Bazylika Matki Bożej Pokornej w Rudach
 nr rej.:- A/1644/97 z 15.12.1997 (woj. katowickie)[1] - A/615/2020 z 02.04.2020 (woj. śląskie)[2] | |||||||||||||||||||
| Sanktuarium Matki Boskiej Pokornej | |||||||||||||||||||
 Fasada bazyliki | |||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||||||||||||||
| Miejscowość | |||||||||||||||||||
| Adres | Cysterska | ||||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||||
| Parafia | |||||||||||||||||||
| bazylika mniejsza • nadający tytuł | od 14 czerwca 2009 | ||||||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||||||
| Wspomnienie liturgiczne | 15 sierpnia | ||||||||||||||||||
| Przedmioty szczególnego kultu | |||||||||||||||||||
| Relikwie | św. Walenty, Karolina Kózka, drzewa krzyża świętego | ||||||||||||||||||
| Cudowne wizerunki | Matka Boska Pokorna | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Położenie na mapie gminy Kuźnia Raciborska  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |||||||||||||||||||
Położenie na mapie powiatu raciborskiego  | |||||||||||||||||||
 50°11′38,7″N 18°26′56,0″E/50,194083 18,448889 | |||||||||||||||||||
| Strona internetowa | |||||||||||||||||||
Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rudach – zabytkowy kościół przyklasztorny z XIV wieku dawnego opactwa cystersów w Rudach, obecnie wchodzi w skład Pocysterskiego Zespołu Klasztorno-Pałacowego i Ośrodka Edukacyjno-Formacyjnego diecezji gliwickiej w Rudach oraz pełni funkcję kościoła parafialnego parafii pod tym samym wezwaniem, od 1995 diecezjalne sanktuarium Matki Boskiej Rudzkiej zwanej Pokorną, w 2009 podniesiony do godności bazyliki mniejszej.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Historia bazyliki Wniebowzięcia NMP w Rudach nierozerwalnie wiąże się z historią opactwa cysterskiego, które zostało ulokowane na tych terenach w połowie XIII wieku. Pierwszy tymczasowy kościół, prawdopodobnie drewniany, cystersi wybudowali zaraz po przybyciu do Rud pierwszych zakonników z Jędrzejowa. Budowę następnego, istniejącego do czasów współczesnych, rozpoczęto po sprowadzeniu do Rud całego konwentu około roku 1300. Kościół wybudowany w stylu gotyckim z elementami romańskimi był konsekrowany około roku 1303[3].
Kościół o średniowiecznej architekturze poddawano przebudowie w XVII i XVIII w. W 1685 do pierwotnej fasady dobudowano kruchtę z nowym wejściowym portalem. W latach 1723–1726 wybudowano też kaplicę Najświętszej Marii Panny z kryptą grzebalną cystersów. Pod koniec tej rozbudowy doszło do groźnego pożaru. Podczas odbudowy zniszczeń, które w jego wyniku powstały, w 1725 nad kruchtą wzniesiono nową fasadę, całkowicie przesłaniającą elewację zbudowaną cztery wieki wcześniej. W tym czasie dobudowano też nową zakrystię oraz podwyższono o około 1 metr mury kościoła, a całość nakryto nowym dachem[4].
Do kolejnego zniszczenia kościoła doszło w 1945[4]. Było ono wynikiem podpalenia opactwa przez Armię Czerwoną. Gruntowną odbudowę kościoła rozpoczęto w 1947, a prace renowacyjne prowadzono etapami aż do roku 2000. Na początku przeprowadzono prace rekonstrukcyjne, w ramach których usunięto tynki, odsłaniając w całym wnętrzu oryginalny ceglany wątek wendyjski, odbudowano sklepienia, zrekonstruowano powiększone w okresie baroku arkady międzynawowe oraz okna. W 1950 roku odprawiono w kościele, w kaplicy Matki Boskiej, pierwszą po wojnie mszę świętą[5].
W latach 1989–1992 przeprowadzono renowację zabytkowej kaplicy Matki Boskiej Pokornej, a w latach 1994–1996 generalną renowację elewacji wieży i ścian kościoła. W 1998 rozpoczął się nowy rozdział historii kościoła związany z przekazaniem opactwa rudzkiego diecezji gliwickiej. Od tego czasu zarówno kościół, jak i opactwo zaczęły odzyskiwać dawny blask. Dekretem z 28 maja 1995 biskup gliwicki Jan Wieczorek ustanowił kościół diecezjalnym Sanktuarium Matki Boskiej Rudzkiej[4]. 4 czerwca 2000 obraz został uroczyście ukoronowany przez arcybiskupa Józefa Kowalczyka, wówczas nuncjusza apostolskiego w Polsce, koronami papieskimi poświęconymi 17 czerwca 1999 w Gliwicach przez Jana Pawła II. 14 czerwca 2009 roku, w roku jubileuszu 750-lecia opactwa, Benedykt XVI podniósł kościół do rangi bazyliki mniejszej[3].
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Kościół klasztorny, będący w czasach jego budowy jedną z największych świątyń na Śląsku, wybudowano z cegły uzupełnionej w częściach konstrukcyjnych piaskowcem. Kościół jest budowlą orientowaną na planie krzyża łacińskiego. Trójnawowy w układzie bazylikowym – z nawą główną wyższą od naw bocznych, bezpośrednio oświetloną poprzez ostrołukowe okna w jej górnej części. Podobne okna mają nawy boczne. Nawy nakryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi[4][3].
Prezbiterium oraz przylegające do niego kaplice boczne wzniesiono na planie kwadratu, nawiązując do układu macierzystego opactwa w Jędrzejowie. W prezbiterium znajduje się otwór okienny znacznie większych rozmiarów niż pozostałe okna, wypełniony maswerkiem[6]. Sklepienie wykonane jest z przęseł o tej samej długości zarówno w nawie głównej, jak i w nawach bocznych. Taki układ jest charakterystyczny dla architektury romańskiej. Pozostałe elementy architektury kościoła cechuje styl gotycki[5].
Pierwotnie kościół, jako cysterski, był bezwieżowy. Głównym elementem fasady był wejściowy portal, który po dodaniu kruchty pod koniec XVII wieku widoczny jest w kruchcie kościoła. W zwieńczeniu portalu na głównym wejściem znajduje się półkolista nisza z figurą Marii z Dzieciątkiem[6]. Nowa barokowa fasada, będąca wynikiem późniejszej przebudowy kościoła, zawiera parawanową dwukondygnacyjną ścianę oraz częściowo ukrytą za nią wieżę. Kondygnacje fasady o nierównej szerokości nawiązują kształtem do rzymskiego kościoła Il Gesú, będącego pierwowzorem wielu świątyń w Europie, natomiast wieża jest elementem charakterystycznym świątyń środkowoeuropejskich[6]. Na fasadzie umieszczone są cztery figury, dwie nad pierwszą kondygnacją – Archanioła Michała po lewej i św. Floriana po prawej stronie, i dwie nad drugą – św. Benedykta i św. Bernarda[7].
W XVIII wieku dobudowano po południowej stronie kościoła barokową kaplicę Najświętszej Maryi Panny. Kaplicę zbudowano na planie prostokąta i zamknięto południową ścianą o ściętych narożach, w której znajduje się półkolista absyda ołtarzowa. W narożach kaplicy znajdują się cztery nisze muszlowe, obramowane kolumnami, w których umieszczono posągi archaniołów Michała, Gabriela, Rafała i Anioła Stróża wykonane przez Jana Schuberta z Lipnika nad Beczawą[8]. W kaplicy znajdują się również wykonane przez Schuberta rzeźby postaci książąt raciborskich Kazimierza i Władysława. Kaplica oddzielona jest od kościoła metalową kratą, wykonaną przez mistrza ślusarskiego z Raciborza na wzór kraty w opactwa w Henrykowie[5].
Kaplice boczne, przylegające do prezbiterium, noszą wezwania św. Jana Nepomucena i św. Krzyża. Kaplica Jana Nepomucena zwieńczona jest kopułą i ozdobiona freskami. Zachowała się w niej również dekoracja stiukowa z XVIII wieku. Kaplicę św. Krzyża zdobi polichromia z 1775. W kaplicy znajdują się również płyty epitafijne księcia Władysława i opata Andrzeja Pospala. Pierwsza z nich jest drewniana, natomiast druga kamienna z płaskorzeźbą[7].
Wyposażenie[edytuj | edytuj kod]
Wyposażenie bazyliki zostało w znacznym stopniu zniszczone podczas pożaru w 1945. W dość dobrym stanie zachowały się tylko dekoracje kaplic przy prezbiterium oraz na przedłużeniu południowego ramienia transeptu. Z dawnego wyposażenia pozostały cztery ołtarze boczne, umieszczone przy wschodniej ścianie transeptu, i antyambona w nawie głównej. Ambona spłonęła w 1945, a współczesna nie jest jej odwzorowaniem[9]. W północnym ramieniu transeptu znajduje się kamienny portal z 1680 z monogramem IHS w zwieńczeniu[7].
Ołtarze boczne wykonane są w dwóch typach. Pierwszy ma formę wolutowej ramy umieszczonej na wysokim cokole, złączonym z sarkofagową mensą. W dolnej części znajdują się wolutowe konsole, a na nich stiukowe wazy. Między konsolami umieszczony jest przeszklony pojemnik na relikwie. W zwieńczeniu ołtarzy umieszczono drewniane, owalne reliefy. W ołtarzach tych znajdują się obrazy św. Floriana i św. Wawrzyńca, a reliefy przedstawiają odpowiednio św. Józefa z małym Jezusem i św. Jana Chrzciciela. Drugi typ ołtarzy bocznych to konstrukcje postawione na wysokich cokołach z filarami po bokach, usytuowanymi ukośnie do płaszczyzny nastawy. Na konsolach w dolnej części ołtarzy ustawione są stiukowe figury świętych. Są to rzeźby Mojżesza, Aarona, Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty autorstwa Jana Melchiora Österreicha z 1725, odrestaurowane w 2000[3]. Österreich jest również autorem rzeźb na fasadzie bazyliki[6]. Dolna część zwieńczenia ołtarzy ma formę wolut, na których siedzą putta. W ołtarzach umieszczono obrazy przedstawiające św. Bernarda oraz śmierć św. Benedykta, a w ich zwieńczeniach wyobrażenie królowej Saby przed królem Dawidem oraz przedstawienie Ofiary Izaaka[9].
Antyambona ma kształt odpowiadający umieszczonej po drugiej stronie nawy ambony. Kosz ambony jest u dołu rozszerzony, a baldachim wykonano na rzucie prostokąta z polichromowanego stiuku, który imituje draperię. Na czołowej ściance kosza umieszczona jest scena spotkania Jezusa z uczniami w Emaus, a w zaplecku ambony znajduje się scena, w której św. Bernard z Clairvaux hostią nawraca Wilhelma Akwitańskiego, wroga papiestwa. Antyambony najczęściej pełniły funkcję nadbudowy chrzcielnicy lub też ołtarza bocznego[9].
W bazylice znajdują się jedyne na Śląsku relikwie Św. Walentego oraz relikwie drzewa Krzyża Świętego. W kruchcie, pod którą jest krypta książąt raciborskich z rodu Hohenlohe-Schillingsfürst, znajduje się XIX-wieczny żeliwny sarkofag księcia Wiktora i jego żony[8].
Sanktuarium[edytuj | edytuj kod]
Historia rudzkiego sanktuarium związana jest z obrazem Matki Boskiej zwanej Pokorną. Cystersi obraz Maryi przywieźli z Jędrzejowa. Obraz podarowali cystersom książęta raciborscy, Kazimierz i jego syn Władysław[3]. Kult maryjny rozwijał się od początku obecności obrazu w Rudach. Świadczą o tym między innymi powstające tu modlitwy. Najpopularniejszą formą kultu obrazu Matki Boskiej Rudzkiej, znaną z zapisów historycznych, były jednak pielgrzymki. Przybywały one nie tylko z najbliższej okolicy, ale również z całego Śląska, Małopolski i Czech[10]. Świadectwem tych czasów są zachowane spisy wotów oraz namalowane w tym czasie kopie rudzkiego wizerunku. Rudy stały się najstarszym na Śląsku miejscem kultu maryjnego[11].
Kult rudzkiego sanktuarium wzmocnił się w XVII i XVIII wieku. Z czasów wojny trzydziestoletniej pochodzi pierwszy zapis o cudzie za wstawiennictwem Maryi. W 1642, kiedy do klasztoru zbliżały się wojska protestanckie, zakonnicy wzięli obraz i udali się przed kościół z procesją. Nad klasztorem pojawiła się mgła, która zmyliła orientację Szwedów i odwiodła ich od klasztoru[12]. Szczyt rozwoju ruchu pielgrzymkowego miał miejsce w pierwszej połowie XVIII wieku. Z tego okresu pochodzi największa liczba wotów. Wtedy również wzniesiono dla obrazu kaplicę maryjną. Kres ruchowi pątniczemu dało przejęcie władzy na Śląsku przez Prusy. Po sekularyzacji w 1810 kult obrazu osłabł, ale nie zanikł. O jego intensywności świadczy zakaz jaki dla ruchu pielgrzymkowego wydali właściciele Rud, książęta von Ratibor. Przyczynił on się do ograniczenia kultu do charakteru lokalnego[12].
W 1945 spłonął kościół klasztorny, jednak ocalała kaplica z cudownym obrazem. Był to dla mieszkańców znak szczególnej opieki Maryi nad tym miejscem. Po wojnie kościół odbudowano, władze komunistyczne zabraniały jednak ruchu pielgrzymkowego. Dopiero w 1974 biskup opolski Franciszek Jop zaliczył kościół do sanktuariów obchodzonego wtedy Roku Świętego[3]. W 1992 zakończono remont kaplicy maryjnej, a w 1995 kościół został podniesiony do rangi sanktuarium diecezjalnego. Spowodowało to wzrost ruchu pielgrzymkowego. Do jeszcze większego jego ożywienia przyczyniła się mająca miejsce w 1999 koronacja obrazu Matki Boskiej Pokornej koronami papieskimi poświęconymi przez Jana Pawła II. Od tego czasu sanktuarium ponownie przyciąga pielgrzymów z coraz dalszych zakątków Polski i Europy[12].
Obraz Matki Boskiej Pokornej[edytuj | edytuj kod]
Szczególnym przedmiotem kultu w sanktuarium jest słynący łaskami obraz Matki Bożej, pochodzący z połowy XV wieku. Obraz o wymiarach 114 × 73,5 cm, namalowany temperą na lipowej desce, jest prawdopodobnie kopią obrazu z początku XIII wieku[7][11][13].
Przypuszcza się, że pierwotne malowidło było namalowane w stylu bizantyńskim, zostało przywiezione na Śląsk prawdopodobnie przez księżną Wiolę. Była ona córką jednego z carów bułgarskich, a książę Kazimierz poznał ją podczas powrotu ze swej wyprawy do Ziemi Świętej i pojął za żonę. Obraz ten zaginął prawdopodobnie podczas najazdów husyckich na klasztor na początku XV wieku albo w czasie mającej miejsce sto lat później reformacji[12].
Obraz istniejący obecnie przedstawia postaci Matki Boskiej z Dzieciątkiem na lewym ramieniu w ujęciu do bioder[10]. Dzieciątko twarz zwraca ku Matce, w lewej dłoni trzyma Księgę Ewangelii, prawą zaś unosi w geście błogosławieństwa. Malowidło ma cechy ikony bizantyjskiej. Niewykluczone, że nawiązuje do obrazu Matki Boskiej Śnieżnej Salus Populi Romani z rzymskiej bazyliki Najświętszej Marii Panny Większej[3][13].
Obraz był czterokrotnie odnawiany i przemalowywany. Po raz ostatni konserwacji obrazu w 1935 dokonał wrocławski malarz Hugo Hesse na zlecenie księcia Wiktora III. Wcześniej obraz był przysłonięty srebrnymi sukniami, a postacie Maryi i Jezusa ukoronowane. Po konserwacji suknie i korony umieszczono na kopii obrazu. W latach 1990–1991 dokonano konserwacji obrazu w pracowni Małgorzaty Schuster-Gawłowskiej z ASP w Krakowie. Przywrócono podczas niej najstarszy, gotycki wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem[13].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2010-05-21].
- ↑ Wykaz wpisanych obiektów do rejestru zabytków w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 29 kwietnia 2020 r.. wkz.katowice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-03)]. (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2020-04-29]
- ↑ a b c d e f g Parafie według dekanatów. Diecezja gliwicka. [dostęp 2012-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-28)].
- ↑ a b c d Historia miejscowości i Parafii.. Rzymsko-Katolicka Parafia Wniebowzięcia NMP w Rudach. [dostęp 2012-01-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-08)].
- ↑ a b c Jacek Leszczeński: Dzieje kościoła w Rudach. Nieoficjalna strona miejscowości Rudy. [dostęp 2012-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-09)].
- ↑ a b c d Architektura kościoła klasztornego. Pocysterski Zespół Klasztorno-Pałacowy w Rudach. [dostęp 2012-01-29].
- ↑ a b c d Rudy. Szlak Cysterski w Polsce. [dostęp 2012-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-09)].
- ↑ a b Zabytki. Bazylika mniejsza. rudy.info.pl. [dostęp 2012-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-01)].
- ↑ a b c Wystrój i wyposażenie kościoła. Pocysterski Zespół Klasztorno-Pałacowy w Rudach. [dostęp 2012-01-29].
- ↑ a b Radosław Pawłowski CM: Polskie sanktuaria. Strona ks. Radosława Pawłowskiego CM. [dostęp 2012-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-14)].
- ↑ a b Sanktuaria. Diecezja gliwicka. [dostęp 2012-12-11].
- ↑ a b c d Grzegorz Wawoczny: Sanktuarium Matki Boskiej Pokornej w Rudach. Wydawnictwo i Agencja Informacyjna WAW, Racibórz 2007. [dostęp 2012-12-11].
- ↑ a b c Jacek Leszczeński: Obraz Matki Boskiej Rudzkiej. Nieoficjalna strona miejscowości Rudy. [dostęp 2012-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-20)].