osoba opuszczała miasto albo kiedy skazany przestępca odprowadzany był do karceru bądź na miejsce kaźni[6]. W innych przypadkach ofiarę zmuszano do wzięcia udziału w pochodzie, w takiej sytuacji mogła być – dla ośmieszenia – przebrana albo obwożona na ośle, w odwrotnej pozycji (twarzą w kierunku ogona)[5][6]. Czasami prowadzono podobiznę ofiary (którą niekiedy publicznie palono) albo innego człowieka odgrywającego jej rolę[6]. Charivari mogły przybierać formę zbliżoną do spontanicznego ulicznego teatru[6]. Niektórzy uczestnicy nosili maski uniemożliwiające rozpoznanie ich[6].

XIX–XX w.[edytuj | edytuj kod]

Wśród francuskich i angielskich kolonistów w Ameryce zwyczaj, znany tam jako chivaree bądź shivaree, zmienił swój wydźwięk i stanowił często formę żartobliwej celebracji towarzyszącej lokalnym wydarzeniom, przede wszystkim ślubom[1]. Był praktykowany do XX wieku, zarówno w Ameryce, jak i Europie[3], często wiązał się z symbolicznym porwaniem panny młodej; niekiedy zabawy tego typu kończyły się waśniami, bijatykami czy strzelaninami, stąd zwyczaj krytykowano w prasie jako niecywilizowany i wsteczniczy[8][1].

Ze względu na popularność i charakter zwyczaju charivari, termin ten w latach późniejszych stosowano np. we Francji na określenie szyderczego humoru (stąd m.in, tytuł magazynu satyrycznego "Le Charivari" założonego w 1832[1]), bądź też kakofonii i chaosu[1]. Motyw charivari został wykorzystany m.in. w popularnym musicalu Oklahoma! z 1943[1]. W wymiarze naukowym fenomen charivari spotkał się z zainteresowaniem m.in. Claude’a Lévi-Straussa i Michaiła Bachtina, a w latach późniejszych badany był przez E.P. Thompsona i Natalie Zemon-Davis[7].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l M. Amsel-Arieli, Charivaris, Shivarees, Skimmingtons: Historic Headaches., „History Magazine” (19(3)), 2018, s. 31–33.
  2. ↑ a b c d e f g h i j Charivari, [w:] Emma Dillon, The Sense of Sound. Musical Meaning in France, 1260–1330, Oxford University Press, 2012, s. 92-128, ISBN 978-0-19-973295-1.
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l Naomi J. Barker, "Charivari" and popular ritual in 17th-century Italy: a source and context for improvised performance?, „Early Music”, 41 (3), 2013, s. 447–459, ISSN 0306-1078, JSTOR: 43306986 [dostęp 2023-04-05].
  4. ↑ Henry Kahane, Renée Kahane, Charivari, „The Jewish Quarterly Review”, 52 (4), 1962, s. 289–296, DOI: 10.2307/1453636, ISSN 0021-6682, JSTOR: 1453636 [dostęp 2023-04-05].
  5. ↑ a b c d e f g h i j Natalie Zemon Davis, The Reasons of Misrule: Youth Groups and Charivaris in Sixteenth-Century France, „Past & Present” (50), 1971, s. 41–75, ISSN 0031-2746, JSTOR: 650243 [dostęp 2023-04-06].
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p E.P. Thompson, Rough Music Reconsidered, „Folklore”, 103 (1), 1992, s. 3–26, ISSN 0015-587X, JSTOR: 1261031 [dostęp 2023-04-06].
  7. ↑ a b c Alexandra Walsham, Rough Music and Charivari: Letters Between Natalie Zemon Davis and Edward Thompson, 1970–1972, „Past & Present”, 235 (1), s. 243-262, DOI: 10.17863/CAM.31795, ISSN 0031-2746 [dostęp 2023-04-06].
  8. ↑ Charivari or Shivaree, [w:] Dictionary of Wisconsin History [online], Wisconsin Historical Society [dostęp 2023-04-05] (ang.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Charivari&oldid=72401921”