Cerkiew św. Mikołaja w Tomaszowie Lubelskim

Cerkiew św. Mikołaja
A/194 z dnia 24.08.1979.
cerkiew parafialna
Ilustracja
Widok ogólny
Państwo

 Polska

Województwo

 lubelskie

Miejscowość

Tomaszów Lubelski

Wyznanie

prawosławne

Kościół

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Diecezja

lubelsko-chełmska

Wezwanie

św. Mikołaja

Wspomnienie liturgiczne

9/22 maja; 6/19 grudnia

Położenie na mapie Tomaszowa Lubelskiego
Mapa konturowa Tomaszowa Lubelskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Cerkiew św. Mikołaja”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Cerkiew św. Mikołaja”
Położenie na mapie województwa lubelskiego
Mapa konturowa województwa lubelskiego, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Cerkiew św. Mikołaja”
Położenie na mapie powiatu tomaszowskiego
Mapa konturowa powiatu tomaszowskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Cerkiew św. Mikołaja”
Ziemia50°27′11,8″N 23°25′14,6″E/50,453278 23,420722
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Cerkiew św. Mikołaja – prawosławna cerkiew parafialna w Tomaszowie Lubelskim. Należy do dekanatu Zamość diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Świątynia mieści się przy Rynku, po stronie wschodniej.

Parafia prawosławna istniała w Tomaszowie z pewnością w I połowie XVI w. W wieku siedemnastym powstała pierwsza świątynia tego wyznania nosząca wezwanie św. Mikołaja Cudotwórcy. W kolejnym stuleciu cerkiew ta przeszła w ręce unitów i pozostawała ich własnością do likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875. Nową świątynię, w stylu bizantyjsko-rosyjskim, zbudowano z państwowego rosyjskiego funduszu przeznaczonego na analogiczne cele w latach 1885–1890.

Świątynia była nieprzerwanie czynna w czasie I wojny światowej, w dwudziestoleciu międzywojennym i podczas II wojny światowej. Działalność duszpasterską przerwała dopiero Akcja „Wisła” i wywiezienie z Tomaszowa prawosławnych Ukraińców. Do 1957 porzucona cerkiew była użytkowana przez zakłady mleczarskie i ulegała stopniowej dewastacji. W wymienionym roku parafia prawosławna w Tomaszowie Lubelskim została restytuowana, przeprowadzono prowizoryczny remont obiektu. Większe prace renowacyjne prowadzone były w nim w końcu lat 80. XX w. oraz na początku wieku XXI.

W latach 1983–1990 w cerkwi wystawiona była Turkowicka Ikona Matki Bożej.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza cerkiew św. Mikołaja w Tomaszowie[edytuj | edytuj kod]

Najstarsze informacje o prawosławnych na terenie dzisiejszego Tomaszowa i ich świątyni pochodzą z 1531. W wymienionym roku w dokumentach podatkowych zawarto informację o cerkwi parafialnej św. Michała Archanioła na przedmieściu Rogóźno[1]. W połowie XVII w. były w Tomaszowie trzy cerkwie: św. Jerzego położona przy ulicy Świętojurskiej w zakończeniu ulicy Starocerkiewnej, Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny położona na przedmieściu Szczebrzeskim oraz św. Mikołaja biskupa położona na przedmieściu Lwowskim[2]. Cerkiew ta została wzniesiona przez ks. Iwana Gurkowicza na nadziale ziemi, jaki otrzymał od Jana Ossolińskiego i Mateusza Leśniewskiego w zamian za starszą świątynię, która po unii brzeskiej została odebrana parafii prawosławnej i przekazana unitom[1]. Od 1689 była to świątynia parafialna. Parafia prawosławna została zlikwidowana najpóźniej w 1789. Oznaczało to przejście miejscowych wiernych na unię, zaś sama cerkiew św. Mikołaja stała się filią cerkwi św. Jerzego, w której wyznanie unickie obowiązywało już od poprzedniego stulecia[1].

Parafia unicka w Tomaszowie Lubelskim została włączona do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego wskutek likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875. W latach 1885–1890 opracowany został projekt nowej świątyni na potrzeby wspólnoty, wzniesionej następnie w stylu bizantyjsko-rosyjskim[1].

Budowa obecnej cerkwi i jej funkcjonowanie do 1947[edytuj | edytuj kod]

Cerkiew zbudowano z funduszy państwowych. Budowę nadzorowali Gabriel Arbuzow i Konstanty Drozdowski. Świątynia została poświęcona w 1890, starsza cerkiew św. Mikołaja istniała jeszcze do 1904, gdy została rozebrana. W Tomaszowie Lubelskim parafia prawosławna liczyła wówczas 2761 wiernych[1]. Oprócz nich ze świątyni korzystali także żołnierze ze stacjonującego w Tomaszowie pułku oraz z oddziałów ochraniających granicę rosyjsko-austriacką[3]. Ikonostas dla cerkwi powstał w pracowni Kuźmy Morozowa w Moskwie[1]. W 1899 świątynię wizytował biskup lubelski Herman[3].

  • Elewacja frontowa
    Elewacja frontowa
  • Wnętrze
    Wnętrze
  • Widok od strony prezbiterium
    Widok od strony prezbiterium

Cerkiew nie została zamknięta w czasie I wojny światowej, gdy większość prawosławnych placówek duszpasterskich przestała funkcjonować z powodu ewakuacji w głąb Rosji wiernych i duchowieństwa tego wyznania[1]. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego już w 1919 uwzględniło tomaszowską cerkiew w wykazie prawosławnych obiektów sakralnych przewidywanych do otwarcia. W 1923 była to jedna z dwunastu czynnych świątyń tego wyznania w powiecie tomaszowskim, należała do parafii wchodzącej w skład dekanatu tomaszowskiego diecezji warszawsko-chełmskiej PAKP[4].

Po Akcji „Wisła”[edytuj | edytuj kod]

Cerkiew w Tomaszowie Lubelskim była czynna także w okresie II wojny światowej, została zamknięta dopiero po wywózkach Ukraińców wyznania prawosławnego w ramach Akcji „Wisła”[1]. Porzucona, została zaadaptowana na magazyn spółdzielczy, przez pewien czas mieścił się w niej szalet[1]. W 1955 metropolita warszawski i całej Polski Makary starał się o otwarcie świątyni jako filii cerkwi Przemienienia Pańskiego w Lublinie, jednak Urząd ds. Wyznań odrzucił jego podanie. Obiekt pozostał w rękach Powiatowych Zakładów Mleczarskich[5]. Dwa lata później kolejne podanie metropolity warszawskiego zostało rozpatrzone przychylnie, co miało związek z ogólnym złagodzeniem polityki władz wobec prawosławia. Zniszczona cerkiew tomaszowska stała się ponownie świątynią parafialną, a miejscowi wierni (łącznie 550 osób) spontanicznie podjęli się jej odnowienia[6]. W 1969 świątynia występuje w dokumentach już nie jako parafialna, lecz jako filia cerkwi w Hrubieszowie[7]. W latach 70. cerkiew została okradziona[8].

Dopiero w latach 1983–1985 miał miejsce gruntowny remont obiektu, po którym świątynia mogła zostać przywrócona do celów kultowych. Liczba wiernych uczęszczających do cerkwi szacowana jest na kilkadziesiąt osób, chociaż w Tomaszowie zamieszkuje nawet 300 osób ochrzczonych w Kościele prawosławnym[1].

Cerkiew wpisano do rejestru zabytków 24 sierpnia 1979 pod nr A/194[9].

Na początku XXI w. cerkiew w Tomaszowie została poddana gruntownemu remontowi. Dofinansowana przez Ministerstwo Kultury, władze miejskie, starostwo powiatowe i Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego renowacja obejmowała wymianę konstrukcji i pokrycia dachu nad nawą, impregnację drewnianych elementów konstrukcji dachu, wykonanie i instalację rynien[10]. Świątynia otrzymała ponadto dar – marmur potrzebny do wykonania nowej posadzki od prywatnego darczyńcy z Grecji[11]. Wcześniej odremontowane zostało pięć kopuł cerkiewnych (wymiana dachu, remont krzyży i kul, remont tynków elewacji)[12]. Cała cerkiew jest też od listopada 2012 iluminowana[13].

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Cerkiew w Tomaszowie Lubelskim została wzniesiona w stylu eklektycznym, łączącym elementy późnego klasycyzmu z urzędowym stylem bizantyjsko-rosyjskim. Jest to budowla krzyżowo-kopułowa, dziewięciopolowa. Budynek zwieńczony jest pięcioma ośmiobocznymi latarniami usytuowanymi nad polami między ramionami krzyża oraz w jego centralnej części. Latarnie wykończone są dachami namiotowymi[14]. Budowla jest trójdzielna. Pomieszczenie ołtarzowe w cerkwi zamknięte jest półkolistą absydą. Cerkiewny przedsionek wzniesiony został na planie prostokąta[14].

Cerkiew w Tomaszowie Lubelskim należy do ostatnich świątyń wzniesionych w Królestwie Kongresowym z funduszy rosyjskich w starszym stylu bizantyjsko-rosyjskim wypracowanym przez Konstantina Thona, a nie w jego późnym wariancie opierającym się na naśladownictwie świątyń szesnastowiecznej Moskwy i Jarosławia[15].

Pierwotnie w cerkwi znajdowały się freski przedstawiające sceny biblijne, które jednak w II połowie XX w. uległy zniszczeniu[3].

Turkowicka Ikona Matki Bożej[edytuj | edytuj kod]

W 1983 do cerkwi w Tomaszowie Lubelskim przeniesiona została kopia Turkowickiej Ikony Matki Bożej, odnaleziona w zdewastowanej prawosławnej kaplicy w Turkowicach[16]. Wizerunek był przechowywany w tomaszowskiej świątyni do 1990, gdy został przeniesiony do monasteru św. Onufrego w Jabłecznej. Według Grzegorza Kuprianowicza stało się tak, gdyż przekazania ikony do miejscowego kościoła domagali się tomaszowscy katolicy i nie było pewne, czy wizerunek nie zostanie z cerkwi skradziony[17]. W lipcu 1995 w cerkwi w Tomaszowie Lubelskim odbyły się pierwsze od okresu międzywojennego uroczystości ku czci Turkowickiej Ikony Matki Bożej, w których oprócz wiernych PAKP wzięli udział pielgrzymi z Ukrainy. Cerkiew była centrum kultu ikony do 1998, gdy miejscem organizacji głównych obchodów jej święta stała się cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Hrubieszowie (od 2010 jest nim reaktywowany monaster Opieki Matki Bożej w Turkowicach)[17].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g h i j Historia: Tomaszów Lubelski – św. Mikołaja Cudotwórcy. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-04-07]. (pol.).
  2. ↑ Katalog zabytków sztuki w Polsce t.VIII z.17 Tomaszów Lubelski i okolice, pod red. Ryszarda Brykowskiego i Ewy Smulikowskiej, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1982
  3. ↑ a b c G. J. Pelica. Ślady wyrwane z zapomnienia. „Przegląd Prawosławny”. 10 (256), październik 2006. ISSN 1230-1078. 
  4. ↑ G.J. Pelica: Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918–1939). Lublin: Fundacja Dialog Narodów, 2007, s. 42–45. ISBN 978-83-925882-0-7.
  5. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 127–128. ISBN 978-83-7629-260-1.
  6. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 174. ISBN 978-83-7629-260-1.
  7. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 176. ISBN 978-83-7629-260-1.
  8. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 179. ISBN 978-83-7629-260-1.
  9. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
  10. ↑ Osypiuk J.: Tomaszów Lubelski: remont dachu zakończony. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-04-07]. (pol.).
  11. ↑ Dar dla cerkwi w Tomaszowie Lubelskim. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-04-09]. (pol.).
  12. ↑ Tomaszów Lubelski: zakończono prace remontowe 5 kopuł. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-04-09]. (pol.).
  13. ↑ Iluminacja cerkwi. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-04-09]. (pol.).
  14. ↑ a b P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 151. ISBN 83-232-1463-8.
  15. ↑ P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2004, s. 98–99. ISBN 83-232-1463-8.
  16. ↑ J. Charkiewicz, Turkowicka Ikona Matki Bożej, „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”, nr 7–8 (248–249) 2010, ss. 14–15
  17. ↑ a b A. Radziukiewicz, Cuda Chołmszczyny, „Przegląd Prawosławny”, nr 8 (302), sierpień 2010, ISSN 1078-1230
Cerkwie w powiecie tomaszowskim

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cerkiew_św._Mikołaja_w_Tomaszowie_Lubelskim&oldid=70078622”