Bardzo bogate godzinki księcia de Berry

Bardzo bogate godzinki księcia de Berry

Autor	Bracia Limbourg
Data powstania	XV wiek
Medium	pergamin
Wymiary	29 × 21 cm
Miejsce przechowywania
Lokalizacja	Musée Condé
Multimedia w Wikimedia Commons

Bardzo bogate godzinki księcia de Berry (fr. Les Très Riches Heures du duc de Berry) – bogato iluminowany rękopis godzinek zamówiony przez Jana de Berry około 1410 roku. Jedno z najważniejszych dzieł gotyku międzynarodowego. Manuskrypt przechowywany jest obecnie w Musée Condé (Muzeum Kondeuszy) w Chantilly.

Składa się z 206 kart, zdobionych ponad 100 iluminacjami i inicjałami, wykonanymi przez braci Limbourg, Barthélemy’ego d’Eycka i Jeana Colombe’a. Na początku znajduje się słynny kalendarz z 12 całostronicowymi miniaturami. Na karcie 14v umieszczono człowieka anatomicznego, a dalej ilustracje do Ewangelii. Po nich następują ilustracje do psalmów, hymnów, modlitw i mszy.

Godzinki były rodzajem prywatnego modlitewnika, przeznaczonego do indywidualnej modlitwy. Równocześnie jako przedmiot bogato zdobiony świadczyły o zamożności i randze ich właściciela. Prace nad godzinkami rozpoczęli w 1411 roku bracia Limbourg, a przerwała je ich śmierć w 1416 w wyniku zarazy. Zdążyli wykonać ok. 65 miniatur^[1]. Według planu realizowanego w tych latach, każda godzinka rozpoczynała się od ilustracji, pod którą znajdowały się cztery linijki tekstu, rozpoczętego ozdobnym inicjałem. Pierwotna koncepcja została zmieniona po 1416 i odtąd rozpoczynano od iluminacji zajmujących dwie całe karty, z tekstem na odwrocie drugiej^[2]. Po śmierci księcia de Berry, rękopis przeszedł w ręce jego córki, hrabiny d’Armagnac. W latach 80. XV wieku stał się własnością książąt sabaudzkich i wówczas, na zlecenia Karola I, w 1485 roku do prac przy iluminacjach przystąpił Jean Colombe^[1]. Mimo to pozostał on nieukończony. W XVI wieku trafił do Flandrii i na początku tego stulecia stanowił prawdopodobnie własność Małgorzaty Austriackiej^[1]. Dalsze losy manuskryptu są nieznane do roku 1856, kiedy Godzinki odnalazł i zakupił książę d'Aumale. Jeszcze w XIX wieku Léopold Delisle zidentyfikował autorów tego dzieła i jego losy.

Bardzo bogate godzinki są dziełem wybitnym, szczytowym osiągnięciem XV-wiecznego miniatorstwa^[3]. Wyczucie natury, wsparte głębokim realizmem, pola i rośliny, lasy i zwierzęta, sceny z życia codziennego znakomicie wtopione w tło i przedstawione w najlepiej dobranym oświetleniu, kompensują to wszystko, co w manieryzmie gotyckim mogło być zbyt wydelikacone. Dzięki darowi bystrej obserwacji, bracia Limburg pierwsi odtworzyli linią i kolorem noc, cienie rzucane przez przedmioty, śnieg, burzę na morzu, z drobiazgową wiernością odtwarzali zamek, drzewo, tkaninę, włosy, klejnoty. Ten realizm przedmiotów zachowuje doskonałą czytelność w rytmicznej, niezwykle wytwornej równowadze, dzięki czemu dzieło braci Limburg, chociaż nie byli Francuzami z urodzenia, łącząc marzenie z codziennością, stało się jednym z najważniejszych źródeł malarstwa francuskiego^[4].

Cykl 12 miesięcy[edytuj | edytuj kod]

Oprócz ilustracji towarzyszących tekstom godzinek, rękopis zawiera kalendarz (cykl 12 miesięcy), z całostronicowymi miniaturami na każdy miesiąc. Strona taka zawiera wyobrażenie sceny, typowej dla danego miesiąca (dworskiej lub wiejskiej, niemal zawsze z zamkiem w tle) oraz kalendarz słoneczny z zodiakami i planetami. Ilustracje obrazują zależność człowieka od przemian zachodzących w przyrodzie oraz hierarchiczność, na której oparty jest świat: nad chłopami panuje władca, którą symbolizują jej zamki, a nad wszystkimi ład kosmiczny. Miniatury te cechuje połączenie typowo niderlandzkiego realizmu, wnikliwej obserwacji i drobiazgowości (np. autentycznie odtworzone zamki, wiernie oddane prace chłopów, zmiany przyrody) z wytwornością i dworskim stylem, charakterystycznymi dla gotyku międzynarodowego. Ilustracje te, namalowane w czystych i nasyconych barwach, cechuje duża dekoracyjność.

Za autorów miniatur z kalendarza uważa się powszechnie braci Limbourg, jednak faktycznie część tych iluminacji wykonali także inni twórcy. Badacze nie są zgodni w tej kwestii; bez większych wątpliwości braciom przypisuje się miesiące: styczeń, kwiecień, maj i sierpień. Autorstwo lutego, marca, czerwca, lipca i września nie jest pewne. W marcu i wrześniu wyróżnia się dwie fazy, z których jedna przypisywana jest czasem tzw. Mistrzowi Cieni (ang. Master of the Shadows). Osoba tego mistrza jest utożsamiana (choć nie przez wszystkich) z Barthélemym d’Eyckiem; jemu przypisuje się też październik i grudzień. Natomiast autorem listopada w części ze sceną był Jean Colombe, a w części ze znakami zodiaku – bracia Limbourg.

Iluminacja	Miesiąc	Przedstawienie
	Styczeń	Bankiet w dzień Nowego Roku. Jan de Berry przedstawiony jest z prawej strony, za stołem, w futrzanej czapce i niebieskiej houppelande. Dworzanie usługują władcy. Jego podwładni, zgodnie ze zwyczajem, przynoszą mu podarki – zachęca ich do tego mistrz ceremonii, którego słowa approche, approche (zbliż się, zbliż się) są nad nim wypisane[1]. Za ucztującymi zawieszona jest niebieska opona (tapiseria), przedstawiająca walczących rycerzy. Drobiazgowość autorów była tak duża, że namalowali oni nawet znaną ze źródeł tzw. Salière de Pavillon – solniczkę w kształcie okrętu, z emblematami księcia: niedźwiedziem i łabędziem[1]. Jest to jedyna scena z wszystkich 12, która rozgrywa się we wnętrzu. Znaki zodiaku: koziorożec i wodnik[5].
	Luty	Ilustracja przedstawia życie na wsi w zimie. W domu, ukazanym bez jednej ze ścian, by widz mógł zajrzeć do środka, grzeją się przy kominku trzy osoby. Kobieta podnosi swoją niebieską suknię, aby się ogrzać, młody mężczyzna i młoda kobieta nie noszą bielizny. Z prawej strony znajduje się zagroda dla owiec, cztery ule, gołębnik, beczki, wiązki chrustu i wóz. Jedna z postaci na zewnątrz zaciera ręce z zimna, druga rąbie drewno, trzecia z osłem zmierza ku miasteczku, widocznym w tle[6]. Miniatura ta jest pierwszym w sztuce europejskiej przedstawieniem pejzażu pokrytego śniegiem[7][1]. Zdaniem Wendy Beckett nieczęsto dojmujący chłód zimy, z jej urokiem, ale też i niewygodami, bywał przedstawiany w tak urzekający sposób[8]. Znaki zodiaku: wodnik i ryby.
	Marzec	Pierwsze prace w polu: orka i siew. Na pierwszym planie rolnik orze pole przy pomocy dwóch wołów, na poletku z prawej robotnik sięga do worka z ziarnem, z lewej odbywają się prace w winnicy (przycinanie winorośli). Za nimi pasterz, pilnujący owiec, ucieka przed marcową ulewą. W tle zamek Lusignan w regionie Poitou, jedna z rezydencji Jana de Berry. Smok nad jedną z zamkowych wież odnosi się do legendy o wróżce Meluzynie[9]. Znaki zodiaku: ryby i baran.
	Kwiecień	Iluminacja ukazuje naturę w wiosennym rozkwicie oraz grupę osób w scenie zaręczyn, najprawdopodobniej księcia Karola d'Orléans i Bonne d’Armagnac, wnuczki Jana de Berry, które miały miejsce 18 kwietnia 1410 w Gien. Para wymienia obrączki w towarzystwie dwóch świadków. Narzeczony ubrany jest w niebieską houppelande i czerwony kapelusz, narzeczona w jasnofiołkową suknię. Obok dwie kobiety zbierają kwiaty. Z prawej za murem znajduje się ogród z drzewkami owocowymi. Na dalszym planie rybacy łowią ryby. Nad miasteczkiem góruje zamek, którego identyfikacja nie jest pewna – może to być rezydencja w Dourdan albo Pierrefonds[10]. Znaki zodiaku: baran i byk.
	Maj	Iluminacja ukazuje zwyczaj udawania się w maju do lasu w celu zerwania gałęzi. Dekorowano nimi następnie domy. Uczestnicy tego orszaku, prowadzonego przez muzyków, mają na głowach wieńce z liści. Mężczyznę, który odwraca się w stronę kobiety w zielonej sukni, identyfikuje się z księciem Clermont, Janem de Bourbon. Kobieta jest prawdopodobnie jego trzecią żoną, Marie de Berry, córką Jana de Berry[11]. Za nimi las i zamek Riom[1]. Znaki zodiaku: byk i bliźnięta.
	Czerwiec	Chłopi pracują przy sianokosach – mężczyźni ścinają trawę, a kobiety ją grabią. Autorzy proces ten oddali na tyle realistycznie, że zauważyli nawet różnice kolorystyczne między trawą dopiero co ścinaną a suchą. Praca odbywa się na tle pałacu królewskiego na Cité w Paryżu i Sainte-Chapelle (z prawej)[12]. Znaki zodiaku: bliźnięta i rak.
	Lipiec	Ilustracja ukazuje otoczone wodą i drzewami pole ze zbożem, między którym rosną chabry i maki. Z prawej jest trawiasta łąka, w tle zamek w Poitiers (dziś nieistniejący). Dwaj mężczyźni ścinają zboże przy pomocy sierpów, a kobieta i mężczyzna strzygą owce[13]. Znaki zodiaku: rak i lew.
	Sierpień	Na pierwszym planie rozgrywa się scena polowania. W polowaniu wykorzystywane są odpowiednio wyszkolone ptaki drapieżne, polujące na inne ptaki, takie jak kaczki i łabędzie. Sokolnik idzie przed orszakiem, odwracając się w stronę pierwszego z jeźdźców. Między nimi biegają psy. Na dalszym planie widać nagie postaci, kąpiące się w rzece oraz chłopów, zajętych zbieraniem snopków i ładowaniem ich na wóz. Za nimi znajduje się zamek Etampes, kupiony przez księcia de Berry w 1400 roku[14]. Znaki zodiaku: lew i panna.
	Wrzesień	Na pierwszym planie przedstawione jest winobranie. Winogrona są składane na wózku oraz do pojemników, zawieszonych na grzbietach mułów. Na drugim planie wznosi się zamek w Saumur[15]. Znaki zodiaku: panna i waga.
	Październik	Przedstawiona scena rozgrywa się nad brzegiem Sekwany, wzdłuż którego przechodzi kilka postaci. Na pierwszym planie trwają prace polowe. Mężczyzna na koniu bronuje rolę, drugi sieje. Sroki i wrony wyjadają ziarno. Za nimi na polu stoi strach na wróble, przebrany za łucznika. Budowla wznosząca się za nimi to Luwr, z widocznym w centrum donżonem[16]. Znaki zodiaku: waga i skorpion.
	Listopad	Świnie karmione są żołędziami, które zrzuca z drzewa przy pomocy kija mężczyzna na pierwszym planie[17]. Znaki zodiaku: skorpion i strzelec.
	Grudzień	Iluminacja przedstawia polowanie z psami. Psy atakują dzika, leżącego na ziemi. Za nimi rośnie gęsty las, a dalej wznoszą się wieże i donżon Vincennes[18]. Znaki zodiaku: strzelec i koziorożec.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

• Omówienie poszczególnych kart Bardzo bogatych godzinek (fr.)
• Omówienie kart z 12 miesiącami (ang.), (fr.)